Раздзел 6. Літаратура "разарванай" Беларусі (20

Раздзел 6. Літаратура "разарванай" Беларусі (20–30 гг.)

План

1. Творчасць пісьменнікаў Заходняй Беларусі:

– Міхась Васілёк – пясняр сялянскіх ніваў.

– Пісьменнікі-змагары: Макар Краўцоў, Піліп Пестрак, Валянцін Таўлай, Алесь Салагуб, Браніслаў Тарашкевіч, Ігнат Дварчанін.

– Маладое пакаленне заходнебеларускіх песняроў: Анатоль Іверс, Ларыса Геніюш, Міхась Машара, Ніна Тарас, Міхась Явар, Алесь Мілюць, Сяргей Новік-Пяюн, Сяргей Хмара.

– Наталля Арсеннева на Слонімшчыне.

– Беларускія пісьменнікі-святары: Андрэй Зязюля, Казімір Сваяк, Вінцук Адважны, Ян Пятроўскі, Леў Гарошка, Адам Станкевіч.

2. Творчасць выхадцаў з Гарадзеншчыны ў Савецкай Беларусі:

– Творчасць Зінаіды Бандарынай.

– Паэты Сяргей Дарожны, Анатоль Дзяркач, Паўлюк Шукайла, празаік Янка Нёманскі.

Псеўданім, які абраў сялянскі паэт Міхась Касцевіч (1905–1960) з вёскі Баброўня, што над берагам Котры, – Міхась Васілёк – цалкам адпавядае эстэтычнай традыцыі, запачаткаванай прадстаўнікамі масавай паэзіі нашаніўскай пары: у ім гучыць тая ж прага красы, і тая ж крэўная повязь з сялянскай нівай, з сялянскай працай, з жыццём беларускай вёскі. Міхась Васілёк з кагорты тых сялянскіх паэтаў, што прайшоў складаны жыццёвы шлях пры ўсіх рэжымах: у дзяцінстве – бежанства за часам першай сусветнай вайны, здзекі ў паліцэйскіх пастарунках у перыяд панскай Польшчы найперш за тое, што пісаў вершы ды па-беларуску, арышт і ўціск за саветамі пасля вайны.

Паэтычны дэбют адбыўся ў 1926 г. Друкаваўся ў многіх заходнебеларускіх перыёдыках. Ужо ў тым часе – аўтар двух паэтычных зборнікаў: "Шум баравы" (1929), "З сялянскіх ніў". Першы зборнік быў канфіскаваны польскімі ўладамі.

Пасля вайны жыццё паэта звязанае з Гародняй, дзе працаваў літкансультантам ў абласной газеце.

Чатыры кнігі выбранай лірыкі: "Выбраныя вершы" (1950), "Выбраныя творы" (1955), "Зоры над Нёманам" (1963), "Вершы" (1973).

Вершы Міхася Васілька не вылучаюцца, як зазначае даследчык заходнебеларускай паэзіі Мікола Мікуліч, “вялікай поліфаніяй і разнасцяжнасцю тэматычнага зместу, энцыклапедычнасцю… у выяўленні жыццёвага матэрыялу. Наўрад ці каму кінецца ў вока тут і нейкая падкрэсленая эстэтычная адмысловасць вобразаў, асаблівая агранка слова, жанравая багатасць”.

Пахаваны на старых гарадзенскіх могілках. Вуліца, поруч з якой жыў паэт, носіць яго імя, на доме, што пабудаваны на месцы апошняга прытулку паэта, у 1986 г. устаноўлена мемарыяльная дошка.

У адным з ранніх вершаў-зваротаў да чытача“Не пытай”Міхась Васілёк тлумачыць перавагу сумных матываў сваёй паэзіі смутнай доляй песняра беларускіх ніваў:

Калі ў сэрцы зіма

І прасвету няма,

І пакуль маім грудзям балесне,

Браце мой, не пытай –

Я ад плуга, ратай,

Не дзівіся, што сумныя песні.

