§ 15. Асаблівасці вершаванага маўлення

 

Усе функцыянальныя стылі літаратурнай мовы карыстаюцца толькі адной сістэмай арганізацыі маўлення –– празаічнай. Мова ж мастацкай літаратуры існуе ў дзвюх разнавіднасцях –– празаічнай і вершаванай.

Вершаванае маўленне адрозніваецца ад празаічнага наяўнасцю рытму, рыфмы і страфы, больш складанай арганізаванасцю, звычайна больш павышанай эмацыянальнасцю, лірычнасцю, «суб’ектыўнасцю». Яно дазваляе пранікаць, як пісаў У. Маякоўскі, «у той участак мозгу, сэрца, куды іншым шляхам не ўлезеш, а толькі паэзіяй».

Як слушна параўнаў В. Кожынаў, вершаванае маўленне «адрозніваецца ад звычайнага маўлення не менш, чым рух танцора ад натуральней паходкі», i «нi ў якім разе не можа быць прыраўнавана да іншых відаў маўлення, як танец ніколі не можа быць прыраўнаваны да кроку ці бегу» [40, с. 29].

Адна з асаблівасцей вершаванага маўлення –– яго мілагучнасць, музычнасць, гукавая зладжанасць слоў, што ствараецца не толькі рытмам і рыфмай, але ў многіх выпадках і гукавой арганізацыяй верша, паўторам аднолькавых гукаў. Гукавыя паўторы сустракаюцца і ў прозе, але вельмі рэдка. Напрыклад, у апавяданні З. Бядулі «У шалашы» неаднаразовае ўжыванне шыпячых ш, ж, дж выконвае гукапераймальную ролю: «Ад дажджу тады шуршаў шалаш, нібы мышы скраблі».

У паэтычным жа маўленні гукапіс –– частая з’ява. У паэме Я. Коласа «Новая зямля» алітэрацыя (паўтарэнне р) перадае раскацісты гул грому: «I гром-пярун сталёвым бічам... арэ, трасе, калоціць хмары...» Слыхавы вобраз ствараецца і ў вершы П. Панчанкі «У навальніцу»: «Перуны грукаталі ў прасторы пустым...».

Як у гэтых, так і ў шматлікіх іншых прыкладах «форма становіцца элементам зместу» (Д.М. Шмялёў).

Гукапіс у сукупнасці з іншымі сродкамі ўзмацняе выразнасць паэтычнага маўлення ў наступных радках з вершаА. Куляшова «Камсамольскі білет»:

 

–– Не, не спалю! – адказаў камсамолец. ––

Хай лепей сэрца мне спаліць свінец.

 

Тут паўтарэннем гука с нібы перадаецца посвіст куль, разам з тым алітэрацыйнай згушчанасцю гукаў акцэнтуецца непахіснасць волі героя, цвёрдасць яго апошняга рашэння. У гэтых жа радках бачым сутыкненне агульнанароднага значэння слова спаліць і індывідуальна-аўтарскага. Першае спаліць абазначае ‘знішчыць агнём’, а другое выступае ў складзе аўтарскай разгорнутай метафары сэрца спаліць свінец з яе агульным сэнсам ‘расстраляюць’.

П. Трус у паэме «Дзесяты падмурак», ствараючы вобразны малюнак спакою, сну, карыстаецца алітэрацыяй:

 

І застылі сцені

у маёй святліцы.

Засынаю... Сніцца

роднае сяло.

 

Гукапіс можа выступаць і як сродак эмацыянальнай выразнасці; напрыклад, у П. Панчанкі: «Вясной светлы сок прарывае бяросту...». Асабліва багаты на гукавыя паўторы верш М. Чарота «Шляхам зімнім»:

 

Сенажацямі, лясамі

За санямі сані самі

Сцелюць сцежку,

Сцелюць сцілем...

 

Заскрыпелі, зарыпелі

Палазы ў лазе, запелі...

 

Сіні снег

Сцяжынкі сее,

Усхадзілася завея ––

Вее, вее, вее...

 

Відаць, невыпадковым трэба лічыць чатырохразовае паўтарэнне гука в у другім радку з байкі К. Крапівы «Вол і Авадзень»: Вол з ворыва вяртаўся.

