7.1. Тыпалогія прававых сістэм у залежнасці ад класіфікацыі крыніц права

 

У папярэдніх главах манаграфіі была прапанавана тэарэтычная схема падзелу крыніц права на асноўныя і дадатковыя, першасныя і другасныя. Яна ўключае ў сябе ўзаемасувязі паміж асноўнымі падыходамі да разумення права (нарматыўным, сацыялагічным і філасофска-этычным), паміж трыма элементамі зместу (будовы) нормы права (уласна юрыдычным, сацыяльным і інтэлектальна-псіхалагічным), а таксама ўлічвае асноўныя шляхі стварэння права – шлях, які ўмоўна называецца шляхам «знізу – уверх», а таксама шлях «зверху – уніз». У самай сціслай форме прапанаваная схема выглядае так.

У залежнасці ад дамінавання шляхоў стварэння права ў той ці іншай прававой сістэме вызначаецца значнасць таго ці іншага элемента ў змесце нормы права і субардынацыя паміж імі. А ўжо на падставе субардынацыі паміж элементамі зместу нормы права і вызначацца падзел крыніц права на асноўныя і дадатковыя. Справа ў тым, што да ўласна юрыдычнай часткі зместу нормы права шчыльна прывязваюцца нарматыўныя прававыя акты і дагаворы нарматыўнага зместу. Да інтэлектуальна-псіхалагічнай часткі бліжэй знаходзяцца дактрына (навука) і свяшчэннае пісанне. А да сацыяльнай часткі зместу нормы права шчыльна прымыкаюць прававы звычай і прававы прэцэдэнт.

Калі асноўным шляхам стварэння права ў пэўнай прававой сістэме з’яўляецца шлях, умоўна кажучы, «зверху – ўніз, шлях, які заснаваны на дамінаванні дзейнасці дзяржавы ў справе фармулявання правілаў паводзінаў агульнага характару (=эквівалентаў), то вядучай часткай (элементам) у змесце нормы права будзе яе уласна юрыдычная частка. Адпаведна гэтаму асноўнымі крыніцамі права ў дадзенай прававой сістэме будуць нарматыўны прававы акт і дагавор нарматыўнага зместу. Калі ж у нейкай з прававых сістэм асноўным шляхам стварэння нормы права будзе шлях, умоўна кажучы, «знізу – уверх», шлях, які заснаваны на дамінаванні ў справе стварэння права (=прававых эквівалентаў) грамадзянскай супольнасці, то асноўнымі крыніцамі права ў гэтай сістэме будуць прававы звычай і прававы прэцэдэнт. Пры пераменах у шляхах фарміравання права перавага ў змесце нормы права можа перайсці ад нарматыўнай яе часткі да сацыяльнай. Натуральна, што ў гэтых умовах на ролю асноўных крыніц права будуць вылучаны прававы звычай і прававы прэцэдэнт, а тыя крыніц права, якія былі дагэтуль асноўнымі, пераўтворацца ў дадатковыя крыніцы права.

Калі прапанаваная схема правільная, то яна можа быць пацверджана і пры больш шырокім (аб’ёмным) поглядзе на дадзеную праблему. У прыватнасці, можна выказаць гіпотэзу аб тым, што ў падмурку шляхоў стварэння права знаходзяцца, у сваю чаргу, іншыя, больш грунтоўныя падставы. Таму разгледзім у дадзенай главе наступныя пытанні: а) формы (іпастасі) існавання права – падстава ўдакладнення зместу і суадносінаў паняццяў «форма права – крыніца права»; б) формы (іпастасі) існавання права – падстава выдзялення самастойных тыпаў і відаў прававых сем’яў; в) класіфікацыя (размеркаванне) асобных відаў крыніц права ў залежнасці ад тыпаў (відаў) прававых сем’яў; г) асобныя тэндэнцыі (вектары) ў развіцці (эвалюцыі) крыніц права.

