УДК 373.3.37.091.32:811.161.3

С. Коўш

студэнтка 5 курса педагагічнага факультэта

навуковы кіраўнік - А.М. Лапкоўская, кандыдат філалагічных навук, дацэнт

 

МЕТАДЫЧНЫЯ ПРЫЕМЫ ЎЗБАГАЧЭНННЯ СЛОЎНІКАВАГА ЗАПАСУ ВУЧНЯЎ НА ЎРОКАХ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ

В статье рассматриваются приёмы пополнения словарного запаса учеников на уроках белорусского языка. Приводятся примеры лексических упражнений, которые можно использовать на уроках для развития словаря младшего школьника.

Папаўненне слоўнікавага запасу адбываецца на працягу ўсяго жыцця чалавека. Неабходнасць узбагачэння слоўніка асабліва востра адчуваецца ў школьным узросце, калі дзеці знаёмяцца з мастацкімі творамі, пашыраюць свае веды пра навакольную рэчаіснасць, авалодваюць асновамі навук.

Адным з найболей дзейсных сродкаў, здольных выклікаць цікавасць да заняткаў па беларускай мове, з'яўляецца дыдактычная гульня. Мэту гульні абудзіць цікавасць да спазнання, навукі, кнігі, навукі. У малодшым школьным узросце гульня нароўні з навукай займае важнае месца ў развіцці дзіцяці. Пры ўключэнні дзяцей у сітуацыю дыдактычнай гульні цікавасць да навучальнай дзейнасці рэзка ўзрастае, вывучаны матэрыял робіцца для іх больш даступным, працаздольнасць значна павялічваецца.

Гульня – гэта частка навучальнага працэсу ў пачатковай школе. Яна дапамагае фармаванню фанематычнага ўспрымання слоў, узбагачае вучня новымі звесткамі, актывізуе мысліцельную дзейнасць, увагу, а галоўнае – узбагачае слоўнікавы запас дзяцей і стымулюе іх маўленне. У выніку чаго ў дзяцей з'яўляецца цікавасць да беларускай мовы, фарміруецца арфаграфічная пільнасць.

Пры правядзенні эксперыментальнага даследавання на этапе фарміравальнага эксперыменту намі актыўна выкарыстоўваліся наступныя дыдактычныя гульні і гульнявыя прыёмы, якія спрыялі развіццю лексічнага запасу дзяцей.

«Шыфравальшчыкі». Мэта: аўтаматызацыя гукаў, развіццё фанетыка-фанематычнага ўспрымання, працэсаў аналізу і сінтэзу, разуменне сэнса-распазнавальнай функцыі гуку і літары, узбагачэнне слоўнікавага запасу навучэнцаў, развіццё лагічнага мыслення. Ход: Гуляюць у парах: адзін у ролі шыфравальшчыка, другі - адгадчыка. Шыфравальшчык задумвае слова і шыфруе яго. Вучні могуць паспрабаваць свае сілы ў расшыфроўцы словазлучэнняў і сказаў. Напрыклад: Жыыл (Лыжы), анскі (санкі), кьаінк (канькі). Адгадчыку трэба не толькі адгадаць слова, але і выбраць з кожнай групы лішняе слова. Напрыклад: 1. Аалтрек, лажык, бакук, заонкв (талерка, лыжка, кубак, званок); 2. жура, страа, енкл, роамкна (ружа, астра, клён, рамонак); 3. Плнаеат, акроз, отрбіа, сген (планета, зорка, арбіта, снег).

Знайдзі «лішняе слова». Мэта: узбагаціць слоўнікавы склад, развіваць уменне вылучаць у словах агульную прымету, развіццё ўвагі, замацаванне правапісу неправяральных галосных.

 

МАК	РАМОНАК	РУЖА	ЛУК
КОШКА	САБАКА	ВЕРАБЕЙ	КАРОВА
БЯРОЗА	ДУБ	МАЛІНА	АСІНА
КАРОВА	ЛІСА	ВОЎК	МЯДЗВЕДЗЬ

 

 

Дзецям вельмі падабаліся такія заданні, як:

• Замяніць словазлучэнні адным словам: прамежак часу ў 60 хвілін; вайсковец, які стаіць на пасту; дзіцё, якое любіць салодкае; вельмі смешны фільм.

• Закончы сказы: У Ромы і Жоры ёсць …; Аднойчы яны пайшлі …; Раптам з кустоў…; Потым дзеці доўга ўспаміналі як… і г.д.

• Складзі апавяданне па апорных словах: зіма, сняжок, маразок, дрэвы, холад, снегіры.

