Практыкаванні

1. Прачытайце наступныя тэксты. Выдзеліце ў іх важныя палажэнні. Выпішыце ключавыя сказы. Н аснове тэкстаў VIІ і VIІІ складзіце апорны план і пабудуйце вуснае выказванне. 

І. Як ад нараджэння звяры, што ходзяць у пустыні, ведаюць ямы свае; птушкі, што лятаюць у паветры, ведаюць гнёзды свае; рыбы, што плаваюць па моры і ў рэках, чуюць віры свае; пчолы і падобныя ім бароняць вуллі свае, — гэтак і людзі, дзе нарадзіліся і ўскормлены, у Бога верачы, да таго месца вялікую ласку маюць. (Францыск Скарына)

ІІ. На беларускай мове, якую называюць русінскай альбо літоўска-русінскай… гаворыць каля дзесяці мільёнаў чалавек; гэта самая багатая і самая чыстая гаворка, яна ўзнікла даўно і цудоўна распрацавана. У перыяд незалежнасці Літвы вялікія князі карысталіся ёю для сваёй дыпламатычнай перапіскі. (Адам Міцкевіч, 1842 год)

ІІІ. Родная мова ў дакладным значэнні ёсць самая любімая спадчына нацыі; праз яе пасрэдніцтва лягчэй за ўсё пранікнуць у душу нацыі, закрануць пачуцці, праясніць розум, падштурхнуць адпаведную думку, заклікаць да дзеяння, змагацца са страсцямі, ствараць дабрачыннасць! (Аляксандр Ельскі)

IV. …Закладзі спадчыну ў мову — перш за ўсё! Бо выдзьмуць вятры гісторыі і напамінак пра тых, хто нядбала адмахваецца ад яе як ад нечага брыдотнага і аджытага, або — горш! — усчынае дратаваць роднае з родных — сваё Слова! Адно яно будзе жыць, бо ў мове закладзена вялікая жыццетрываласць, і нездарма дайшло ад старажытных “У пачатку было Слова, і Слова было ад Бога, і Бог быў Слова”. (Максім Лужанін)

V. Асновавытворным у чалавеку павінна быць усведамленне сябе часцінкай Сусвету. Нельга адчуваць сябе часткай адзінага цэлага, не наладзіўшы кантакту з іншымі людзьмі. А для гэтага трэба валодаць Словам. Слова — сродак выражэння свайго “Я” і стварэння незалежнай творчай асобы.

Слова — носьбіт духоўнага, узвышанага. Менавіта з яго дапамогай можна вылечыць душу сапсаваную, загубленую. Пра ўнутраны свет чалавека часцей за ўсё мяркуюць па яго мове багатай, эмацыянальнай ці шэрай, беднай, нуднай. (Паводле Дзмітрыя Ліхачова)

VІ. Пры авалоданні мовай мы вучымся думаць.

Сама свядомасць наша будуецца сродкамі мовы. Таму нашы думкі і пачуцці з’яўляюцца да нас у выглядзе думак і пачуццяў таго асяроддзя, якое нас выхавала, грамадства, у якім мы жывём, народа, да якога належым.

І свядомасць простага чалавека, і геній найвялікшага паэта, што выражаюцца ў адной мове, глыбока звязаны між сабой, бо народжаны ў адзіным улонні роднай мовы, сілкуюцца аднымі агульнымі каранямі. Гэтае адзінства асновы і стварае галоўным чынам нацыянальнае адзінства. Мова — адна з асноўных, характэрных прымет нацыі. Гэта як бы сама тканіна нацыянальнасці, другая, унутраная радзіма, улонне душы, у якой нараджаюцца наша свядомасць і наша асоба. (Паводле Барыса Казанскага)

VIІ. На вышэйшае жыццё, на глыбіню думкі запазычанай, чужой мовы не хопіць, менавіта таму, што яна нам усё ж будзе аставацца чужой; дзеля гэтага патрэбна мова родная, з якой, так сказаць, нараджаюцца… Толькі засвоіўшы ў магчымай дасканаласці першапачатковы матэрыял, гэта значыць, родную мову, мы будзем здольны ў магчымай дасканаласці засвоіць і мову замежную, але не раней… І вось гэтага “матэрыялу” мы самі пазбаўляем сваіх дзяцей, — дзеля чаго? Каб зрабіць іх няшчаснымі, бясспрэчна. Мы пагарджаем гэтым матэрыялам, лічым грубай і падкапытнай мову, на якой непрыстойна выказваць велікасвецкую думку… Ну, дык ведайце ж, ёсць такая таямніца прыроды, закон яе, паводле якога толькі той мовай можна валодаць у дасканаласці, з якой нарадзіўся, гэта значыць якой размаўляе твой народ, да якога належыце вы… (Фёдар Дастаеўскі)