У сваім станаўленні права заканамерна праходзіць тры этапы, стадыі, на якіх яно існуе ў адпаведнай форме: стадыю (форму) прававых адносінаў, стадыю (форму) прававой свядомасці і стадыю (форму) пазітыўнага права.

Права зараджаецца ў таварна-грашовых адносінах. Удзельнікі гэтых адносінаў вымушаны ствараць пэўныя трафарэты, стандарты, правілы, нормы, з дапамогай якіх можна ўрэгуляваць сацыяльныя сувязі. Працэс гэты можа адбывацца стыхійна, але часцей за ўсё знаходзіцца пад кантролем грамадства і кожнага ўдзельніка грамадскіх адносінаў. Але ў любым выпадку пэўны трафарэт, пэўнае правіла паводзінаў будзе абавязкова створана, бо без яго існаваць і нармальна развівацца існуючыя ў грамадстве таварна-грашовыя адносіны, а таксама тыя адносіны, якія абумоўлены таварна- грашовымі сувязямі, не ў стане. Так ствараецца першасная форма існавання права – прававыя адносіны – і адпаведныя дадзенай форме існавання права прававыя эквіваленты (= прававыя нормы, стандарты). Калі права існуе толькі ў гэтай форме, яго часта называюць у літаратуры варварскім правам.

Сістэма створаных на першай стадыі станаўлення права прававых эквівалентаў затым паступова асэнсоўваецца ўдзельнікамі грамадскіх адносінаў у якасці заканамерных, справядлівых, прававых і патрэбных грамадству правілаў паводзінаў. Фарміруюцца сістэмныя ўяўленні аб дзеючым праве і аб тым, якім права павінна быць. Даследуюцца заканамернасці і тэндэнцыі яго ўзнікнення і развіцця. Складваецца сістэма навуковых поглядаў на права, асобная форма грамадскай свядомасці – прававая свядомасць, якая і ўяўляе сабой другую форму існавання права – прававую свядомасць. Стрыжнем прававой свядомасці з’яўляюцца прававыя эквіваленты (=нормы права), але дадзеная форма існавання права не зводзіцца цалкам да іх, бо ўключае і іншыя прававыя рэальнасці, напрыклад, прававыя эмоцыі, пачуцці і г.д.

Наяўнасць прававой свядомасці сведчыць аб тым, што ў грамадстве існуе якасна новы від сацыяльнага рэгулявання і што грамадства мае аб гэтым дакладнае ўяўленне. Уяўленні аб праве грамадства імкнецца замацаваць на нейкіх матэрыяльных носьбітах дзеля таго, каб надаць ім агульнаабавязковае і бясспрэчнае значэнне. Без фіксацыі, без знешнягя выражэння і замацавання створанае ў грамадстве права не будзе мець завершанай формы. Адбываецца гэта шляхам замацавання прававых эквівалентаў у сістэме афіцыйна ўсталяваных крыніц права. Афіцыйна замацаванае ў грамадстве права называецца пазітыўным правам і складае трэці этап развіцця, трэцюю форму існавання права.

Адзначаныя тры формы існавання права – гэта тры яго праявы, тры іпастасі. Кожная з іх уключае ў сябе адны і тыя ж самыя прававыя эквіваленты, сродкі, інструменты, прыемы, але знешнія праявы іх існавання розныя. Эквівалентны стрыжань у іх адзін і той жа, а сродкі адлюстравання, замацавання і выражэння розныя. Прававыя эквіваленты па сутнасці, па свайму змесце у кожнай з формаў існавання права могуць цалкам супадаць і тады ў пазітыўным праве адэкватна і ў поўным аб’еме адлюстроўваецца тое правіла паводзінаў, якое створана ўдзельнікамі першасных прававых адносінаў і якое ў поўным аб’еме знайшло адлюстраванне ва ўласцівых прававой свядомасці сродках і прававых прыёмах. Існаванне права ў трох адзначаных формах (іпастасях) сведчыць аб яго развітасці, а супадзенне прававых эквівалентаў у трох адзначаных формах з’яўляецца яскравым сведчаннем устоўлівага і паслядоўнага прававога развіцця. Праблема існавання прававога эквівалента ў розных формах, спецыфіка прававых сродкаў выражэння і замацавання прававога эквівалента (=нормы права) ў кожнай з формаў іх супадзення і супярэчнасцяў патрабуе свайго далейшага даследавання.

