12. AKCENT
УДАРЕНИЕ

 

12.1. Charakterystyka akcentu polskiego
(характеристика польского ударения)

 

Polski akcent wyrazowy polega na wymówieniu z większą energią i donośnością kreślonych sylab w wyrazie. Nazywamy go więc akcentem dynamicznym.

Polski akcent wyrazowy jest stały, nieruchomy, pada na drugą sylabę od końca akcent paroksytoniczny): d/omek, d/omku, domk/ami, dom/eczek, domeczk/ami.

Wyjątki:

1. Akcent trzeciej sylabie od końca mają:

a) wyrazy zakończone na-ika, -yka, np.akfustyfta, botfcmika, kl/mika, prfaklyka, ale tylko w tych formach przypadków, które mają tę samą liczbę sylab, co mianownik liczby pojedynczej: gram atyka, gramatyki, gramatykę, alegramatyk. gramatykami;

b) wy razy zakończone na-/A, -yk, ale tylko wdopełniaczu liczby pojedynczej i w tych przypadkach, które mają równą z nim liczbę sylab: cłi/e/nik — ch/emika, chemik/owi, z chem/ikiem, chkmicy, z chemik/ami;

Uwaga! Ta reguła nie obejmuje wyrazów rodzimych na -ik, takich jak pr awnik, społecznik. Należy akcentować prawnika, prawnicy, w wielu wyrazach obcego pochodzenia często używanych w naszym języku, a nie zakończonych na -ika, -yka, akcent przesuwa się na sylabę przedostatnią. Powszechnie akcentujemy alg ebra, atmosf/era, кар/itan, kop/ula, ofi/cer, maks/ута, reg/ula i in.

c) wyrazy //eksykon, ale leksyk/onu, r/yzyko i ryz/yka.

d) w formach I. i 2. osoby liczby mnogiej czasu przeszłego:

 

 

e) w formach 1., 2., 3. osoby liczby pojedyńczej i 3. osoby liczby mnogiej trybu warunkowego:

 

 

f) liczebniki czt/erysta, si/edemset, /osemset, dzi/ewięćset;

g) wyrazy w/ogule, uniw/ersytet,

2. Akcent na czwartej sylabie mają czasowniki 1., 2. osoby liczby mnogiej trybu warunkowego: pis/alibyśmy, pis/alibyście).

W niektórych wyrazach jest akcent chwiejny (nieustabilizowany):

a) drugą lub trzecią sylabę od końca można akcentować w rzeczownikach: domino - dom ino, komitet - kom Het, ocea - ocean, oko/ica -okolica, prezydent - prezydent, Rzeczpospolita - Rzeczpospolita, muzeum -muzeum. Jednak w przypadkach zależnych tych rzeczowników akcent spoczywa zawsze na przedostatniej sylabie: Rzeczpttspl/itej, oce/anu.

b) W kilku wypadkach różnica akcentu może się łączyć z różnicą znaczenia: m uzyka(lekka) - muz у ко С orkiestra, kapela'), opero — op/era(tylko w zwrotach typu: A to ci op/era!), gal/op (' prędko') - g/alon (konia).

W wyrazach cztero- i więcej sylabowych oprocz akcentu£/<n*w$o występuje zwykle akcent /x>boczn} padający na początkową sylabę. Tego akcentu nigdy się nie powinno specjalnie «wybijao>: siKjalislyczny, naroiłoyiyyak()mpattiować, /dziewięc/dziesiąt.

 

12.2. Wyrazy atoniczne (klityki) (безударные слова (клитики))

 

Klityki to wyrazy nieposiadające samo dzielnego akcentu. Wyrazy takie łączą się w całość akcentuacyjną z nastę pującymi po nich lub występującymi przed nimi wyrazami akcentowany mi: ni/e◡bał◡się◡go. Klityki dzielą się na proklityki i enklityki.

Proklityki to wyrazy nieakcentowane, które łączą się w ca łość akcentuacyjną z następującymi po nich wyrazami akcentowanymi. Należą do nich:

a) przyimki, np. do◡ci/ebie, na◡ul/icy;

b) spójniki, np. brat i◡si/ostra;

c) partykuła nie w połączeniu z dwu- i więcej sylabowymi osobowymi formami czasownika, np. nie◡ mo/żemy.

Enklityki to wyrazy nieakcentowane, które łączą się w całość ak centuacyjną z poprzedzającymi je wyrazami akcentowanymi. Należą do nich:
jednosylabowe formy zaimków osobowych ja, ty, on, oraz za imka zwrotnego siebie, np. /daj◡mi, /widzę◡cię, / umyj◡się;
Uwaga! Formy enklityczne są używane przy czasownikach. W podanej tabeli są zaznaczone kursywą:

 

 

a) cząstki -set, -sta, -kroć w formach liczebników. Akcent zwykle pada na liczebnik, do którego te cząstki są dodawane: /pięćset, /czterysta, /osiemset, /trzykroć.

c) partykuły że, no, np. /chodź◡że,/ podaj◡no.

Przy połączeniu proklityki z wyrazem jednosylabowym akcent pada na proklitykę, np. /nie◡mam, /do◡nas,/ u◡mńe, /na◡wieś, /we◡dnie i◡w◡/nocy.