Прывядзём яшчэ некалькі прыкладаў гукапісу. Найперш з твораў Рыгора Крушыны — выдатнага беларускага паэта-эмігранта. У даваенны час ён друкаваўся пад сваім прозвішчам — Рыгор Казак. У 1944 г. эміграваў, жыў у Германіі, ЗША, памёр у 1979 г. Выдаў шэсць кніжак паэзіі. Асноўныя тэмы яго зарубежнай ларыкі — Бацькаўшчына, каханне. Гэта паэт-віртуоз. Вось першыя дзве страфы з яго таўтаграмы — твора, у якім словы пачынаюцца з адной i той жа літары:

 

Смутак спякотны, Слухаю спевы сцяжынак. Стогне сухотны Сіплы суглінак.

Сівер спакоем Сцішаны, сушыць смужынкі. Срэбным сувоем Сцеле сняжынкі.

                                            

3 сучасных паэтаў асабліва часта скарыстоўвае алітэрацыі Р. Барадулін. Вось як у кнізе для дзяцей, побач са зрокавымі вобразамі, ствараецца слыхавы — паўтарэннем ш:

 

Штохвіліны на шашы

Шумна, як на кірмашы.

Шоргат, шорах, шум птушыны.

За машынаю машына.

Нешта шэпча шына шыне.

 

Ёсць у Р. Барадуліна верш «Матылёк». У ім 66 слоў (разам з 15-ю службовымі.). Гук л тут паўтораны 58 разоў: «Лілею млявы плёс люляе, 3-пад злежаных аблок здалёк Ляціць віхлясты i бялявы, Пялёстак лёгкі — матылёк. Ён кліча у блакіт лілею, Каб не любіла больш да слёз Бліскучы ад лускі i глею, Самлелы, абмялелы плёс, Дзе лашчыць цёплай ласкай хваля Лінёў — злянелых цельпукоў, Паблісквае няблізка далеч, Дзе ў іле не злічыць малькоў, Дзе глыб угнеўлена шыпела, Калі на хвалі лівень лёг... Засумавалы, белы, белы, Ляціць удалеч матылёк...»

Паэзія для Р. Барадуліна, як зазначыў В. Быкаў, — чароўная «стыхія, у якой ён нявольнік i ўладар адначасова. Віртуоз i майстра!» [9, с. 440 – 441]. У. Караткевіч ацэньваў барадулінскія радкі «Матылька» як «гарэзлівыя, свавольныя». I яшчэ: «Мабыць, ніхто з паэтаў не пайшоў бы на такое. Нехта казаў мне, што ў «гэтай вытанчанасці занадта вычварнай вытанчанасці» (стыль!), што ў гэтым ёсць «пэўны інфантылізм» [36, с. 211].

Р. Крушына ў прадмове да сваёй кнігі «Сны i мары» піcaў: «Паэзія спрадвеку прыхільніца прыгожага слова, прыбіраецца ў пышныя стpoi: метафары, алітэрацыі, багатыя рыфмы, арыгінальны рытм. Паэзія мае i класічныя формы — санеты, трыялеты, рандо, актавы, тэрцыны. У беларускай літаратуры пачынальнікам гэтага жанру быў Максім Багдановіч» (цыт. па: [80, с.246]. Сам Р. Крушына таксама пакінуў узоры розных класічных формаў паэзіі. Напрыклад, ёсць у яго туюг — верш, у якім рыфмуюцца тры амонімы:

 

Мне не з гарматы ўпустую паліць,

А сэрцы людскія словам паліць.

Я адчуваю жыццё, разумею:

Каб кветкі не ссохлі — трэба паліць.

 

Адбіраючы самыя неабходныя для пэўнай сітуацыі словы, падпарадкоўваючы іх пэўнаму рытмічнаму памеру, змацоўваючы радкі рыфмай, паэты імкнуцца пераадолець «супраціўленне» моўнага матэрыялу, а там, дзе гэта не зусім удаецца, карыстаюцца традыцыйнай «паэтычнай вольнасцю». Таму ў вершаваным маўленні часцей, чым у празаічным, сустракаюцца разнастайныя адхіленні ад нормы. У прозе яны звычайна абумоўлены пэўнай мэтай, у вершаваным жа маўленні, з яго патрабаваннямі рытму і рыфмы, гэта назіраецца далёка не заўсёды.