Адначасова зазначым, што існаванне права ў трох адзначаных формах дазваляе больш дакладна вызначыць і акрэсліць суадносіны паняццяў і тэрмінаў «форма права – крыніца права» дзеля таго, каб размежаваць гэтыя паняцці і тэрміны, напоўніць іх адэкватным прававым зместам. Паняцце «форма права» будзе ўключаць у сябе абсалютна ўсе прававыя рэальнасці, якія звязаны з пэўнай формай (іпастассю) існавання і развіцця права – прававымі адносінамі, прававой свядомасцю і пазітыўным правам. А паняцце «крыніцы права» будзе ўключаць у сябе афіцыйныя сродкі замацавання нормаў права (= прававых эквівалентаў). Такім чынам, паняцце «крыніцы права» будзе канкрэтызаваць змест паняцця «форма права» праз удакладненне афіцыйных сродкаў замацавання прававых эквівалентаў як у кожнай з формаў (іпастасяў) права, так і ў іх сістэме. Разам з тым, паняцце «форма права» па сваім змесце будзе больш шырокім, чым паняцце «крыніца права», таму што яно ўключае ў сябе не толькі нормы права (= прававыя эквіваленты) і афіцыйныя сродкі іх замацавання, але і іншыя прававыя рэальнасці. Паняцце «форма права» і паняцце «крыніца права» не супадаюць і ў колькасных адносінах, бо формаў існавання права – тры, а крыніц права – у нашым разуменні – шэсць.

Высновы аб трох узаемазвязаных формах (іпастасях) існавання права можна разглядаць у якасці своеасаблівай тэарэтыка-метадалагічнай схемы для выдзялення асобных тыпаў прававых сем’яў. Як вядома, не існуе нейкай адной агульнапрызнананай метадалогіі, універсальных крытэрыяў, з дапамогай якіх можна правесці классіфікацыю нацыянальных прававых сістэм. У залежнасці ад мэтаў, метадалогіі даследавання і крытэрыяў класіфікацыі выдзяляюцца самыя розныя тыпы прававых сямей. Дадзеная праблематыка падрабязна разглядалася ў замежнай, расійскай і беларускай юрыдычнай навуцы [1 – 13]. Адзін з вядомых сучасных кампаратывістаў В. Батлер слушна заўважае: «В правовых системах невозможно выявить уникальное явление, свойственное исключительно какой-то одной из семей права. При классификации правовых семей специалисты по сравнительному правоведению применяют скорее принцип преобладания определенного фактора или группы факторов (падкрэслена мной – М.С.), которые в совокупности отличают одну семью права от другой. Необходимо заметить, что такая классификация относительна и неустойчива, так как правовые семьи не являются стабильным явлением. Они постоянно развиваются, оказывают влияние друг на друга и заимствуют что-то друг у друга. Факторы, которые столетие или полстолетия назад отличали одну семью права от другой, могут больше не работать.» [14, с. 320].

Тыпы прававых сем’яў можна выдзяляць у залежнасці ад таго, якая з формаў (іпастасяў) права з’яўляецца дамінуючай і вакол якой з формаў (іпастасяў) існавання права групуюцца іншыя прававыя рэальнасці. Такім чынам, можа весці размову аб існаванні трох асобных тыпаў прававых сем’яў. Дамінаванне, напрыклад, у праве такой формы яго існавання, як прававыя адносіны, над іншымі формамі існавання права сведчыць аб тым, што мы маем справу, ўмоўна кажучы, з традыцыйнай прававой сям’ёй, а дамінаванне такой формы (іпастасі) права, як пазітыўнае права, з’яўляецца яскравым сведчаннем таго, што мы маем справу, ізноў-такі, умоўна кажучы, з пазітыўнай (ці рамана-германскай) прававой сям’ёй. Перавага прававой свядомасці сярод іншых праяваў (формаў існавання) права вядзе да фарміравання асобнага тыпу прававой сям’і, разнавіднасцю якой з’яўляюцца рэлігійныя прававыя сістэмы. Калі ж сярод трох адзначаных формаў (іпастасяў) існавання права не існуе дакладна акрэсленага дамінавання адной з формаў права, іншымі словамі, калі паміж імі па нейкіх прычынах не склаліся дакладна акрэсленыя сувязі субардынацыі і супарадкавання, то мы маем справу са змешанымі (ці пераходнымі) тыпамі прававых сем’яў.

