Раздзел 5. Творчасць польскіх пісьменнікаў, звязаных з Гарадзеншчынай

 (пачатак ХХ стагоддзя)

 

План

1. Гарадзеншчына – радзіма польскіх пісьменнікаў: Вільгельміны Зындрам-Касцялкоўскай, Чэслава Янкоўскага, Марылі Радзевіч, Зоф’і Кавалеўскай.

2. Нобелеўскі лаўрэат Уладзіслаў Рэймант і Гародня. Раман "Апошні сойм Рэчы Паспалітай".

3. Пяць гадоў у Гародні Зоф'і Налкоўскай.

 

Ураджоная гарадзенка польская пісьменніца Вільгельміна Зындрам-Касцялкоўская (1844–1926) –  аўтарка зборнікаў апавяданняў: "У паўцені", "Адна з многіх", "Абразкі", "Архаічныя казкі і навэлы", артыкулаў пра У.Сыракомлю, І.Ходзьку, даследавання "Шляхта на Літве", сумесна з Элізай Ажэшкай напісала апавяданне "Залатая графінька", перакладала з еўрапейскіх моваў. У пецярбургскім часопісе "Kraj" вяла рубрыку "Лісты з-пад Нёмана".

Чэслаў Янкоўскі (1857–1929) псеўданімы да літаратурных твораў  падбіраў адпаведна месцу свайго нараджэння – Літвін, Ашмянец. Родам з Ашмяншчыны. Жыццё ягонае праходзіла між Вільняй і Варшавай. Працаваў у рэдакцыях многіх газетаў. Шырокае поле дзейнасці: літаратуразнаўца, кнігі "Постаці паэтаў", "Заўвагі на палях", "Мужыкі" Рэйманта і нямецкая крытыка", "Да пытання пра гісторыю нашай літаратуры на чужыне", пісьменнік, аўтар кнігаў: “Вершы”, “З песні ліцвіна”, “Арабескі –замалёўкі прозаю”, “Выбраная паэзія” і інш.

Уладзіслаў Рэймант, знакаміты польскі пісьменнік,неаднойчы наведваў наш горад, сустракаўся з Элізай Ажэшка. Падзеі ў ягоным вядомым рамане “Апошні сойм Рэчы Паспалітай” адбываюцца ў Гародні напрыканцы ХYІІІ ст. Самы знакаміты раман, за які пісьменнік атрымаў Нобелеўскую прэмію, – “Мужыкі”. Адна з вуліц у старым горадзе носіць імя Уладзіслава Рэйманта.

 Зоф'я Налкоўская (1884–1954) – знакамітая польская пісьменніца, чый лёс быў звязаны з нашым горадам: пяць гадоў (1922–1927) яна пражыла ў Гародні. У многіх творах знайшлі адлюстраванне гарадзенскія матывы: раманы “Нядобрая любоў”, “Раман Тэрэзы Генерт”, “Сцены свету”, “Вузлы жыцця”, “Мяжы”, нарысы “Гродна”, “Нёман”. “У гэтых і многіх іншых творах апета велічная прыгажосць Прынёманскага краю, апавядаецца пра цеснае перапляценне лёсаў розных народнасцяў, што жывуць тут” [1, c. 5].

Адзін з самым знакамітых твораў пісьменніцы – зборнік навэлаў “Медальёны”, які быў створаны ў выніку яе працы ў камісіі па даследаванні злачынстваў фашызму. Вялікай гуманісткай паўстае ў ім аўтарка.

Жыццё імкнецца згладзіць смерць, схаваць яе ў сваёй заўсёднай празе квітнення, злагодзіць. Найбольш выразна гэта думка прасочваецца ў навэле Зоф'і Налкоўскай «На могілках», дзе кожная магіла ўяўляе сабой кветнік, дзе ўсё «патанае ў зелені». Усё перамяшалася ў ваенным часе, памяняліся месцамі жыццё і смерць: вясна красуе там, дзе царства смерці – на могілках, у горадзе ж – мёртвая цішыня.