VIІІ. Ці не траплялася вам, сябры вучыцелі, прачытаць калі-колечы дзецям што на іх роднай мове! Што вы тады бачылі? Я часта чытаў сваім вучням газету, байкі з календара і вучыў беларускія вершы. Душа цешыцца, як чытаеш што ім на іх роднай, добра зразумелай мове. Уваходжу ў школу з «Нашай нівай», зараз сціхае гул і праносіцца радасны шэпт: «Будзе чытаць вучыцель папросту, ціха!» Мігам робіцца ў школе цішыня і ўсе вочкі глядзяць на мяне, як я раскрываю газету і шукаю, што б такое пачытаць ім. Ціхутка. Я пачынаю чытаць і ўсе слухаюць так, каб хоць і аднаго слова не прапусціць. Чытаю казку і дачытаўся да смешнага месца — разам, як па загаду, праносіцца вясёлы смех, і канца яму, здаецца, няма, я і кажу: «Будзе, даволі ўжо», — і ціш зноў мёртвая. Прачытаў адну казку, прачытаў верш і кажу: «Будзе на сягоння ўжо». — «Не, яшчэ пачытайце, яшчэ, яшчэ…» Чытаю яшчэ, і, мусіць, каб чытаў усю ноч, то не перасталі б дзеці слухаць. А возьмеш чытаць па-расейску — не тое: хлопцы — адзін спіць, а другі штоўхае таварыша ў бок, трэці смяецца або гаворыць. Або даеш навучыцца на памяць які-колечы расейскі верш — бяда: тлумачыш, тлумачыш кожнае слова, аж абрыдне, і рады няма. Навучыцца і сыпле, як той цецярук, — нічагусенька не разбярэш.

А чаму? Бо ён гаворыць толькі языком, а душа яго не ўнікае ў тое, што ён гаворыць, бо яно яму чужое. А дай вывучыць родны верш, зразу з ахвотай прымуцца і скажуць так, што міла паслухаць. Вось гэта гаворыць яго маладому сэрцу, вось гэта яму не чужое, а яго роднае, дарагое яму. (М.Арол)

 

2. Прачытайце зменены і дапоўнены ў 1998 годзе “Закон аб мовах у Рэспубліцы Беларусь”. Скажыце, у якой сферы грамадскага жыцця Закон прадугледжвае аднаўленне беларускай мовы? Заканспектуйце артыкулы 8, 21—25, 27, 29.

 

3. Працягніце разважанне на тэму “Мова. Радзіма. Асоба”. 

Нацыянальная мова — нацыянальная гісторыя — нацыянальная культура — духоўнае багацце. Гэтыя паняцці, на жаль, не заўсёды звязваюцца ў свядомасці людзей як звёны аднаго ланцуга, як паняцці ўзаемазначныя і ўзаемазалежныя. Але…

 

4. Разгледзьце індаеўрапейскую моўную сям’ю. Адзначце, да якой групы адносіцца беларуская мова? 

Групы	Мовы
Індыйская	Хіндустані, раджастхані, пенджабі, бенгалі, орыя, біхары, маратхі, гуджараці, сіндхі і інш., новаіндыйскія мовы, цыганская, мёртвыя мовы — ведыйская, санскрыт, пракрыты, палі.
Іранская	Персідская, таджыкская, курдская, белуджская, талышская, тацкая, гілянская, афганская (пушту), шугнанская, рушанская, ваханская, ягнопская, асецінская, мёртвыя мовы — старажытнаперсідская, медыйская, сагдыйская, парфянская, скіфская, харэзмійская і інш.
Балтыйская	Літоўская, латышская, мёртвая мова — пруская.
Германская а) паўночнагерманская падгрупа б) заходнегерманская падгрупа   в) усходнегерманская падгрупа	Дацкая, нарвежская, шведская, ісландская, фарэрская. Нямецкая, англійская, нідэрландская (галандская), фламандская, фрызская, ідыш (новаяўрэйская). Мёртвыя мовы — гоцкая, бургундская, вандальская.
Раманская	Іспанская, французская, партугальская, італьянская, правансальская, сардзінская, каталанская, румынская, малдаўская, рэтараманская. Мёртвыя мовы — лацінская і інш.
Кельцкая а) гэльская падгрупа   б) брыцкая падгрупа   в) гальская падгрупа	Ірландская, шатландская, мова вострава Мэн.   Брэтонская, уэльская (валійская), мёртвая мова — корнская (карнуэльская). Гальская.
Групы	Мовы
Славянская а) усходнеславянская б) заходнеславянская     в) паўднёваславянская	Беларуская, руская, украінская. Польская, кашубская, чэшская, славацкая, сербалужыцкая. Мёртвая мова — палабская. Балгарская, македонская, сербскахарвацкая, славенская. Мёртвая мова — стараславянская.
Асобныя мовы	Грэчаская, албанская, армянская. Мёртвыя мовы — старажытнагрэчаская, сярэднягрэчаская (візантыйская).