Зразумела, што аб асобных тыпах прававых сем’яў размову можа весці з таго часу, як развіцце права прывяло да фарміравання такой формы (іпастасі) права, як прававая свядомасць, г.зн. з таго часу, як права стала праяўляецца мінімум у двух формах, а тры формы (іпастасі) існавання права ствараюць усе перадумовы для фарміравання ўсіх трох з адзначаных намі тыпаў і адпаведных ім відаў прававых сем’яў. Да таго часу, пакуль права існуе ў варварскай форме, у форме (іпастасі) прававых адносінаў мы маем справу з протасістэмай ці з протасям’ёй. Протасістэма з пункту гледжання сістэмна-структурных сувязей паміж асобнымі відамі крыніц права (прававым звычаем, прававым прэцэдэнтам і дагаворам нарматыўнага зместу) была аднолькавай у кожнай з гістарычныхправавых сістэм. Фарміраванне другой формы (іпастасі) права – прававой свядомасці – стала пачаткам фарміравання самастойнага тыпу прававой сям’і і асобных яе відаў, а трывалае ўсталяванне пазітыўнага права ў якасці адной з неабходных формаў (іпастасяў) існавання права стала адной з перадумоў фарміравання не толькі асобнага, самастойнага тыпу пазітыўнай (рамана-германскай)  прававой сям’і, але і ўвогуле ўсіх тэарэтычна магчымых тыпаў і відаў прававых сем’яў.

Да рамана-германскай прававой сям’і адносяцца, безумоўна, нацыянальныя прававыя сістэмы, якія сфармаваліся і існуюць у сучаснай кантынентальнай Еўропе і тых дзяржавах, якія ўспрынялі дадзеную мадэль прававой сям’і. Але да тыпу рамана-германскай прававой сям’і можна аднесці і тыя прававыя сістэмы, якія існавалі ў старажытнасці, дзе дамінуючай формай існавання права было пазітыўнае права, была развіта прававая свядомасць у форме рэлігійнага светаўспрымання і функцыянавалі самыя розныя віды прававых адносінаў. Іншая справа, што сучасная форма рамана-германскай прававой сям’і з’яўляецца добра даследаваным прававым утварэннем.

Прававыя эквіваленты ў кожнай з формаў (іпастасяў) існавання права найбольш адэкватна адлюстроўваюцца і выкладаюцца праз вядомыя віды крыніц права: прававы звычай, прававы прэцэдэнт, дагавор нарматыўнага зместу, навуку (дактрыну), свяшчэннае пісанне, нарматыўны прававы акт. Пры гэтым, напрыклад, такая форма існавання права, як прававая свядомасць, найбольш адэкватна выкладаецца праз прававую навуку (дактрыну) і свяшчэннае пісанне, а пазітыўнае права найбольш дакладна замацоўваецца ў такіх крыніцах права, як нарматыўны прававы акт і дагавор нарматыўнага зместу. Прававы звычай і прававы прэцэдэнт – найбольш зручныя сродкі адлюстравання права, якое існуе ў форме прававых адносінаў.