Сярод вясновага квітнеючага царства – аповед пра самалёты, якія з’яўляюцца штопятнаццаць хвілін. Калі б не ведаць таго, што гэта – знішчальнікі, то іх палёты зусім бы не выдзяляліся на агульным фоне, бо самалёт не ўрываецца ў цішыню неба, а «ўплывае», апісвае «мяккі паўкруг». Тое, што ён робіць, здавалася б, цалкам упісваецца ў агульны плаўны, нярэзкі рух вясновага жыцця. Смерць як бы схавана за сцэнай. І завеса ёсць – сцяна гета. Таму невыпадкова такое прызнанне: «Могілкі – адзіны куток, дзе пачуваешся бяспечна, дзе можна адпачыць душой, нібыта ў садзе ля роднай хаты» [2, с. 430].

Самалёты тут – як арганічная частка пейзажу. Іх злавесныя дзействы там – за сцяной.

Слова зноў – сведчанне паўтаральнасці, кругабегу знішчальнай стыхіі, у навэле «На могілках», дзе зноў адбываецца ўсяго праз 15 хвілін. Кульмінацыйны момант у гэтай навэле, як падаецца, можна лічыць і кульмінацыяй да ўсяго зборніка «Медальёны». У ім якраз асабліва выразна адчуваецца падваенне катастрофы, калі сейбіты смерці бамбавозы пачынаюць знішчаць тое, што ўжо даўно не жыве, калі смерць ізноў прыходзіць туды, дзе і так яе валадарства – на могілкі. Не жыццё, а смерць супрацьпастаўлена смерці: «Прыйшоў час, калі на могілкі сталі падаць бомбы. На дарожках валяліся абломкі помнікаў і разбітыя медальёны. Раззявілася зямля, з раскрытых трунаў выглядвалі пакойнікі» [2, с. 431]. Менавіта ў гэтым слове прагучала слова, што дало назву ўсяму зборніку – медальёны. Нельга не пагадзіцца з даследчыцай творчасці Зоф'і Налкоўскай С.Ф. Мусіенкай, што кожны аповед «дакладней – медальён» [3, с. 173]. Адсюль гуманістычная місія творцы: гэтыя медальёны не павінны быць ізноў разбітымі і кінутымі пад ногі, бо людзі павінны задумацца: «Людзі людзям угатавалі гэты лёс» [2, с. 413]. Фраза, якая ёсць эпіграфам да зборніка і скразной, галоўнай думкай праходзіць праз кожную навэлу, кожны аповед.

Вобраз разрытай магілы ўжо сам у сабе змяшчае падвоеную катастрофу. Сустракаем яго і ў навэле «На чыгуначным насыпе», у якой так жаданую волю людзі імкнуцца здабыць, выламаўшы падлогу ў перапоўненым вязнямі вагоне. Небяспека такая вялікая, што шанцаў уцалець амаль няма. Чорная, страшная пустата і сапраўды – «раззяўленая магіла», што паглынула не аднаго смельчака, які прагнуў волі.

Сцэны, бы з тэатру абсурду, што маюць сваім сэнсам – пір сярод чумы, – гэта асвячэнне гільяціны пастырам у гданьскай турме ў навэле Зоф’і Налкоўскай «Прафесар Шпанер». Гільяціна схаваная за фіялетавай занавескай – гэты вобраз сімвалізуе мяжу, умоўна праведзеную між светам, дзе існуе мараль, дзе чалавечае жыццё ўважаецца за найвышэйшую каштоўнасць, і іншым, дзе ўсяго гэтага няма. Фіялетавая занавеска — мяжа, дзе адбываецца штось нялюдскае, д’ябальскае, але, асвечанае пастырам, быццам нейтралізуецца, становіцца звычайнай справай. Чалавек, які апавядае пра гэта, не разумее, у чым ягоная віна, таму што і сам ён, яго душа «дзесьці» там, «за фіялетавай занавескай» [2, с. 419]. Гэткай мяжой з’яўляецца і сцяна гета (навэла «На могілках»). Але кожная такая мяжа ўмоўная, ненадзейная, яе лёгка перакрочыць: з-за фіялетавай занавескі выносяць безгаловыя трупы, бомбы падаюць не толькі за сцяну, але і на могілкі.