 

5. Прачытайце тэксты на беларускай, рускай і ўкраінскай мовах. Знайдзіце і выпішыце агульныя словы для ўсіх трох моў і словы, якія ўжываюцца толькі ў адной з гэтых моў. 

І. Для педагогического такта учителя большое, а иногда решающее значение имеют такие его волевые черты, как выдержка и самообладание. Конечно, это не значит, что учитель должен всегда, что бы ни случилось, быть абсолютно спокойным. Он может иногда и вспыхнуть, взорваться, как говорил А.С.Макаренко, но такие свои вспышки он должен всегда контролировать. В состоянии, близком к аффекту, очень трудно принять правильное решение. Было бы лишним приводить примеры грубой бестактности, которую допускают учителя, утратившие выдержку и самообладание. Достаточно только сказать, что вместе с потерей выдержки и самообладания педагог нередко теряет свой авторитет, а то и право на свою профессию. (Сацыяльная педагогіка, с.82—83) 

Для педагагічнага такту настаўніка значнае, а іншы раз вырашальнае значэнне маюць такія яго валявыя рысы, як вытрымка і самавалоданне. Канечне, гэта не значыць, што настаўнік павінен заўсёды, што б ні здарылася, быць абсалютна спакойным. Ён можа калі-нікалі і ўспыхнуць, узарвацца, як гаварыў А.С.Макаранка, але такія свае ўспышкі ён павінен заўсёды кантраляваць. У стане, блізкім да афекту, вельмі цяжка прыняць правільнае рашэнне. Было б празмерным прыводзіць прыклады грубай бестактоўнасці, якую дапускаюць настаўнікі, якія страцілі вытрымку і самавалоданне. Дастаткова толькі сказаць, што разам са стратай вытрымкі і самавалодання педагог нярэдка губляе свой аўтарытэт, а іншы раз і права на сваю прафесію. (Сацыяльная педагогіка, с.82—83) 

Для педагогічного такту вчителя велике, а інколи і вирішальне значення мають такі його вольові риси, як витримка і самоволодіння. Звичайно, це не означає, що учитель повинен завжди, що би не сталося, бути абсолютно спокійним. Він може іноді і спалахнути, вибухнути, як говорив О.С. Макаренко, але такі свої спалахи він повинен завжди контролювати. В стані, близькому до афекту, дуже важко прийняти правильне рішення. Було би зайвим наводити приклади грубої безтактності, яку допускають учителі, що втратили витримку і самоволодіння. Достатньо лише сказати, що разом із втратою витримки і самоволодіння педагог часто втрачає свій авторитет, а іноді й право на свою професію. (Сацыяльная педагогіка, с.82—83) 

ІІ. Чтение с лица (чтение с губ) — зрительное восприятие речевой мимики говорящего человека, позволяющее понимать устную речь в условиях затрудненного или нарушенного слухового восприятия. Употреблявшийся ранее термин «чтение с губ» в современной сурдопедагогической литературе используется все реже, поскольку недостаточно отражает многообразие воспринимаемых выразительных движений.

Лицам с нарушениями слуха чтение с лица позволяет в некоторой степени компенсировать дефект слухового восприятия речи. Однако зрительные сигналы отличаются недостаточной четкостью и дифференцированностью. Поэтому успешное овладение чтением с лица требует предварительного освоения большого словарного запаса и грамматических правил. У глухих и слабослышащих детей навыки чтения с лица формируются лишь на основе обучения речи. (ДэфСД, с.71) 

Чытанне з твару (чытанне з губ) — зрокавае ўспрыняцце маўленчай мімікі чалавека, які гаворыць. Яно дазваляе разумець вуснае маўленне ва ўмовах цяжкага ці парушанага слыхавога ўспрыняцця. Тэрмін “чытанне з губ”, які выкарыстоўваўся раней, у сучаснай сурдапедагагічнай літаратуры выкарыстоўваецца рэдка, таму што недастаткова адлюстроўвае разнастайнасць успрымаемых выразных рухаў.

