13. RZECZOWNIK
PYTANIA:
1. Kategorie gramatyczne rzeczownika w języku prasłowiańskim.
2. Podział na deklinacje w języku prasłowiańskim.
3. Zmiany trójczłonowej struktury morfologicznej rzeczownika praindoeuropejskiego w strukturę dwuczłonową:
a) zanik końcówek konsonantycznych oraz redukcja samogłosek tematycznych;
b) powstanie samogłosek monoftongicznych z dyftongicznych połączeń głoska tematyczna + końcówka;
c) konsonantyzacja dyftongów tematycznych;
d) palatalizacje.
4. Polski a prasłowiański podział na deklinacje, wzrost roli rodzaju gramatycznego.
5. Przegląd końcówek rzeczowników rodzaju męskiego l.p. oraz zmiany w zakresie paradygmatów:
a) mianownik:
· zmiany postaci tematu rzeczowników deklinacji spółgłoskowej;
b) dopełniacz:
· zanik końcówek deklinacji na -ĭ- oraz deklinacji spółgłoskowej,
· ekspansja końcówki deklinacji ŭ-tematowej,
· podstawa semantyczna repartycji końcówek -a, -u,
· fakultatywność występowania końcówek -a, -u, wypadki sformalizowania różnic znaczeniowych, na przykład przypadku ‘losu’ – przypаdka ‘formy gramatycznej’;
c) celownik:
· końcówki wychodzące z użycia w języku prasłowiańskim,
· ekspansja końcówki deklinacji ŭ-tematowej,
· los końcówki deklinacji -ǒ-, -jǒ-;
d) biernik:
· powstanie kategorii żywotności,
· relikty dawnych form B. w wyrażeniach typu wyjść za mąż,
· rozszerzenie form D. w funkcji B. w odniesieniu do rzeczowników nieżywotnуch w wyrażeniach typu tańczyć poloneza oraz we frazeologizmach typu mieć nosa;
e) narzędnik:
· końcówki wychodzące z użycia,
· współcześnie używana końcówka -em jako regularna kontynuacja dwóch końcówek prasłowiańskich;
f) miejscownik:
· końcówki wychodzące z użycia,
· relikty dawnej końcówki deklinacji spółgłoskowej w związku frazeologicznym we dnie i w nocy (porównaj w dniu),
· zwężenie zakresu występowania końcówki deklinacji ǒ-tematowej,
· ekspansja końcówki deklinacji ŭ-tematowej,
· wycofanie rezultatów drugiej palatalizacji tylnojęzykowych w związku ze zmianą końcówki;
g) wołacz:
· końcówki wychodzące z użycia,
· los końcówki deklinacji ǒ-tematowej,
· relikty dawnej końcówki deklinacji ǒ-tematowej w formach typu Boże, człowiecze, Kozacze, głupcze (porównaj człowieku, Kozaku),
· ekspansja końcówki deklinacji ŭ-tematowej,
· wycofanie rezultatów pierwszej palatalizacji tylnojęzykowych w związku ze zmianą końcówki.
6. Przegląd końcówek rzeczowników rodzaju męskiego l.mn. oraz zmiany w zakresie paradygmatów:
a) mianownik (wołacz):
· pochodzenie końcówki -i w rzeczownikach osobowych,
· wprowadzenie końcówki B. do M. rzeczowników nieosobowych,
· pochodzenie i repartycja końcówki -e,
· kształtowanie kategorii żywotności, kategorii męskożywotności;
b) dopełniacz:
· pochodzenie końcówki -ø oraz ograniczenie zasięgu jej występowania,
· pochodzenie i repartycja końcówek -ów, -i, -y, konkurencja końcówek w wyrazach typu pokojów//pokoi, złodziejów//złodziei;
c) celownik:
· ekspansja końcówki deklinacji ǒ-tematowej,
· końcówki wychodzące z użycia,
· pochodzenie oraz okres występowania końcówki -am;
d) biernik:
· powstanie kategorii męskoosobowości oraz zmiany repartycji końcówek;
e) narzędnik:
· końcówki wychodzące z użycia oraz relikty typu przed czasy,
· pochodzenie oraz los końcówki -mi;
· pochodzenie współcześnie dominującej końcówki;
f) miejscownik:
· staropolskie kontynuanty końcówek deklinacji na -ǒ-, -jǒ- w okresie staropolskim i we współczesnym języku polskim,
· staropolska końcówka -och, jej geneza i użycie terytorialne,
· pochodzenie współcześnie dominującej końcówki.