Дно – месца, што сімвалізуе найвялікшае зло, здзекі з самой людскасці. Гэта ўжо апошняя мяжа, за якой – гібель чалавецтва. Дзе гвалт, пра які цяжка згадваць, невыносна гаварыць: трупы з выедзенымі пацукамі вантробамі і яшчэ жывым сэрцам, людзі, што змушаныя есці трупы. Усё гэта ў навэле, якая так і называецца – «Дно». Ці можа далей існаваць свет, стварэнне якога ёсць дабро, калі чалавек чалавека загнаў на самае дно жудасці. Як жа Ён, Творца, дапускае такое? Што будзе з верай? У навэле «Прафесар Шпанер» на безгаловым трупе маладога чалавека – «словы дарэмнай веры: «З намі бог» [2, с. 414]. Ці можна лічыць гэты матыў – дарэмная вера – багаборчым. Думаецца, не. Бо нават і на самым дне пекла чалавек здольны да сапраўднага ўзвышэння, якое даецца толькі праз шчырую веру.

Чалавечае цела як найвышэйшы твор, што паўстаў па вобразу і падабенству, якое ёсць адпаведным, дасканалым сасудам для душы, у знявечаным вайною свеце страчвае арэол таемнасці, расчляняецца, разрываецца (напоўненыя безгаловымі трупамі басейны, вялізныя чаны з чалавечымі галовамі, целы без скуры, косці, чарапы – у навэле Зоф'і Налкоўскай «Прафесар Шпанер») і нават служыць ежай для быццам яшчэ жывых (у навэле «Дно»). Калі адкінуты ўсялякія маральныя законы, чалавечае цела ператвараюць у практычныя рэчы. «Вядомая справа, немцы — яны з усяго зробяць цукерку…» – гэтак пра «якасны прадукт» – мыла з чалавечыны «просты работнік», які толькі выконваў загады прафесара Шпанера. І тлумачэнне гэтага жудаснага злачынства высокаадукаванымі людзьмі, калегамі прафесара: «у імя росквіту дзяржавы…», з-за цяжкага матэрыяльнага становішча, з-за страху перад службовым паніжэннем. У «Медальёнах», як падкрэслівае С.П. Мусіенка, «выяўлена ступень вінаватасці фашыстаў, канфармістаў і гэтак званых сляпых выканаўцаў прыказаў. Вінаватымі прызнаныя ўсе, хто меў адносіны да зладзействаў…»  [3, с. 175].

Самы страшны вынік дэгуманізацыі – знішчэнне чалавечага ў чалавеку. Чалавек супрацьстаіць сабе падобнаму, становячыся знішчальнай сілай, ператвараючыся ў ката. У «Медальёнах» каты – эсэсаўкі і людзі навукі. «Уколы рабілі, кроў выкачвалі для сваіх салдат», «дактары, інтэлігентныя людзі… мучылі. Здзекваліся, як маглі. І ўколамі даймалі, і доследы розныя рабілі. Ускрывалі раны» [2, с. 423] – гэта сведчанні гераіні навэлы «Дно».