Выбар паэтычнага псеўданіма таксама абумоўлены той жа еднасцю з беларускай прыродай, сімвалам яе сціплай красы:

Не паэт я – о не,

Нарадзіла мяне,

Маю песню – пакута, нядоля.

Я ўсяго васілёк,

Лёс, відаць, назнарок

Мяне кінуў на сумнае поле.

Гэтаму выбару спрыяла яшчэ і захопленасць паэзіяй Максіма Багдановіча, якому Міхась Васілёк прысвяціў верш “Памяці Максіма Багдановіча”:

На ўзбярэжжы марскім, на ўзбярэжжы крутым

Ты ляжыш, наш пясняр, пахаваны…

Голас шчыры замоўк, толькі рэха аб тым

Адклікаеццам песняй жаданай.

Пад шум хваляў марскіх у вячэрняй цішы

Ці пад гоман зялёнага гаю

Нараджалася звонкая песня ў душы

І ляцела да роднага краю

Ды не доўга ў красе явар цвіў малады,

Дыхаў гожасцю роднага поля –

Без пары адцвілі, адзвінелі гады,

І цябе падкасіла нядоля…

На ўзбярэжжы марскім, на ўзбярэжжы крутым

Ты ляжыш, наш пясняр пахаваны…

Голас шчыры замоўк, толькі рэха аб тым

Адклікаецца песняй жаданай.

“Адметнае ж, што вылучала Міхася Васілька ў літаратуры, – здольнасць адкрываць прыгожае ў звычайным, тварыць паэтычны малюнак на матэрыяле добра вядомага, будзённага жыцця,” – гэтак вызначыў сутнасную прыкмету паэзіі гарадзенскага творцы літаратуразнаўца А.М. Пяткевіч.

Літаратура пра Міхася Васілька

Адамчык В. Сны ад ясным прадвесні / В. Адамчык // ЛіМ. 1963. 13 снежня. – С. 6.
Бічэль-Загнетава, Д. З сялянскіх ніў / Д. Бічэль-Загнетава // ЛіМ. 1985. 15 лістапада. – С. 6.
Васілёк, М. Аўтабіяграфія / М. Васілёк // Пра час і пра сябе: Аўтабіяграфіі беларускіх пісьменнікаў. – Мінск: Маст. літ. – С. 69–72.
Арочка, М. З пройдзеных шляхоў / М. Арочка // Полымя. 1964. №6. – С. 76–71.
Вішнеўскі, І. “Вёснаў сплецены вянок…” / І. Вішнеўскі // ЛіМ. 1974. 5 красавіка. – С. 7.
Калеснік, Ул. Жыццё і прызванне / Ул. Калеснік // Васілёк М. Зоры над Нёманам. Мінск: Маст. літ., 1963. – С.3–14.
Калеснік, Ул. Міхась Васілёк / Ул. Калеснік // Полымя. – 1962. – № 9. – С. 175–180.
Карпюк, А. Прызнанне / А. Карпюк // Наднёманскія былі. – Мінск: Беларусь, 1968. – С. 284–286.
Мікуліч, М.У. “Я сын мазоля, сын раллі…” (колькі штрыхоў да творчага партрэта Міхася Васілька) / М.У. Мікуліч // Пошук вядзе ў глыбіню: Літаратурна-крытычныя артыкулы, старонкі інтэрв’ю, публікацыі. – Гродна: ГрДУ, – С. 23–31.
Пасяўцова, М. “Я – ўсяго Васілёк” / М. Пасяўцова Наднёманскія былі: Зборнік артыкулаў і нарысаў. – Мінск: Беларусь, 1968. – С. 271–283.
Пяткевіч, А. Паэзія з сялянскіх ніў / А. Пяткевіч // Старонкі спадчыны: культурнае памежжа Гродзеншчыны: працэсы, з’явы, асобы / А. Пяткевіч. – Мінск: Беларускі кнігазбор. – С. 169–174.

Між пісьменнікаў-святароў, выхадцаў з Гарадзеншчыны, асабліва вылучаецца імя Язэпа Германовіча, які пісаў пад псеўданімам Вінцук Адважны (1890–1978). Тварыў у розных жанрах: паэт, байкапісец, празаік, драматург. Пачатак творчасці прыпадае на час беларускага Адраджэння – нашаніўскую пару.

