УДК 373.3.37.091.32:811.161.3
В.Э. Баброва
студэнтка 3 курса педагагічнага факультэта
навуковы кіраўнік – А.М. Лапкоўская, кандыдат філалагічных навук, дацэнт
ФАРМІРАВАННЕ ГУКАВОЙ КУЛЬТУРЫ МАЎЛЕННЯ ДАШКОЛЬНІКАЎ
В данной статье предоставлены игровые упражнения, которые использовались в практичной деятельности с детьми среднего дошкольного возраста как в повседневной жизни, так и на занятиях по развитию говорения и культуры речевых сношений как их составная часть.
Работа па выхаванні гукавой культуры маўлення ўключае ў сябе фарміраванне правільнага гукавымаўлення, развіццё маўленчага дыхання, галасавога апарату, развіццё фанематычнага ўспрымання, умення карыстацца умераным тэмпам маўлення і інтанацыйнымі сродкамі выразнасці.
Адным са складнікаў гукавой культуры маўлення з’яўляецца моўнае дыханне. Яно мае сваю спецыфіку: удых кароткі, а выдых доўгі, паколькі выказванне вымаўляецца на выдыху. У дашкольнікаў яшчэ даволі слабыя дыхальныя мышцы, малы аб’ём лёгкіх, таму моўнае дыханне ў іх неглыбокае, удых перарывісты, шумны, з рэзкім падыманнем плячэй. Дзіця ўдыхае перад кожным словам і нават пасярэдзіне, глытае канчаткі слоў, невыразна чытае вершы. Таму педагогі дашкольных устаноў абавязаны навучыць дзяцей правільнаму моўнаму дыханню адпаведна іх узросту.
Выхаванне правільнага маўленчага дыхання пачынаецца з выпрацоўкі доўгага ротавага выдыху, з умення эканомна расходваць паветра ў працэсе працяглага вымаўлення гукаў з улікам своечасовага яго дабору. Фарміраванне правільнага маўленчага дыхання ажыццяўляецца ў працэсе агульнага маўленчага развіцця, паралельна з развіццём артыкуляцыі і голасу.
Работа па выхаванні ў дзяцей умення рэгулявць і правільна карыстацца дыханнем ажыццяўляецца ў пэўнай паслядоўнасці (паводле А.І. Максакава) і складаецца з 5 этапаў: выпрацоўка правільнага дыяфрагмальнага дыхання; навучанне спакойнаму, кароткаму ўдыху і свабоднаму, плыўнаму выдыху; навучанне рацыянальнаму, эканомнаму выдыху ў працэсе вымаўлення гукаў; навучанне правільнаму вымаўленню складоў і гукаперайманняў; фарміраванне правільнага маўленчага дыхання ў працэсе маўлення.
У сярэдняй групе працягваецца работа па развіцці маўленчага дыхання: да канца вучэбнага году на адным выдыху дзеці ўжо вымаўляюць фразу з чатырох-пяці слоў, таксама у іх выпрацоўваецца ўменне дыферэнцыраваць ротавае і носавае дыханне.
Падрыхтоўчая работа, накіраваная на развіццё маўленчага дыхання, праводзіцца часткова ў час маўленчай гімнастыкі, але ў асноўным на занятках па развіцці маўлення. Дадзеная работа з дзецьмі дашкольнага ўзросту праводзіцца з дапамогай гульнявых практыкаванняў.
Пры правядзенні практыкаванняў па фарміраванні маўленчага дыхання неабходна выконваць наступныя умовы: дыхальныя практыкаванні трэба праводзіць у добра праветраным памяшканні не раней чым праз 2 гадзіны пасля ежы; адзенне не павінна сціскаць шыю, грудзі і жывот дзіцяці; педагог павінен сачыць, каб дзеці рабілі ўдых і выдых без напружання, плаўна, не падымаючы плячэй пры ўдыху, не ўцягваючы жывот пры выдыху; працягласць практкаванняў не павінна перавышаць 3–5 хвілін для дзяцей сярэдняга дашкольнага ўзросту; у працэсе правядзення дыхальных практыкаванняў не трэба дамагацца поўнага выдыху.