Асобам з парушэннем слыху чытанне з твару дазваляе ў некаторай ступені кампенсаваць дэфект слыхавога ўспрыняцця маўлення. Аднак зрокавыя сігналы адрозніваюцца недастатковай выразнасцю і дыферэнцыйнасцю. Таму паспяховае авалодванне чытаннем з твару патрабуе папярэдняга засваення вялікага слоўнікавага запасу і граматычных правіл. У глухіх дзяцей і дзяцей, якія маюць слабы слых, навыкі чытання з твару фарміруюцца толькі на аснове навучання маўленню. (ДэфСД, с.71) 

Читання з обличчя (читання з губ) — це зорове сприйняття мовної міміки людини, яка говорить. Воно дозволяє розуміти усну мову в умовах затрудненого чи порушеного слухового сприйняття. Термін “читання з губ”, що вживався раніше, в сучасній сурдопедагогічній літературі використовується все менше, оскільки недостатньо відображає різноманітність виразных для сприйняття рухів.

Особам з порушеннями слуху читання з обличчя дозволяє в деякій мірі компенсувати дефект слухового сприйняття мови. Однак зорові сигнали відрізняються недостатньою чіткістю і диференційованістю. Тому успішне володіння читанням з обличчя вимагає попереднього засвоєння великого словникового запасу і граматичних правил. У глухих дітей, а також у дітей, які мають слабий слух, навики у читанні з обличчя формуються лише на базі вивчення мови. (ДэфСД, с.71)

 

6. Перакладзіце тэкст на беларускую мову. Падкрэсліце словы, агульныя для рускай і беларускай моў. Якія нормы беларускай літаратурнай мовы адлюстраваны ў перакладзеным тэксце? 

Речевая деятельность формируется и функционирует в тесной связи со всей психикой ребёнка в целом, с различными её процессами, протекающими в сенсорной, интеллектуальной, аффективно-волевой сферах.

Раскрытие индивидуального своеобразия и протекании тех или иных психических процессов у ребёнка позволяет понять аномальное протекание того или иного речевого нарушения. Так, при ослабленном зрении, когда компенсаторные возможности зрительного анализатора снижены, такие нарушения, как алексия и аграфия, будут протекать в более тяжёлой форме, хотя природа и степень этих нарушений такие же, как и в случаях благоприятного компенсаторного фона.

Чаще всего объектами логопедического изучения и воздействия являются состояния, когда сам патологический процесс уже завершился и наблюдаются лишь остаточные явления, свидетельствующие о перенесённом заболевании (например, дизартрия в результате перенесённого детского церебрального паралича). (ОД, с.103).

 

7. Карыстаючыся “Слоўнікам націску беларускай мовы” М.В.Бірылы, пастаўце нацiск у настуных словах. Падкрэсліце тыя, у якіх націск у беларускай і рускай мовах не супадае. 

Аб’iнець, адзiнаццаць, адэкватны, алфавiт, амплуа, апрануты, аргумент, асака, астраханскi, бамбук, беларусы, бераце, блукаць, блытанiна, буйны, бульбяны, была, везучы, велiзарны, велiчыня, вугал, вулей, выпадак, выразна, глiняны, грамадзянiн, дакумент, дума, дыспансер, дыялог, каменны, квартал, iмя, iндустрыя, iнструмент, кулiнарыя, ласкавы, мiлiметр, магазiн, металургiя, муляр, накат, накрыўка, несучы, несцi, паведамiць, падчыстую, партытура, партэр, прывязка, растаптаны, сiвы, сакавiк, сальфеджыо, сапраўдны, слабы, смажанiна, спiна, спажывец, стары, статуя, стрыманы, таварышы, тарфяны, удалы, фартух, фундамент, цэмент, цэнтнер, цяжар, цяжкi, чатырнаццаць, шэравокi, шэсцьдзесят.

 

8. Перакладзіце словазлучэнні на беларускую мову. Вызначце род назоўнікаў у рускай і беларускай мовах. 

Последняя запись, острая боль, белая лебедь, злая собака, стройный тополь, чудесная степь, сильная накипь, горькая полынь, высокая насыпь, выгодная продажа, золотая медаль, высокий стебель, сильный пар, большое пространство, зелёный салат, домашний гусь, избирательный округ, густая пыль, невыносимая тяжесть, солдатская шинель, чёрная бровь, яркий свет, быстрый жеребец, хорошая жизнь, непокорённая возвышенность.

 

9. Знайдзіце памылкі ў сказах і выпраўце іх. Якія ўзроўні моўнай сістэмы закранула беларуска-руская інтэферэнцыя? 