Першыя яго кнігі – “Як Казюк сабраўся да споведзі” (1928) і “Як Гануля збіралася ў Аргентыну” (1930) – уздымалі праблемы маральнага ўдасканалення чалавека, бюракратычнага засілля чынавенства. Сярод твораў эпічнага жанру даследчыкі вылучаюць аповесць Вінцука Адважнага “Хлопец” (1935), у якой намалявана шырокая панарама жыцця заходнебеларускага мястэчка пачатку ХХ стагоддзя. У творы ўзняты праблемы сацыяльныя, рэлігійныя, нацыянальныя. Аповесць носіць аўтабіяграфічны характар, многія вобразы маюць прататыпаў, намаляваныя вобразы гістарычных асобаў. Галоўны герой Вінцусь праходзіць пэўную эвалюцыю, становячыся на шлях беларускага патрыёта.

У паэзіі працягваў традыцыі Францішка Багушэвіча, нашаніўскіх аўтараў, пра што сведчыць назва ягонага зборніка “Беларускія цымбалы” (1933). Зразумела, што значнае месца займаюць у творчасці паэта-святара біблейскія матывы. Вінцук Адважны прапаведаваў агульначалавечыя матывы дабра, справядлівасці, дабрачыннасці.

Яшчэ адна старонка спадчыны – гумарыстычныя, сатырычныя творы, байкі, у якіх аўтар выступае супраць душэўнай ляноты, хцівасці, безадказнасці і іншых заганных рысаў чалавечага характару. Сатырычныя творы сабраныя ў кнігах “Князь і лапаць” (1964), “Байкі і іншыя вершы” (1973). Рэцэнзент апошняй кнігі Тамаш Падзява пісаў: “Кажная байка звяртае на сябе нашую ўвагу як абраз вельмі добрага мастака”. Сам Вінцук Адважны надзвычай сур’ёзна ставіўся да гэтага жанру: “Якраз байкі, як і камэдыі, ці абразы, служаць грамадству люстрам і даюць аказію паправіць нашыя пагібы. Гэтым аўтары такой крытыкуючай літаратуры маюць адвагу сказаць і паказаць грамадству сумленную, а нярэдка вельмі прыкрую праўду”.

Спрабаваў пісаць творца і паэмы. Сярод іх даследчык спадчыны пісьменніка Янка Трацяк вылучае паэму “Унія на Палессі”: “У прадмове Вінцук Адважны гаворыць аб “страшнай рэлігійнай цемнаце” людзей на Палессі і абвінавачвае ў гэтым праваслаўнае духавенства, якое апякуецца імі. Паэма напісаная ў форме дыскусіі паміж прадстаўнікамі розных канфесіяў: уніятам, праваслаўным манахам і рымска-каталіцкім ксяндзом. Дыскусія выходзіць па-за межы мясцовых праблем веравызнання, набывае гістарычна-рэлігійную глыбіню і асветны характар”.

Язэп Германовіч прайшоў няпросты шлях, давялося яму жыць і працаваць у далёкім Кітаі, у горадзе Харбіне, дзе дзейнічала хрысціянская каталіцкая місія. Шмат пакутаў давялося перажыць пісьменніку, ён быў зняволены ў сталінскім ГУЛАГу, дзе заставаўся шчырым вернікам, што ў многім і дапамагло яму не толькі фізічна выжыць, але не зламацца, застацца Асобай.

У тых нялюдскіх умовах паэт-святар, як мог, выконваў абавязкі святара, дапамагаў іншым, тым, што трацілі сілы, веру. Пра перажытае ў далёкім Кітаі і пакуты ў ГУЛАГу пакінуў цікавыя ўспаміны – мастацка-дакументальны твор “Кітай – Сібір – Масква”. Адзіная кніга пісьменніка, што выйшла на Беларусі апошнім часам. Гэта яшчэ адна старонка гулагаўскай прозы, створаная відавочцам, пакутнікам, якому давялося прайсці праз усе колы пекла сталінскай сістэмы. Гэта праўдзівае сведчанне з высокай мэтай – захаваць праўду, бо інакш чалавек рызыкуе страціць вельмі важнае ў сваёй душы, загасіць у ёй прамень нябеснага святла. Сам аўтар, згадваючы знакамітае Купалава, пра мэту сваёй працы пісаў: “Каб не пагаслі зоркі ў небе”.., трэба ўсім сумленным людзям сведчыць аб праўдзе”.