У дадзеным артыкуле прадстаўлены гульнявыя практыкаванні, якія выкарыстоўваліся намі ў практычнай дзейнасці з дзецьмі сярэдняга дашкольнага ўзросту як у паўсядзённым жыцці, так і на занятках па развіцці маўлення і культуры маўленчых зносін як іх састаўная частка.
Як было сказана вышэй, работа над фарміраваннем маўленчага дыхання складаецца з пяці этапаў.
Першы этап: выпрацоўка правільнага дыяфрагмальнага дыхання. З гэтай мэтай праводзіцца дыхальная гімнастыка, у працэсе якой адбываецца нармалізацыя рытму дыхання і павелічэнне аб'ёму ўдыху.
Практыкаванні, накіраваныя на нармалізацыю рытму дыхання і павелічэнне аб'ёму ўдыху: 1. Зыходнае становішча: ўстаць, плечы разгарнуць; галаву трымаць прама; адну руку пакласці на дыяфрагму, іншую – на рэбры. Глыбокі ўдых на рахунак «раз», затрымка дыхання; плыўны выдых на лік 1, 2, 3, 4, 5 (лічыць услых). 2. Зыходнае становішча: ўстаць, плечы разгарнуць; галаву трымаць прама; адну руку пакласці на дыяфрагму, другую – на рэбры. Глыбокі ўдых на лік «раз, два», затрымка дыхання на лік 1, 2, 3; плыўны выдых на лік 1, 2, 3, 4, 5 (лічыць услых). 3. Зыходнае становішча: ўстаць, плечы разгарнуць; галаву трымаць прама; адну руку пакласці на дыяфрагму, другую – на рэбры. Глыбокі ўдых на лік 1, 2, затрымка дыхання на лік «раз»; плыўны выдых на дік 1, 2, 3, 4 (лічыць услых), затым дабраць паветра і працягнуць лічыць да 8–10. 4. Зыходнае становішча: ўстаць, плечы разгарнуць; галаву трымаць прама; адну руку пакласці на жывот, другую - на ніжнюю частку грудзей. Зрабіць глыбокі ўдых праз нос, зрабіць свабодны, плыўны выдых праз нос. 5. «Шарык», «Шарык і ямачка». Вырабіць кароткі, спакойны ўдых праз нос, затрымаць на 2–3 секунды паветра ў лёгкіх, затым павольна і плыўна выдыхнуць праз рот.
Другі этап: навучанне спакойнаму, кароткаму ўдыху і свабоднаму, плыўнаму выдыху. Пры іх выкананні выкарыстоўваецца наглядны матэрыял.
Гульнявыя практыкаванні для навучання спакойнаму, кароткаму ўдыху і свабоднаму, плыўнаму выдыху: 1. «Ляці, матылёк!» Мэта: развіццё працяглага бесперапыннага ротавага выдыху; актывізацыя губных цягліц. Абсталяванне: 2-3 яркія папяровыя матылькі. Папярэдняя работа: перад пачаткам занятка да кожнага матыльку прывязаць нітку даўжынёй 20–40 см, ніткі прымацаваць да шнуру на некаторай адлегласці адзін ад аднаго. Затым шнур нацягнуць так, каб матылі вяселі на ўзроўні твару стаячага дзіцяці. Выкананне практыкавання. Педагог паказвае дзіцяці матылькоў і прапануе пагуляць з імі: «Глядзі, якія прыгожыя рознакаляровыя матылькі! Паглядзім, ці ўмеюць яны лётаць». Педагог дзьме на матылькоў. «Глядзі, паляцелі! Як жывыя! Цяпер ты паспрабуй падзьмуць. Які матылёк паляціць далей? » Дзіця ўстае каля матылькоў і дзьме на іх. (Неабходна сачыць, каб дзіця стаяў прама, пры выдыху не ўздымаў плечы, дзьмуў на адным выдыху, не дабіраючы паветра, не надзімаў шчокі, а вусны злёгку высоўваў наперад.) Дзьмуць можна не больш за 10 секунд з паўзамі, каб не закруцілася ў галаве. 