Толькі высокая духоўнасць здольна супрацьстаяць гвалту, здзеку і нават самой смерці. У гэтым і ёсць выратаванне. У «Медальёнах» сустракаем прыклады сапраўднага ўзвышэння духу. Згадаем адчайную спробу вызваліцца з няволі ў часе руху цягніка (навэла «На чыгуначным насыпе»). Хай нават тая дзірка ў вагоне – «раззяўленая магіла», але яна – для цела, для душы ж – вызваленне, бо чалавек пераадолеў у сабе страх, здолеў зрабіць хоць нейкую спробу вырвацца з пекла, а не моўчкі і пакорна ехаў насустрач смерці. Чалавек здолеў зрабіць выбар.

Моцныя духам людзі перамагалі смерць па розных прычынах: прафесар Мансфельд з навэлы «Дарослыя і дзеці ў Асвенцыме» таму, што «ні на хвіліну не спадзяваўся, што выжыву. Калі б я паддаваўся ілюзіям, у мяне не было б таго спакою духу, якое дапамагло мне вынесці ўсё гэта» [2, с. 455]. Гераіня навэлы «Двойра Зялёная»: «…Хацела жыць. Навошта? Каб расказаць пра ўсё так, як я вам зараз гавару. Няхай свет ведае пра тое, што яны рабілі» [6, с. 441]. Сілу давала вера. Вельмі важным было не пусціць у сваё сэрца разбуральнага пачуцця: «Калі яе білі, яна малілася. Малілася, каб не адчуваць нянавісці» [2, с. 446] – гэта пра гераіню навэлы «Візы». І, канешне ж, дапамагала выжыць чалавечае брацтва, дабрыня, ахвярнасць у імя іншых. Сіла калектыву сапраўды вялікая, калі гэты калектыў аб’яднаны высокай ідэяй. У «Медальёнах» яскравы момант, які можна назваць духоўным подзвігам, – «унікальны эпізод» (С.П. Мусіенка), у якім расказваецца пра тое, як знясіленыя голадам, холадам, здзекамі жанчыны ў апошні перад смерцю дзень спявалі свой нацыянальны гімн: «Стаялі на сонцы і спявалі прыгожа, зычна, звонкімі галасамі, быццам дужыя, здаровыя людзі» [2, с. 447].

Сярод твораў Зоф’і Налкоўскай надзвычайным лірызмам вылучаецца аповесць “Дом над лугамі” і сабраныя пад адной вокладкай навэлы пра жывёл “Мае звяры”.

“У творчасці сваёй Налкоўская захавала мастацкія традыцыі і прыёмы літаратуры, уласцівыя “Маладой Польшчы”: драматычную ўзнёсласць тону, упрыгожаную эпітэтамі метафарычную мову, трагічнага самаахвярнага героя” [4, с. 21].

Памяць праЗоф'ю Налкоўскую жыве ў нашым горадзе найперш дзякуючы даследчыцы яе творчасці, аўтарцы манаграфіі “Творчасць Зоф'і Налкоўскай” прафесару Святлане Піліпаўне Мусіенцы: ва універсітэце створаны музей пісьменніцы, на доме на вуліцы Акадэмічнай, дзе яна жыла, усталявана мемарыяльная шыльда, праводзяцца навуковыя канферэнцыі, прысвечаныя творчасці пісьменніцы.

 

Выкарыстаная літаратура

 

1. Зофье Налковской посвящается… Материалы научн. конф. 16–18 мая 1989 г. Гродно. Под ред. С.Ф. Мусиенко, С.А. Габрусевича  / Минск: Полымя, 1991. – 174 с.
2. Налковская, З. Избранное / З. Налковская. – Москва: Художественная літ, 1979. –  460 с.
3. Мусиенко, С.Ф. Творчество Зоф’и Налковской / Под. ред В.А. Хорева / С.Ф. Мусиенко. – Минск: Наука и техника, 1989. – 205 с.
4. Творчасць Зоф’і Налкоўскай і славянскія культуры: матэрыялы міжнар. навук. канф., 17–18 мая 2004 г., Гродна / Пад рэд. С.П. Мусіенкі. – Гродна: ГрДУ, 2005. – 403 с.