Такім чынам, тыпалогія прававых сем’яў, якая заснавана на дамінаванні той ці іншай формы (праявы) існавання права заканамерна абумоўлівае і тыпалогію паміж асобнымі відамі крыніц права. Дамінаванне ў праве, напрыклад, такой формы, як прававыя адносіны, заканамерна абумоўлівае дамінаванне ў дадзеным тыпе прававой сям’і такіх відаў крыніц права, як прававы звычай і прававы прэцэдэнт. Вылучэнне ж на першыя ролі сярод формаў права такой яго іпастасі як пазітыўнае права, азначае, што дамінаваць у дадзеным тыпе прававой сям’і будуць такія крыніцы права, як нарматыўны прававы акт і дагавор нарматыўнага зместу. У гэтых варунках, нацыянальныя прававыя сістэмы, дзе сярод відаў крыніц права пераважаюць прававы звычай і прававы прэцэдэнт адносяцца да прававой сям’і аднаго і таго ж тыпу.

Не цяжка заўважыць, што дамінаванне, напрыклад, сярод формаў (іпастасяў) існавання права такой формы, як пазітыўнае права, супадае (ці, нават абумоўлівае ?!) такі шлях фарміравання права, як шлях «зверху – уніз» і з дамінаваннем у змесце нормы права такой яе часткі, як уласна юрыдычная частка. Дамінаванне ж сярод формаў існавання права прававых адносінаў супадае са шляхам фарміравання права «знізу – уверх» і дамінаваннем у змесце нормы права такой яе часткі, як сацыяльная частка. Такім чынам, вылучанае ў якасці гіпотэзы меркаванне аб тым, што ў падмурку шляхоў фарміравання права ляжаць больш грунтоўныя падставы (=формы існавання права) пацвярджаецца. І ў выніку мы маем права канстатаваць, што дамінаванне формы існавання права хутчэй за ўсе вызначае асноўны шлях фарміравання права, супадае з дамінаваннем у змесце нормы права адной з яе складовых частак (=сацыяльнай, інтэлектуальна-псіхалагічнай ці ўласна юрыдычнай) і арганічна спалучаецца з дамінаваннем сярод крыніц права нейкіх двух асобных відаў крыніц права, якія арганічна спалучаны з той ці іншай часткай зместу нормы права.

Сказанае азначае, што супарадкаванне асобных відаў крыніц права ў межах акрэсленага разумення тыпаў і відаў прававых сем’яў падпарадкоўваецца глыбінным заканамернасцям, якія ляжаць у падмурку вылучэння той ці іншай формы (іпастасі) існавання права ў якасці дамінуючай. «Сілавыя сувязі», якія ўсталёўваюцца паміж асобнымі формамі існавання права, вызначальным чынам уплываюць на сувязі паміж асобнымі відамі крыніц права.

У кожным тыпе прававых сем’яў адзін з відаў крыніц права звычайна вылучаецца на першыя ролі і выконвае ролю галоўнай крыніцы права, праз якую ўсталёўваюцца самыя разнастайныя сувязі іерархіі і супарадкавання паміж астатнімі відамі крыніц права. Другая ж з крыніц права звычайна выконвае ролю асноўнай крыніцы права. Гэтыя віды крыніц права могуць мяняцца месцамі. Галоўная крыніца права пераўтвараецца ў асноўную, а асноўная – у галоўную.

У залежнасці ад таго, якая з крыніц права выконвае ролю галоўнай у кожным тыпе прававых сем’яў можна весці размову аб асобных відах прававых сістэм. Такім чынам, у кожным тыпе прававых (сем’яў) існуе мінімум два віды прававых сістэм. Напрыклад, у традыцыйнай прававой сям’і можна выдзеліць такія віды прававых сістэм, як звычаёвыя прававыя сістэмы і прававыя сістэмы, якія заснаваны на прававым прэцэдэнце. У першых галоўнай крыніцай права з’яўляецца прававы звычай, а ў другіх – прававы прэцэдэнт. Яркім прыкладам апошняй з’яўляецца прававая сістэма Англіі, дзе галоўнай крыніцай права з’яўляецца прававы прэцэдэнт. У тыпе прававых сем’яў, якія заснаваны на дамінаванні прававой свядомасці выдзяляюцца ў якасці самастойнага віду рэлігійныя прававыя сістэмы, у якіх галоўнай крыніцай права з’яўляецца свяшчэннае пісанне (кананічныя, царкоўныя) нормы, а таксама прававыя сістэмы, дзе галоўнай крыніцай права з’яўляецца навука (дактрына).