2. «Ветрык». Мэта: развіццё моцнага плыўнага ротавага выдыху; актывізацыя губных цягліц. Абсталяванне: папяровыя султанчики (Мяцёлачка). Папярэдняя работа: перад пачаткам практыкавання неабходна падрыхтаваць “мяцёлачкі”. Для гэтага трэба прымацаваць палоскі каляровай паперы да драўлянай палачцы. (Можна выкарыстаць тонкую папіросную паперу або ёлачныя ўпрыгожанні «дожджык»). Выкананне практыкавання. Педагог прапануе пагуляць з «мяцёлачкай». Паказвае, як можна падзьмуць на папяровыя палоскі, потым прапануе падзьмуць дзіцяці. «Уяві, што гэта чароўнае дрэва. Падзьмуў ветрык - і зашамацелі на дрэве лісточкі! Вось так! А цяпер ты пахукай!» (Дадзенае гульнявое практыкаванне можа праводзіцца як індывідуальна, так і ў групе дзяцей. У другім выпадку дзеці дзьмуць на свае «мяцёлачкі» адначасова). 3. «Лістапад». Мэта: навучанне плыўнаму свабоднаму выдыху; актывізацыя губных цягліц. Абсталяванне: выразаныя з тонкай двухбаковай каляровай паперы жоўтыя, чырвоныя, аранжавыя лісточкі; вядзерца. Выкананне практыкавання: Педагог выкладвае на стале лісточкі, нагадвае дзецям пра восень. «Уявіце, што цяпер восень. Чырвонае, жоўтае, аранжавае лісце падае з дрэў. Падзьмуў вецер - раскідаў усё лісце па зямлі!» «Давайце зробім вецер - падзьмем на лісце!» Дарослы разам з дзецьмі дзьме на лісце, пакуль усё лісточкі не апынуцца на падлозе. Пры гэтым неабходна сачыць за правільнасцю ажыццяўлення ротавага выдыху, а таксама за тым, каб дзеці не стамляліся. «Усе лісцікі на зямлі ... Давайце збярэм лісточкі ў вядзерца». Педагог і дзеці збіраюць лісточкі. Затым практыкаванне паўтарыць зноў. 4. «Мыльныя бурбалкі». Мэта: развіццё моцнага плыўнага выдыху; актывізацыя губных цягліц. Абсталяванне: пляшачка з мыльным растворам, рамка для выдзімання бурбалак, трубачкі рознага дыяметра - кактэйльныя, з тоўстай паперы; пластыкавая бутэлька з адрэзаным дном. Папярэдняя работа: трэбы пагуляць з дзіцем у мыльныя бурбалкі: спачатку педагог выдзімае бурбалкі, а дзіця назірае і ловіць іх. Затым прапануе дзіцяці выдзьмуць бурбалкі самастойна (варта ўлічыць, што выдзіманне мыльных бурбалак часта аказваецца для малых даволі цяжкай задачай). Выкананне практыкавання: Педагог дапамагае дзіцяці падабраць розныя рамкі і трубачкі, каб ён спрабаваў і выбіраў, з дапамогай чаго яму лягчэй дасягнуць пажаданага выніку. (Педагог павінен сачыць за бяспекай дзіцяці - не дазваляць каштаваць і піць мыльны раствор) і г.д.
Трэці этап: навучанне рацыянальнаму, эканомнаму выдыху ў працэсе вымаўлення гукаў (праводзіцца адначасова з развіццём артыкуляцыі гукаў).