7. Przegląd końcówek rzeczowników rodzaju nijakiego l.p. oraz zmiany w zakresie paradygmatów:
a) mianownik (biernik, wołacz):
· współczesne kontynuanty końcówek prasłowiańskich,
· rola procesów fonetycznych w kształtowaniu końcówek deklinacji jǒ-tematowej,
· zmiany w tematach dawnej deklinacji spółgłoskowej;
b) dopełniacz:
· tendencja uni kacyjna dotycząca końcówki dawnej deklinacji na -ǒ-, -jǒ-;
c) celownik:
· uni kacja końcówki dawnej deklinacji na -ǒ-, -jǒ-,
· końcówki wychodzące z użycia;
d) narzędnik:
· końcówki wychodzące z użycia,
· staropolska końcówka innowacyjna -im w rzeczownikach na -ьje,
· pochodzenie współcześnie dominującej końcówki;
e) miejscownik:
· staropolski kontynuant w wyrazach typu w pisani, czynieni,
· ograniczenie zasięgu występowania dawnej końcówki -e,
· pochodzenie i repartycja współczesnej końcówki -u.
8. Przegląd końcówek rzeczowników rodzaju nijakiego l.mn. oraz zmiany w zakresie paradygmatów:
a) mianownik (biernik, wołacz):
· współczesne kontynuanty końcówek prasłowiańskich,
b) dopełniacz:
· pochodzenie końcówki -ø,
· staropolskie innowacje w wyrazach typu wybrzeże – wybrzeży, rozdroże – rozdroży;
c) celownik:
· końcówki wychodzące z użycia,
· pochodzenie współcześnie dominującej końcówki;
d) narzędnik:
· końcówki wychodzące z użycia oraz relikty typu przed laty, dobrymi słowy,
· pochodzenie współcześnie dominującej końcówki;
e) miejscownik:
· staropolskie kontynuanty końcówek prasłowiańskich w okresie staropolskim i we współczesnym języku polskim,
· staropolska końcówka -och, jej geneza i użycie terytorialne,
· pochodzenie współcześnie dominującej końcówki.
9. Przegląd końcówek rzeczowników rodzaju żeńskiego l.p. oraz zmiany w zakresie paradygmatów:
a) mianownik:
· rzeczowniki samogłoskowe i spółgłoskowe,
· przejście rzeczowników samogłoskowych do grupy spółgłoskowych,
· zmiany w tematach dawnej deklinacji spółgłoskowej,
· repartycja końcówek -ă, -ā;
b) dopełniacz:
· los końcówek prasłowiańskich, pochodzenie końcówek polskich,
· pochodzenie końcówki staropolskiej -ej w D. (C., Ms.);
c) celownik:
· pochodzenie końcówek -e, -i (po stwardniałych -y),
· końcówka będąca polską innowacją doby staropolskiej;
d) biernik:
· końcówki rzeczowników dawnej deklinacji na -i- oraz deklinacji spółgłoskowej,
· końcówki rzeczowników mających w M. l.p. -ă, -ā,
· ekspansywność końcówki -ę,
· forma reliktowa panią;
e) narzędnik:
· procesy fonetyczne w dawnych końcówkach a współczesna końcówka N.;
f) miejscownik:
· pochodzenie końcówek -e, -i (po stwardniałych -y),
· końcówka będąca polską innowacją doby staropolskiej;
g) wołacz:
· koncówki współczesne kontynuujące stan prasłowiański,
· końcówka innowacyjna w rzeczownikach deminutywnych i hipokorystycznych.