Каштоўнасць такіх гульняў заключаецца ў тым, што на іх матэрыяле можна адпрацоўваць таксама хуткасць чытання, узбагачаць лексічны запас вучняў, вывучаць складовы склад слова, развіваць арфаграфічную пільнасць і многае іншае.

Важная роля займальных дыдактычных гульняў складаецца яшчэ і ў тым, што яны спрыяюць здыманню напругі і страху пры пісьме ў дзяцей, якія адчуваюць сваю ўласную безгрунтоўнасць, стварае станоўчы эмацыйны настой падчас урока.

Дапамагаюць развіваць актыўны слоўнікавы запас, развіваюць асобу вучня маўленчыя гульні: гульні-заданні са словамі і гульні са словамі. Існуе вельмі шмат гульняў на літарным матэрыяле, са словамі, якія патрабуюць ад вучняў умення чытаць, складаць словы з літар і складоў.

Гульні-заданні са словамі для малодшых школьнікаў:

• кожнае слова пішацца на дошцы. Дзецям даецца заданне: да кожнай літары слова прыдумаць словы на зададзеную тэму (жывёлы, транспарт, расліны і інш.). Напрыклад, на дошцы слова «зебра». Словы да яго — зубр, янот, барсук, рысь, антылопа.

• Са слова выкідваюць адзін гук, каб атрымалася слова, мелае новае значэнне. Прыкладам: «Выкінь са слова «каса» першы гук» (аса), са слова «слуп» і другі гук (суп)».

• Дадаюць да слова адзін гук, каб атрымалася новае слова (гульня, зваротная папярэдняй): мех (смех).

• Замяняючы ў слове адзін гук, можна атрымаць новае слова: пясок — лясок.

Такія гульні даюць вучням магчымасць патрэніраваць памяць і выявіць эрудыцыю. Прывядзём яшчэ прыклады гульняў са словамі:

«Наборшчык». Гэта адна з самых вядомых гульняў са словамі. Задаецца слова (звычайна доўгае), прыкладам «вінаград». За вызначаны час гульцом трэба скласці з літар гэтага слова іншыя словы («град », « нага », «віна » і г.д.). Потым гульцы па чарзе завуць іх. У залік ідуць толькі тыя варыянты, якія яшчэ не былі названы. Перамагае той гулец, які апошнім назваў слова. Чэмпіёнам гульні лічыцца той, хто прыдумаў самае доўгае слова.

«Каркас». Спачатку абіраюць тры (дзве і нават адну) згодныя літары (прыкладам, к, н, т). Потым усе гульцы «нацягваюць на каркас» галосныя літары (а таксама мяккі, цвёрды знак і літару й), то бок прыдумляюць словы, што складаюцца з гэтых згодных (у кожным парадку) і кожных галосных («танк», «кант», «катат »). Перамагае той, хто прыдумаў апошняе слова.

«Адгадай выраз». Вядучы бярэ якую-небудзь кнігу і чытае пачатак кожнай фразы. Астатнія спрабуюць адгадаць яе працяг. Праз некаторы час загаданая фраза чытаецца да канца, і ўсе гульцы могуць параўнаць тое, што было сказана імі, з сапраўдным сканчэннем фразы. Тот, хто адгадвае канец фразы (ці амаль адгадвае), атрымвае ачко. Можна чытаць не пачатак, а канец фразы. Спачатку вядучы павінен абіраць няцяжкія заданні, каб дзецям было цікава гуляць.

Таксама ў працы над замацаваннем значэння слоў мы выкарыстоўвалі розныя лексічныя практыкаванні:

1. Запішыце толькі тыя словы (асіна, асіннік, асінавы, асінка, чырвонагаловік), якія адпавядаюць наступным значэнням: 1) маладая асіна; 2) асінавы лес; 3) грыб з чырвоным ці карычнева-чырвоным капялюшыкам, які найчасцей можна сустрэць у асінавым лесе.

2. Растлумачыце, каго так завуць: бібліятэкар, трактарыст, камбайнёр, тэлефаніст, шафёр.

3. Растлумачыце значэнне вылучаных слоў.

Весела ззяе месяц за акном. Белы снег зіхаціць сінім агеньчыкам.

4. Знайдзіце ў прапановах словы, блізкія па значэнні слову салдатаў, выпішыце гэтыя словы.

Савецкі ваяр захоўвае роднай краіны супакой і славу. З далёкага фронту ў родную хату дахаты вярталіся два брата салдата. Толькі ўзяў ваяка трохрадку, адразу бачна - гарманіст. Але службовы ведае справа, і за Радзіму сваю ён пойдзе ў атаку адважна, пераможа ворага ў бою.

5. Падбярыце да кожнага са слоў процілеглае па значэнні слова.