Згодна з сфармуляванай вышэй пазіцыяй аб тыпах прававых сем’яў гістарычна самыя першасныя прававыя сістэмы, якія былі заснаваны на дамінаванні такой крыніц права, як прававы звычай, і сучасныя прававыя сістэмы, дзе дамінуе такая крыніца права, як прававы прэцэдэнт, адносяцца да аднаго і таго ж самага тыпу прававой сям’і. Праўда, да двух розных відаў прававых сямей.

Такім чынам, дамінаванне пэўнай формы існавання права ў прававой сістэме грамадства аказвае істотны ўплыў на сістэму крыніц права і вызначае асноўны вектар у яе развіцці на пэўным гістарычным этапе, што складае, на мой погляд, адну з тэндэнцый у развіцці сістэмы крыніц права. Разгледзім яе больш падрабязна. Як вядома, права першапачаткова ўзнікае і доўгі час існуе ў форме прававых адносінаў, а яго крыніцамі на дадзеным гістарычным этапе існавання з’яўляюцца прававы звычай і прававы прэцэдэнт. Асноўнай формай узаемадзеяння паміж асобнымі прававымі сістэмамі ўжо на самых першасных этапах развіцця права ажыццяўлялася праз такую крыніцу права як дагавор нарматыўнага зместу.

Характар і асноўныя напрамкі ўзаемаадносінаў паміж дадзенымі трыма крыніцамі права хутчэй за ўсе і можна лічыць зместам адной з самых першасных заканамерных сувязяў у развіцці сістэмы крыніц права. Прававы звычай і прававы прэцэдэнт з’яўляліся ўнутранымі («нацыянальнымі») крыніцамі права, а дагавор нарматыўнага зместу – крыніцай міжнароднага права. Прававы звычай выконваў ролю галоўнай крыніцы права, а прававы прэцэдэнт склаўся ў якасці самастойнай крыніцы права для пераадолення недахопаў у звычаёвым праве. Прававы прэцэдэнт арганічна дапаўняў звычаёвае права і дастасоўваў яго да новых сацыяльна-эканамічных умоў. Суадносіны паміж прававым звычаем і прававым прэцэдэнтам, якія склаліся ў межах протасям’і, можна лічыць падмуркам для ўсталявання на больш позніх этапах развіцця права падзелу крыніц права на крыніцы асноўныя (першасныя) і дадатковыя (другасныя).

Паміж прававым звычаем і прававым прэцэдэнтам ўсталяваліся сувязі субардынацыі, а паміж унутранымі крыніцамі права і дагаворам нарматыўнага зместу сувязі каардынацыі. Іерархічныя залежнасці сфармаваліся паміж крыніцамі права аднаго і таго ж віду, напрыклад, сярод прававых звычаяў і сярод прававых прэцэдэнтаў. Сістэмна-структурныя сувязі, якія сфармаваліся паміж асобнымі відамі крыніц права на самых першасных этапах яго існавання, а таксама ўнутры асобных відаў крыніц права і сталі вызначальнымі сувязямі ў сістэме крыніц права на больш позніх этапах яго існавання. З узнікненнем такой формы (іпастасі) права, як прававая свядомасць, павялічылася колькасць відаў крыніц права, але гэта хутчэй за ўсе не прывяло да ўзнікнення якасна новых відаў сувязяў залежнасцяў) паміж асобнымі відамі крыніц права, хаця не магло не абумовіць фарміравання якасна новых сувязяў унутры новых відаў крыніц права – навукі (дактрыны) і свяшчэннага пісання.