Як вядома, Л. Талстой не зусім прыхільна ставіўся да вершаванага маўлення, лічыў, што «паэты звязаны памерам і рыфмай і нярэдка падганяюць пад іх свае вобразы і выразы; яны не свабодныя ў выказванні сваіх думак». Называючы верш А. С. Пушкіна «Анчар» выдатным, цудоўным, Л. Талстой разам з тым паказваў, як паэт звязаны рыфмай: «Слова «лыки» спатрэбілася для рыфмы да «владыки», а якія лыкі могуць быць у пустыні?» [94, с. 81]. Меліся на ўвазе наступныя радкі з пушкінскага «Анчара»:

 

Принес –– и ослабел и лег

Под сводом шалаша на лыки,

И умер бедный раб у ног

Непобедимого владыки.

 

М. Лужанін у артыкуле «Гора перакладчыка» расказвае пра цяжкасці, з якімі ён сутыкнуўся пры перакладзе камедыі А. С. Грыбаедава «Гора ад розуму», і розныя непазбежныя хібы, калі «рукі звязаны вершам»: «Давялося таксама дапусціць некалькі нескладовых «і» і «у». Думаю, у пачатку радка і перад словам, якое пачынаецца з галоснай, з такой хібай можна мірыцца» [62, с. 310].

Пры лінгвістычным аналізе неабходна адзначаць розныя змяненні, выкліканыя самой прыродай верша, памятаючы, аднак, што ўкласці іх «у пракрустава ложа стылістычнай матывацыі –– без суб’ектывізму і нацяжак –– вельмі цяжка» [105, с. 117]. М. М. Шанскі папракае асобных даследчыкаў вершаванага маўлення, якія абавязкова імкнуцца розныя моўныя факты «вытлумачыць тымі ці іншымі стылістычнымі прычынамі, зусім амаль не ўлічваючы патрабаванняў верша. Між тым у вершаваным творы многае можа абумоўлівацца і яго непразаічнай формай, версіфікацыйнай традыцыяй, патрабаваннямі рыфмы і рытму, а таксама тым, што можна назваць неабходнасцю запаўнення вершаванай прасторы (пры страфічнай структуры тэксту)» [105, с. 119]. Можна з упэўненасцю сцвярджаць, што, разглядаючы, напрыклад, урывак[1]:

 

За него дрожу,

как за зеницу глаза,

чтоб конфетной

не был красотой оболган.

Голосует сердце

–– я писать обязан

по мандату долга,––

 

няма патрэбы шукаць якія-небудзь іншыя матывы змяненняў у фразеалагізме как зеницу ока, апрача патрабаванняў рыфмы, тым больш што сам паэт дапамагае раскрыць сакрэт такой замены: «Я заўсёды стаўлю самае характэрнае слова ў канец радка і дастаю да гэтага слова рыфму што б там ні было» [70 с. 482]. Такімі характэрнымі словамі ў гэтай страфе з’яўляюцца обязан і долга, а не наадварот.

Паўторым (гл. § 1) урывак з паэмы Я. Коласа «Новая зямля», дзе выкарыстана прыказка Воўк сабакі не баіцца, але звягі не любіць (Міхал кажа Марціну):

 

І не сабака страшан воўку,

Калі прыйшлося сказаць к слоўку,

Мой пане-браце, мой Марцяга,

А непрыемна яго звяга.

           

І гэта, зразумела, не «творчая апрацоўка» прыказкі «з боку пісьменніка», як лічыць М. Суднік [92, с. 10], і не набыццё прыказкай «зусім іншага вобразна-семантычнага ўвасаблення» «пад пяром Я. Коласа –– таленавітага майстра пародыі», як сцвярджае С.К. Майхровіч [65, с. 114], а звычайная для вершаванага маўлення варыяцыя прыказкі, абумоўленая патрабаваннямі рытму і рыфмы.