Уражанні ад гэтых успамінаў студэнты выказалі ў сваіх творах.

Алеся Бяленік

Трыпціх пра шлях Кітай – Сібір – Масква

Гарэла сэрца, як зніч адвечны,

У дакор пагрозам белай смерці,

Сілай і вераю нечалавечай

Гарэла сэрца.

Ларыса Геніюш

Гэтым светам кіруюць

Мудрыя законы быцця:

Цяпло атуляе сцюжу,

Святло асляпляе цемру,

Вада точыць камень.

Нават на воўчыя зубы

Знойдуцца заячыя ногі.

А як ратавацца ад

Звязу, дзе ўсе – вязні

За сцяною, дзе пануюць

Вар’яцтва і абсурд.

ІІ

Чэрствы кавалак хлеба –

Хрыстова цела,

Віно з разынкаў

Стала Хрыстовай крывёю.

І несупынная малітва

Да неба, укрыжаванага

Кратамі –

Гэтага адбраць перакулены

Свет не здолеў.

Бо гэта і была зброя адважных.

ІІІ

Восеньскі вецер гуляе

Гурбай сухіх лісцяў.

Раптам уздымае ўгору

Адзін сухі лісток і кідае

Мне пад ногі. Чытаю

Гэты пажаўцелы ад часу ліст:

“Я ўжо бяздольны птах.

Я абскубаны, пагрызены,

Знявечаны птах-калека,

Што застаўся звацца Адважным”.

Ганна Чэкуць

За што?

За што?

– Ні за што!

Знікла сонца.

Схаваны зоры.

Шэпт іх чуеш

Праз мур магутны?

…Невыразна чулася пытанне ў патаемным шолаху, а магчыма, проста мелодыя абуранага ветру, якая паступова нікла, як свет вогнішча, як знічка, якая ахвяравала жыццём дзеля таго, каб служыць яму і табе. Менавіта гэтыя знічкі заключаюць у сваім святле кранальныя гісторыі. Падаючы, вогнішча ахоплівае наваколле і нашыя шляхі, як і самая маленькая знічка – твая знічка. Часам не бачыш гэтага свету, ідзеш усляпую і не бачыш шляху. Раптам цябе паглынае ў вір хаос пануючай цемры і насілля. Ты звяртаешая да некага і ўзносіш угору вочы, пытаючыся:

– За што?

За што так балюча ныюць раны здрады?

За што ў вір уцягнуты, у муры схаваны?

І ў душы шукаеш адказу, вытлумачэння.

Ты бачыш, як вочы іншых скіроўваюць увагу на твой позірк і саркастычна, зларадна ўсміхаюцца… Вецер пакутліва лашчыць іх твары, а ты зноў пытаеш сваім праніклівым позіркам:

– За што?

І рэхам адказ раздаецца ў сэрцы:

– Ні за што!..

Рукі здраднікаў гасяць знічкі, хаваюць у іх глыбіню цемры,забараняючы ім несці святло і цяпло па зямлі, саграваць іх жа загубленыя душы, іх жа далоні. Рукі гэтыя аддаюць перавагу сцюдзёнасці і ўжо, не адчуваючы азябласці, губяць свае жыцці, губляюць чалавечае цяпло і ператвараюцца ў ахвяраў свае здрады.

…Няўжо?

Сапраўды, палае вольная жывая знічка і агеньчык яе мацнее, бо яна здольная вярнуць да жыцця нават тыя азяблыя ад здрады душы. Яна не пытае “Quovadis?”, бо добра ведае, куды накіроўвае шлях вечнасць. І яна заўсёды знаходзіць адказ на пытанне:

– За што?