 

12.3. Ćwiczenia (упражнения)

 

Ćwiczenie 1. Przeczytać wyrazy, wypisać znaczenie wyrazów nieznanych, zapamiętać. Przepisać, ustalić miejsce akcentu:

• książeczka, kotek, przewodnik, pomagajcie, liśćmi;
• szczegół, opera, ryzyko, liceum;
• odebraliśmy, widzieliście, byliśmy, pożyczyłem;
• miałabyś, przyszłabyś, przeczytalibyśmy, namówilibyście;
• trzysta, siedemset;
• cybernetyka, Ameryka, plastyka;
• o polityce, krytycy, muzyką; 
• powieściopisarz, nosiwoda;
• bijatyka, osika.

Ćwiczenie 2. Przeczytać wyrazy, ustalić miejsce akcentu:

a) nie mam, nie jestem, nie dam, nie muszę, nie znam, nie był, nie byłem, nie mamy, nie wiem, nie idę, nie śpię;

b) bez ciebie – bez was, do siostry – do was, dla brata – dla niej, pod krzesłem – pod nim, przed teatrem – przed nim, nad morze – nad nią, ze sobą – ze mną, o pogodzie – o niej.

Ćwiczenie 3. Zapisać w transkrypcji fonetycznej wyrazy zapożyczone, postawić akcent; poznać znaczenie: atelier, menu, renome, turnee, renault.
Uwaga! To są wyrazy zapożyczone z języka francuskiego. W języku polskim zachowują francuską pisownię. Wykonując to zadanie należy korzystać z Podręcznego słownika poprawnej wymowy polskiej W.Lubasia, S.Urbańczyka lub słowników języka polskiego W.Doroszewskiego, M.Szymczaka.

Ćwiczenie 4. Odmienić w czasie przeszłym czasowniki chodzić, kochać, latać postawić akcenty.

Ćwiczenie 5. Odmienić w trybie warunkowym czasownik chodzić, kochać, latać, postawić akcenty.

Ćwiczenie 6. Przeczytać wyrazy, wypisać znaczenie wyrazów nieznanych, zapamiętać. Przepisać, ustalić miejsce akcentu.:
autor, nauka, naukowy, auto, automatyczny, aktualny, zauważyć, auto, Austria, Kaukaz, audycja, autor, Europa, europejski, Eugenia, Fauna, miauczeć, pouczać, Korea, kamea, orchidea, idea.

Ćwiczenie 7. Ustalić enklityki i proklityki:

a) Spotkaliśmy go. Mama kupiła mi lalkę. Niech powie mi sam. Nie widziałam cię długo. Andrzej się denerwuje.

b) Chciał odwiedzić nas we wrześniu. Napisz do mnie list. Czekam na ojca. Może do nas przyjechać.

c) Nie widzę mamy. Nie zostanę sam w domu. Nie ruszaj. Nie pisz. Nie bój się. Nie mam brata. Nie mam ani dziadka, ani babci.

d) A ty? I cóż powiedział? No i nie chciał mi tego powiedzieć.

e) Podejdź no tutaj! Szybciej no! Potrzymajże te kwiaty! Napiszże ten list!

e) Pośliznął się na schodach i zjechał na spodniach na dół.
Szafę trzeba przesunąć za drzwi, to będzie więcej miejsca.
Pracuję, aż mi oczy wyłażą na wierzch.
Trzeba psa wyprowadzić na dwór.
Do wioski wyjeżdżam raz na rok.

Ćwiczenie 8. Poprawnie przeczytać tekst. Poznać znaczenie wyrazów nieznanych, zapamiętać. Zaznaczyć akcenty wyrazowe:

Polska

Rzeczpospolita Polska (RP) to duże pań stwo europejskie, członek Organizacji Narodów Zjednoczonych, Unii Euro pejskiej i NATO. Godło Polski to biały orzeł w koronie na czerwonym tle. Barwy na rodowe to czerwień i biel,  aga państwa jest biało-czerwona. Stolica Polski to War szawa, duże i ładne miasto. Warszawa ma swój herb, to Sy rena. Na północy Polski jest morze, to Morze Bałtyckie. Główna polska rzeka to Wisła. Na południu jest łańcuch górski (Karpaty i Sudety). Granica wschodnia to rzeka Bug, zachodnia to rzeki Odra i Nysa Łużycka.

Ćwiczenie 9. Poprawnie przeczytać tekst. Poznać znaczenie wyrazów nieznanych, zapamiętać. Zaznaczyć akcenty wyrazowe, wyraty atoniczne:

Jeżeli…

Każdy cudzoziemiec wie, że język polski jest bardzo trudny. Wiktor ma kłopoty z językiem. Jego koledzy mówią już dosyć dobrze, a on często zapomina nowe słowa i zwroty. Wiktor czasem myśli, że nigdy nie nauczy się języka polskiego.
Pan Tomasz jest bardzo cierpliwy. Często rozmawia z Wiktorem. Mówi, że język polski jest trudny, ale można się go nauczyć. Powtarza też, że Wiktor nauczy się języka polskiego jeżeli:

- będzie chodził systematycznie na lekcje,

- będzie słuchał i powtarzał systematycznie nowe słowa i zwroty,

- będzie dużo czytał po polsku,

- będzie pisał ćwiczenia,

- będzie rozmawiał z Polakami.

Problem tylko, czy Wiktor będzie to wszystko robił.