Пасля таго, як сфарміравалася такая форма (іпастась) права, як прававая свядомасць і адэкватныя ёй віды крыніц права – навука (дактрына) і свяшчэннае пісанне (царкоўныя, кананічныя нормы), значна павялічыўся спектр крыніц права і хутчэй за ўсе сфарміравалася заканамернасць падзелу ўсіх відаў крыніц права на асноўныя і дадатковыя. У падмурку такога падзелу, як ужо адзначалася, ляжалі сувязі паміж прававым звычаем і прававым прэцэдэнтам, а таксама сувязі супарадкавання паміж асобнымі формамі (іпастасямі) права. Там, дзе, напрыклад, сфармаваліся прававыя сістэмы рэлігійнага характару, галоўнай крыніцай права стала свяшчэннае пісанне (кананічныя, царкоўныя нормы), асноўнай крыніцай – навука (дактрына).

Такім чынам, для кожнай з іпастасяў (формаў) права, а таксама для кожнага тыпу прававой сям’і характэрна наяўнасць двух асноўных відаў крыніц права, адна з якіх заканамерна пераўтвараецца ў галоўную. Натуральна, што менавіта дадзеная крыніца права «падпарадкоўвае» ўсе астатнія крыніцы права і перш-наперш устанаўлівае субардынацыйныя залежнасці паміж галоўнай, асноўнымі і дадатковымі крыніцамі права. Хутчэй за ўсё змены ва ўзаемадачыненнях паміж асноўнымі крыніцамі права, пераўтварэнне асноўнай крыніцы ў галоўную прыводзіць да пераменаў ва ўзаемадачыненнях паміж асноўнымі і дадатковымі крыніцамі права. Тыя з дадатковых крыніц права, якія былі больш шчыльна «завязаны» на асноўную (але не галоўную) крыніцу права, набываюць большую юрыдычную значнасць. І, наадварот, тыя з дадатковых крыніц права, якія былі раней шчыльна спалучаны з «былой» галоўнай крыніцай права, страчваюць сваю былую юрыдычную значнасць.

Але калі адносна субардынацыі паміж асноўнымі і дадатковымі відамі крыніц права на падставе вышэйакрэсленых падыходаў усе больш-менш зразумела, то адносна ўзаемадачыненняў паміж дадатковымі крыніцамі права застаецца шмат «белых плямаў». Можна сфармуляваць у якасці гіпотэзы палажэнне аб тым, што на субардынацыю паміж дадатковымі крыніцамі права таксама можа ўплываць сувязі субардынацыі паміж формамі (іпастасямі) існавання права. Але ці з’яўляецца такі ўплыў вырашальным і ці не ўплываюць на субардынацыю паміж дадатковымі відамі крыніц права нейкія іншыя фактары? Ці можна памяняць субардынацыю паміж дадатковымі крыніцамі права без уліку субардынацыі паміж асобнымі формамі (іпастасямі) права і, адпаведна, без пераменаў у статусе паміж асноўных крыніцам права? Гэтыя і іншыя не менш значныя праблемы класіфікацыі і эвалюцыі крыніц права патрабуюць далейшых даследаванняў

У кожнай з прававых сістэм звычайна дакладна акрэслена кола афіцыйна замацаваных сховішчаў дзеючага права – пазітыўнага права, прававой свядомасці і прававых адносінаў. Звычайна дакладна вядома, якая з крыніц права з’яўляецца галоўнай, якая – асноўнай, а якія адносяцца да ліку дадатковых крыніц права. Але працэс размеркавання ўсяго аб’ёму дзеючага права паміж асобнымі відамі крыніц права патрабуе свайго грунтоўнага даследавання. Сёння мы пераважна займаемся даследаваннямі падзелу крыніц права на нейкія групы і віды (першасныя і другасныя; асноўныя і дадатковыя і г.д.), імкнёмся ўсталяваць заканамерныя сувязі паміж асобнымі відамі крыніц права. Гэта вельмі важны пласт навуковай праблематыкі, але не менш важна даследаваць і парадак размеркавання дзеючага права (=прававых эквівалентаў, нормаў) паміж асобнымі відамі крыніц права. Вось, напрыклад, пытанне: якія фактары абумоўліваюць «перацяканне» права з аднаго віду крыніц права ў другі?