Гэта ажыццяўляецца праз: 1) Гучнае і працяглае вымаўленне ізаляваных галосных гукаў. (Зрабіць кароткі ўдых на лік «раз» (рот адкрыты). Затрымаць паветра на рахунак "два" і вымавіць працяглы, плыўны выдых з вымаўленнем аднаго з галосных гукаў [а], [о], [у], [э] або [і]). 2) Доўгі і з розным узроўнем гучнасці вымаўленне спалучэнняў гукаў: аа-ууууу, ааа-ііі-ууу, ооо-ііі-ааа-ууу. 3) Вымаўленне зычных гукаў [ф], [х], па меры з'яўлення гукаў выкарыстоўваюцца зычныя [с], [з], [ш], [ж].
Практыкаванні для навучання рацыянальнаму, эканомнаму выдыху ў працэсе вымаўлення гукаў: «Пагрэем ручкі» (вымаўляецца на выдыху гук х-х-х-х), «Праколаты мяч» (вымаўляюцца гукі ш-ш-ш-ш або с-с-с-с), «Камары і камарык» (вымаўляецца гук з-з-з-з гучна і ціха), «Вялікія і маленькія жукі»” (вымаўляецца гук ж-ж-ж-ж гучна і ціха), «Помпа» (вымаўляецца гук ш-ш-ш), «Зазваніў тэлефон» (вымаўляецца гук з-з-з); «Раве трактар» (вымаўляецца гук р-р-р).
Чацвёрты этап: навучанне правільнамувымаўленню складоў і гукаперайманняў.
Гульнявыя практыкаванні: «Рэха» (заблукалі мы ў лесе, закрычалі мы «Ау!»), "Размова цацак» (вымаўленне складовых спалучэнняў: па-па-па-па, пу-бу-пу-бу), «Гутарка іншапланецян» (вы-ву-вы-ці, ва-фа-вы-фы), «Хто як голас падае» (зязюля «Ку-ку, ку-ку», конік «Іга-го-о-о», коцік «мяууу», сабака «Гаўўў-гаўўў-гаўўў», «Афффф», курачка «Ко-ко-ко-ко», певень «Ку-ка-рэ-ку»), «Дрывасекі» (Ух! Ух ! Ух!).
Пяты этап: фарміраванне правільнага маўленчага дыхання ў працэсе маўлення(вымаўленне на адным выдыху ад 3 да 5 слоў, а таксама фраз, якія змяшчаюць ад 5 да 7 слоў).
Гульнявыя практыкаванні: 1. Глыбокі ўдых на лік 1, 2; кароткая затрымка дыхання і вымаўленне ад 2 да 4 слоў на адным выдыху ( напрыклад кошт (адзін, два, тры, чатыры); дні тыдню (панядзелак, аўторак, серада, чацвер); прадметы, якія адносяцца да пэўнай родавай групе (шапка, шорты, футра, куртка). 2. Глыбокі ўдых на лік 1, 2; кароткая затрымка дыхання і вымаўленне чыстагаворкі з 3-4 слоў на выдыху(напрыклад, «Маша шыла шапку Сашу», «Смешкі кошцы, слёзкі мышцы», «Дудар дудару дарма грае»). 3. Глыбокі ўдых на лік 1, 2; кароткая затрымка дыхання, вымаўленне чыстагаворкі з дадатковым удыхам: «Мама Міле мылам мыла (удых), Міла мыла не любіла», «Маша шыла шапку Сашу (удых). Шапку Сашу шыла Маша».
Такім чынам, выхаванне гукавой культуры маўлення не трэба зводзіць толькі да фарміравання правільнага вымаўлення гукаў. Фарміраванне правільнага гукавымаўлення з'яўляецца толькі часткай работы па гукавой культуры маўлення. Як паказала практыка, авалоданне правільным маўленчым дыханнем – гэта вельмі важная задача, якую выхавацель павінен выконваць у сукупнасці с астатнімі задачамі па развіцці мовы, у прыватнасці, развіцці маўленчага слыху, навучанню правільнаму вымаўленню ўсіх гукаў роднай мовы, выразнаму вымаўленню слоў, а таксама уменню карыстацца голасам і рознымі яго інтанацыйнымі кампанентамі.
This article describes the exercises that may be used in the practical activities with children of secondary school age in everyday life and in the classroom for the development of speaking and culture of speech communication as their integral part.