1. Тоня толькі пасмяялася над сваім страхам. 2. Досыць спаць, герой. Паўтары гадзіны пасля абеду — для тваіх год хопіць. 3. Дзед Астап быў старым мікалаеўскім салдатам, служыў вартаўніком у дэпо, меў дзве срэбныя медалі за турэцкую вайну. 4. Чатыры вядра вады прынесла маці, каб вымыць хлопца. 5. На хутары ў шляхцюка Радкевіча кожнае лета голлі гнуцца ад яблыкаў, груш, сліў. 6. Два томікі як два чырвоных святы. 7. Яна ішла трохі працверазелая і ў душы зычлівая яму, што паспеў у час, што незнарок засцярог ад граха. 8. Ідзём мы неяк з Бобікам. Ажно ляціць качка. Не, не качка — гусь дзікі. 9. Адзі´наццаць вучняў з класа атрымала выдатныя адзнакі па выніковай кантрольнай рабоце. 10. Міша за два гады так і не навучыўся пісаць чарніламі. 11. Васілю далі гуляць галоўную ролю ў спектаклі пра Робіна Гуда. 12. Ёсць у дзеда Язэпа сусед Антось. Вельмі ўжо ён любіць кпіць над старым. 13. За ўсё, што вы расказалі, я вас так дзякую.

 

10. Выпішыце са слоўнікаў, прыведзеных у канцы дапаможніка, рускамоўныя і беларускамоўныя тэрміны па сваёй спецыяльнасці, у якіх не супадае: а) націск; б) род, в) лік. Складзіце з імі пяць сказаў (на выбар).

 

11. Перакладзіце тэкст на беларускую мову. Вызначце асноўныя адрозненні (фанетычныя, акцэнтныя, словаўтваральныя, марфалагічныя) паміж рускім і беларускім тэкстамі. 

І. Большое значение для развития зрительного внимания имеют игры с перемещением предметов в пространстве. Перемещение должно производиться медленно, так, чтобы дети могли проследить за движением. Здесь можно использовать кукольный театр, показать детям, как мышка прячется от кошки, собака ищет мальчика и т.п. Вечером можно использовать «теневой театр». Когда дети научатся следить за передвижением, которое происходит у них на глазах, можно перейти к передвижению предметов, скрытых от глаз ребёнка. Проводится новый вариант игры «Ку-ку»: кукла появляется сначала над ширмой, потом справа от неё, снова над ширмой, снова справа от неё, проделывая за экраном один и тот же путь. Дети, наблюдая за ней, должны начать ожидать её появления то наверху, то справа. Однако это не всегда происходит у умственно отсталых детей. Они не могут представить себе путь куклы за экраном, поэтому переводят взгляд с одного места на другое только после того, как появится игрушка. Чтобы побудить детей к прослеживанию, на втором-третьем занятии нужно попросить детей показать, где появится кукла сейчас. После того, как дети покажут, кукла появляется и подтверждает (или опровергает) их предположение. Затем педагог показывает детям, как движется кукла за экраном. Для этого дети заходят за экран. Потом они возвращаются на свои места, и игра повторяется. (Дошкольная олигофренопедагогика, с.79—80) 

ІІ. Жестокость в современной семье — явление не новое. Это социальное явление, это эмоциональное, физическое или сексуальное насилие.

Часто жестокость направлена на пожилых членов семьи, их отвержение, отделение от семьи, плохое питание, отсутствие ухода.

Жестокость между супругами проявляется в избиении мужем жены. Статистика показывает, что большинство убийств в семье — это убийство одного супруга другим, причём чаще жертвой становится женщина.

Супружеская жестокость преобладает в возрасте от 20 до 30 лет, в семьях с низким образовательным уровнем и доходом, чаще среди рабочих, бывает и среди супругов с высшим образованием.

Исследования показали, что жертвами жестокости чаще являются незамужние женщины, которые испытывают насилие со стороны сожителя. Многие жертвы имеют умственные или физические недостатки, отчего они зависимы от семьи. Они не могут обеспечить себя питанием, лекарствами, личной гигиеной, амбулаторной помощью. Чаще это престарелые люди старше 75 лет, прикованные к постели.

Семейная жестокость вызвана социальными факторами, стрессами в семье, употреблением алкоголя или наркотиков. Прибегают к физической силе в том случае, когда нет возможности мирно повлиять на принятие семьёй тех или иных решений, когда муж алкоголик или наркоман и с его мнением не считаются.

Существует много разных мнений о причинах жестокости в семье. Это могут быть психические нарушения, невысокий культурный уровень у супругов. (Социальная педагогика, с.281—282)