Пакажам на прыкладах з «Новай зямлі» Я. Коласа некаторыя варыяцыі, выкліканыя версіфікацыйнай мэтай. Праўда, варта агаварыцца, што асобныя з гэтых варыяцый (сцягнутыя формы прыметнікаў, зваротныя дзеясловы на сь, інфінітывы на ці замест ць і наадварот, й замест і), несумненна, можна вытлумачыць і тым, што паэма «Новая зямля» пісалася ў 1911––1923 гг., калі беларуская літаратурная мова, кажучы словамі М. Лужаніна, яшчэ «шукала нормаў». Характэрна, што ў вершаваных творах Я. Коласа, напісаных пазней, варыянтаў, абумоўленых версіфікацыяй, значна менш. Так, у паэме «Адплата» (1943––1944) яны адзінкавыя (галоўным чынам ў замест у пасля зычных ці знакаў прыпынку).

Асабліва цяжка ўключыць у тканіну паэтычных твораў прыказку ці іншае ўстойлівае шматслоўнае спалучэнне, не падпарадкаваўшы іх адпаведным рытма-рыфмічным асаблівасцям вершаванага маўлення. Гэта выклікае і змяненні інверсійнага парадку, і іншыя дэфармацыі, і ўключэнне слоў, узятых «збоку», каб запоўніць «вершаваную прастору». Напрыклад, у «Зборніку беларускіх прыказак» I. Насовіча (СПб., 1874, с. 127) падаецца выслоўе Пірог з’ясі, пакуль кругом абыдзеш, якім насмешліва характарызуюць тоўстага чалавека. У Я. Коласа яно атрымала іншую рэдакцыю і ўжываецца пры абмалёўцы «паноў, чыноўнікаў багатых, такіх таўшчэразных, пузатых, што можна смела з’есці булку, каб абысці гэту качулку».

Прыказка Добрае сена: каб пасаліў, то і поп з’еў бы[2](яна ёсць у IV томе «Люду беларускага на Русі Літоўскай» М. Федароўскага, № 7292) выкарыстана ў наступных радках паэмы:

 

Вось паплавец мой. Сена ––  піва!

Ядкое, брацікі, на дзіва:

Запраў, дык есці будзе поп.

 

Падпаў пад істотныя змяненні і фразеалагізм язык праглынеш (‘вельмі смачны’), які адчуваецца ў радках пра квас:

 

Цыбуля, перчык, ліст бабковы ––

Ну, не ўясісь, каб я здаровы!

Пільнуй –– цішком скажу між намі, ––

Каб і язык не ўцёк часамі.

 

Паэт часта скарыстоўвае варыянты слоў, у тым ліку і не засведчаныя слоўнікамі. Так, у «Беларуска-рускім слоўніку» (1962) і «Слоўніку беларускай мовы» (1987) даюцца вакол і вокал; навокал, навакол, навокала, наўкол і наўкола; у Я. Коласа ёсць яшчэ  і вакола:

 

Вакол усюды цьма густая...

Устае Міхал, глядзіць вакола...

 

I тут навокал тваё поле...

 

А хлапчукі сядзяць маўкліва

І навакол глядзяць пужліва.

 

Наўкол пляменнікі сядзелі...

 

А навакола маладыя

Дзярэўцы пышна красавалі...

 

І іх пучочкі-златаблёсткі

Наўкола кідаюць пялёсткі.

 

Зваротныя дзеясловы ў паэме заканчваюцца то на ся, то на сь: «і песні зараз панясліся», «няслось вячэрняе маленне». Назоўнік жыццё выкарыстоўваецца з перастаноўкай націску: «і жыцце пэўнаю ступою ідзе, не ведае спакою» і «жыццё жаночае такое».

Пераважаюць змяненні, звязаныя з захаваннем р ы т м у[3]. Неабходнасцю мець яшчэ адзін склад, каб захаваць чатырохстопны ямб, выклікаецца ўжыванне у (складовага) замест ў (нескладовага).І наадварот: каб пазбыцца лішняга склада, замест нарматыўнага у скарыстоўваецца ў. Параўн.:

 

То –– наймацнейшая аснова

І жыцця першая умова.