10. Przegląd końcówek rzeczowników rodzaju żeńskiego l.mn. oraz zmiany w zakresie paradygmatów:
a) mianownik, biernik, wołacz:
· końcówki odziedziczone z prasłowiańszczyzny,
· ekspansywność końcówki -e w okresie nowopolskim, rywalizacja końcówek -e, -i (wsie – wsi, postacie – postaci);
b) dopełniacz:
· końcówki -i, -ø jako regularne kontynuanty końcówek prasłowiańskich, zasady ich repartycji we współczesnym języku polskim,
· formy kuchni//kuchen, a także szyj, żmij wobec nadziei, zbroi jako przejaw konkurencji końcówek -i, -ø;
c) celownik:
· los końcówki -ьmъ,
· współcześnie dominująca końcówka i jej pochodzenie,
· staropolska końcówka -om;
e) narzędnik:
· pochodzenie i zasady użycia współczesnych -mi, -ami,
· ekspansywność końcówki -ami;
f) miejscownik:
· kontynuanty końcówek prasłowiańskich,
· współcześnie dominująca końcówka,
· ekspansywność końcówki -ach,
· staropolska końcówka -och, jej geneza i użycie terytorialne.
11. Powstanie deklinacji mieszanej polskich rzeczowników:
a) kształtowanie odmiany rzeczowników pospolitych r.m. na -a, -o,
b) kształtowanie odmiany rzeczowników typu sędzia,
c) kształtowanie odmiany rzeczowników własnych typu Jagiełło,
d) los form M. l.p. rzeczowników zbiorowych bracia, księża.
12. Rzeczowniki w formie liczbу podwójnej:
a) szczątki liczby podwójnej rzeczowników w okresie staropolskim,
b) szczątki liczby podwójnej rzeczowników w stałych zwrotach, przysłowiach oraz w paradygmatach l.mn.
13. Główne tendencje rozwoju deklinacji rzeczowników:
a) tendencja do uproszczenia odmiany:
· zmniejszenie ilości paradygmatów,
· zmniejszenie ilości końcówek,
· ekspansywność końcówek,
· wyrównania analogiczne w tematach,
· zmiany w zakresie kategorii liczby;
b) tendencja do komplikacji odmiany:
· semantyzacja polskiej eksji,
· czynnik fonetyczny jako przejaw tendencji do komplikacji polskiej eksji.
PODRĘCZNIKI:
1. Klemensiewicz, Z. Gramatyka historyczna języka polskiego / Z. Klemensiewicz, T. Lehr-Spławiński, S. Urbańczyk. – Warszawa: PWN, 1981. – S. 266 – 312.
2. Kuraszkiewicz, W. Gramatyka historyczna języka polskiego / W. Kuraszkiewicz. – Warszawa: PWN, 1972. – S. 102 – 128.
3. Mańczak, W. Polska fonetyka i morfologia historyczna / W. Mańczak. – Warszawa: PWN, 1983. – S. 56 – 84.
5. Podlawska, D. Gramatyka historyczna języka polskiego z elementami gramatyki języka staro-cerkiewno-słowiańskiego i dialektologii / D. Podlawska. – Słupsk: Wydawnictwo Uczelniane, 1999. – S. 89 – 109.
6. Rospond, S. Gramatyka historyczna języka polskiego / S. Rospond. – Warszawa: PWN, 2003. – S. 184 – 213.
ZAŁĄCZNIKI:
25. Deklinacja męska.
26. Deklinacja nijaka.
27. Deklinacja żeńska.
28. Liczba podwójna.
ZADANIA:
Ерома, Ж.И. Gramatyka historyczna języka polskiego = Историческая грамматика польского языка: сборник упражнений / Ж.И. Ерома. – Гродно: ГрГУ, 2008. – § 14 nr 1 – 24.