Справа, зверху, заўтра, дабрыдзень, калі ласка…

6. Упішыце ў сказы падыходныя па сэнсе слоўнікавыя словы.

Боты, чаравікі - гэта абутак, а … - гэта адзенне. Заяц, … - гэта звяры, а … , … - гэта птушкі. Пенал, … - гэта навучальныя прыналежнасці, а … , … - гэта прылады працы. Морква, … , … - гэта гародніна.

7. Выпішыце словазлучэнні ці часткі сказаў са словамі, ужытымі ў пераносным значэнні: 1. Зіма снягоў абрусы сцеле, ды не да іх у віры дзён. (А. Бачыла.) 2. Ідзе вясна ў шумлівых водах, у звонкім срэбры ручаёў. (Я. Колас.) 3. Усміхаюцца ветліва вёскі. (У. Дубоўка.) 4. Дваццаць душ жыве ў нашым доме. (В. Казько.) 5. Вынес лёгенька грыбавік лета з цёплага бору. (А. Вялюгін.)

8. Запішыце словы, якія называюць: пачуццё пяшчоты і невялічкую жывёлу (ласка і ласка); невялічкую нару і пушнога драпежнага звярка (норка і норка); аўсяныя крупы ці кашу з такіх круп і пеўчую птушку (малінаўка і малінаўка); музычны інструмент і машыну для ачысткі збожжа ад мякіны (арфа і арфа); баваўняную тканіну і літаратурны твор (байка і байка); музычную ноту і белае крышталічнае рэчыва (соль і соль); чорную фарбу для чарчэння ці малявання і кароткае музычнае прывітанне ў гонар каго-небудзь (туш і туш); тоўстую цвёрдую паперу і дзяржаўную мяжу (кардон і акрдон); пакрытую лёдам пляцоўку і машыну для ўшчыльнення і выраўноўвання грунту (каток і каток).

9. Спішыце прыказкі, устаўляючы словы-антонімы, што адпавядаюць сэнсу: 1. Добрае чуваць далёка, а ... яшчэ далей. 2. Хто ліхога не бачыў, той ... шанаваць не ўмее.

3. Аднаму шчасце ракою плыве, а другі ў ... цэлы век жыве. 4. Перш чым зайсці, падумай, як ... . 5. Старасць не радасць, а ... не навек. 6. Разумны вініць заўсёды сябе, а ... — свайго таварыша. 7. Хто ўмее любіць Радзіму, той умее ... ворага. 8. Лепш горкая праўда, чым ... мана. 9. Пытае старасць, што прыгатавала ... . 10. Разумны навучыць, а ... намучыць. 11. Парожняя бочка звініць, а ... маўчыць. 12. Як аўкнецца, так і ... .

10. Рашыце моўную задачу. Вызначце і запішыце, якія словы маюць прыстаўку з-.

 

+ стары сасновы лес = ... + дом для летняга адпачынку = ... + сродак чалавечых зносін і выказвання думак = ... + вялікая водная прастора, частка акіяна = ... + орган нюху = ... + вузкі край або вузкі бок якога-небудзь прадмета = ...

 

Заўсёды можна знайсці магчымасць прапанаваць дзецям напісаць патрэбнае слова, асэнсаваць яго значэнне, скласці з ім словазлучэнне, выкарыстаць гэта словазлучэнне ў прапанове, складным тэксце. Моўным матэрыялам для правядзення такіх практыкаванняў могуць стаць прыказкі, прымаўкі, загадкі, крыжаванкі, вершы, урыўкі з мастацкіх твораў.

Вынікі эксперыментальнага даследавання па апрабаванні адабраных метадычных прыёмаў, якое праходзіла ў 3 “А” (эксперыментальным) і 3 “Б” (кантрольным) класах СШ № 32 г.Гродна, паказалі наступнае:

• высокі ўзровень слоўнікавага запасу вучняў 3 “А” класа СШ №32 г.Гродна на ўроках беларускай мовы, пасля правядзення серыі заняткаў, павысіўся на 10 %, сярэдні ўзровень застаўся той жа, а нізкі паменшыўся на 10 %;
• у кантрольным класе 3 “Б” высокі ўзровень слоўнікавага запасу вучняў на ўроках беларускай мовы застаўся на тым жа месцы, сярэдні ўзровень павысіўся на 10 %, а нізкі паменшыўся на 10 %.

Такім чынам, можна сцвярджаць, што выкарыстанне адабраных метадычных прыёмаў станоўча ўплывае на ўзбагачэнне і актывізацыю слоўніка вучняў, садзейнічае развіццю ўяўлення, мыслення, памяці, што станоўча ўплывае на навучальную дзейнасць малодшых школьнікаў.

 

The article shows the ways to inreach the word reserve on the lessons of Byelorussian language.