 

Тым часам ў хаце ўсё гатова,

Цяпер за бацькам толькі слова.

 

Гэта ж самае трэба сказаць і адноснаі, й, варыянтных канчаткаў назоўнікаў і прыметнікаў жаночага роду адзіночнага ліку ў форме творнага склону –– -ай (-аю), -ой (-ою), дзеясловаў-інфінітываў на -ць і на -ці. Параўн.:

 

Міхал ідзе ды йдзе ў абходы...

 

Жывеш, ліпіш, як на калу ты,

І ногі й рукі ўдзеты ў путы.

 

А над уласнай гаспадаркай

Варонай чорнаю закаркай...

 

Быў смешны дзядзька той часінай

З пустою лыжкаю, з тычынай...

 

–– Не руш! не руш, пан! о, крый божа:

Пан сапсаваці справу можа!

 

І ўсе спяшаюцца, бягуць,

Каб рот свой скорамам заткнуць.

 

Прыметнікі жаночага і ніякага роду ў назоўным і вінавальным склонах адзіночнага ліку выкарыстоўваюцца ў сцягнутай форме. Параўн.:

 

Агонь блішчыць, як воўча вока.

 

Тут грошай трэба поўна жменя ––

Не наша голая кішэня...

 

Рытма-сілабічнымі асаблівасцямі абумоўліваецца і ўжыванне дзеяслова ліецца нараўні з льецца:

 

І доўга льецца гэта песня...

 

І гэта смутнае бляянне...

На сэрцы жалем аддаецца

І ў душу журбаю ліецца.

 

Нямала змяненняў звязана з патрабаваннямі р ы ф м ы. Тут можна назіраць змяненні:

а) марфалагічныя (сцягнутая форма прыметнікаў):

 

Ці прапіваў дабро скарбова?

Не будзе гнаць цябе за слова;

 

б) словаўтваральныя (выкарыстанне ўласнага імя Антоні пры рыфме тоні і, каб зрыфмаваць слова восі, –– Антося):

 

Бо ўдзень на рэчку і на тоні

Схадзіць збіраецца Антоні.

 

Грабільны, коссі, клёпкі, восі...

Няма трайні –– йдзі да Антося;

 

в) акцэнтныя (перанос націску на іншы склад; прыклад з паэмы Я. Коласа «Адплата»):

 

Ці мала шалаецца зброду?..

Забіў –– і канцы-сляды ў воду.

 

Некаторыя фразеалагізмы, якія ў маўленні маюць зафіксаваны, сталы парадак кампанентаў, ужываюцца з інверсіяй, каб выкарыстаць неабходную рыфму:

 

Няма зямлі свае і хаты,

І мусіш гнуцца, як пракляты,

Бо ты ні мяса і ні рыба.

Ідзе Міхал, прад ім сяліба...

 

Змяненні фразеалагізмаў, абумоўленыя версіфікацыяй, самыя разнастайныя і нечаканыя. Фразеалагізм, ужываючыся як простая мова, у вершаваных радках можа нават раздзяляцца словамі аўтара, чаго ў прозе не бывае. Прыклад з байкі К. Крапівы «Ганарысты Парсюк»:

 

Парсюк наш лаецца, не дараваць клянецца:

–– І месца мокрага,– крычыць,– не застанецца!

 

У вершаваных творах, напісаных да 1933 г., можна сустрэць нярэдкія выпадкі, калі назоўнікі мужчынскага і ніякага роду множнага ліку маюць націскны канчатак  -ом (-ём) у давальным склоне і  -ох (-ёх) у месным склоне; напрыклад, у творах Я. Коласа, у прыватнасці ў «Новай зямлі»:

 

Мёд разліваюць тыя гмахі,

Віно найлепшае і ром,

Як плата шчырая касцом.

 

Або ў вершы «Песні вясны»:

 

Гэй, сябры, гэй, ручаёчкі!

Дружна разам пабягом.

Гайда, гайда ў свет, браточкі,

К тым шырокім берагом!

 

У паэме «Сымон-музыка»:

 

Так і жыў ён, гадаваўся,

Бы пры сцежцы той гарох:

Сам з сабою забаўляўся,

Бегаў, бавіўся ў палёх...

 

Аналізуючы гэтыя і падобныя прыклады, нельга, аднак, бачыць у іх адступленні ад нормы, выкліканыя неабходнасцю зрыфмаваць словы (ром –– касцом, дыялектная форма пабягом і берагом, гарох –– у палёх). Тут трэба ўлічваць гістарычную зменлівасць мовы: доўгі час такія канчаткі былі нормай беларускай літаратурнай мовы, у 1933 г. пастановай Савета Народных Камісараў БССР «Аб зменах і спрашчэнні беларускага правапісу» афіцыйна ўзаконены шмат якія новыя нормы, у тым ліку ўжыванне канчатка -ам (а не -ом) у давальным склоне і -ах (а не -ох) у месным склоне множнага ліку назоўнікаў мужчынскага і ніякага роду.

Зразумела, што Я. Колас, як і іншыя пісьменнікі, пры перавыданні сваіх напісаных да 1933 г. твораў унёс, калі гэта не было звязана з рыфмай, адпаведныя змены, як таго патрабавала новая норма. Параўн., напрыклад, сучасную назву апавядання Я. Коласа «У старых дубах» і першапачатковую –– «У старых дубох» («Наша ніва», 1912, № 32).

Чытаючы i аналізуючы вершаваныя творы, трэба бачыць не толькі розныя «паэтычныя вольнасці», фанетычныя сродкі выразнасці, але i асобныя прыёмы пабудовы тэксту — сінтаксічныя фігуры. Да ix адносяцца: інверсія, анафара, сінтаксічны паралелізм, адмоўны паралелізм, градацыя i інш. Інверсійны парадак слоў у вершаваных радках звычайна абумоўлены версіфікацыяй, патрабаваннямі рыфмы ці рытму. Нездарма ў штотыднёвіку «Літа-ратура i мастацтва» аднойчы быў змешчаны так іранічны закід:

 

«На жалезе я сяджу» —

Так у прозе я скажу.

«На сяджу жалезе я» —

 Гэта ўжо паэзія.

 

Нярэдка, аднак, інверсія выступае сродкам узмацнення выразнасці. Найбольш важнае ў ідэйна-мастацкіх адносінах слова знарок ставіцца не на сваё звычайнае месца, атрымлівае адметную інтанацыю, лагічны націск. Прыклады iнвepcii: «Час бег... Апошняя стухла зара» (Я. Купала. У піліпаўкy); «У душу летам патыхала. А з iм i вобразы другія Ўставалі, сэрцу дарагія» (Я. Колас. Новая зямля).

У паэме Я. Коласа «Сымон-музыка» ёсць, напрыклад, стылістычны прыём анафары (паўтор пэўнага слова на пачатку некалькіх радкоў):

 

Восень шла ў сырым тумане,

Восень клыгала ў гары,

Восень песні пела зрана,

Восень ныла ў вечары.

 

Прыклад сінтаксічнага паралелізму — з верша М. Багдановіча «3імой»: «Здароў, марозны, звонкі вечар! Здароў, скрыпучы мяккі снег!»; з верша Я. Купалы «За ўсё»: «Зваў з путаў на свабоду, зваў з цемры да святла».

Паэма Я. Купалы «Бандароўна» пачынаецца адмоўным паралелізмам (у iм перад першай часткай параўнання ёсць часціца не): «Не вixop калыша лесам, не ваўкі заводзяць, не разбойнікі талпою за здабычай ходзяць, — на Ўкраіне пан Патоцкі, пан з Канёва родам, з сваёй хеўрай гаспадарыць над бедным народам».

Сінтаксічную фігуру градацыі (у групе аднародных членаў кожнае наступнае слова ўзмацняе сэнс папярэдняга) знаходзім, напрыклад, у вершы «Час!» Я. Купалы: «Доўга людзі ўдзень блудзілі, крыўду, слёзы, кроў пладзілі...» Зрэшты, градацыя сустракаецца i ў прозе, у драматычных творах; напрыклад, у п’есе К. Крапівы «Брама неўміручасці»: «Вы так мяне ашаламілі, ашарашылі, агарошылі, што я сёння нічога больш разумнага сказаць вам не магу».