5.3. Праблемы вызначэння межаў дзеяння крыніц права

 

Паколькі ў падмурку развіцця права знаходзяцца таварна-грашовыя, г.зн. рыначныя па сваім змесце адносіны, то гэта азначае, што сфера распаўсюджвання права ў жыцці грамадства па меншай меры не можа быць больш вузкай, чым сфера гэтых грамадскіх адносінаў. Акрамя таго, права непазбежна пранікае, распаўсюджвае сваё дзеянне і на тыя пласты грамадскіх адносінаў, якія ў рэшце рэшт былі абумоўлены, «абавязаны» сваім паходжаннем таварна-грашовым адносінам. Можна сцвярджаць, што права прысутнічае там, дзе ёсць таварна-грашовыя адносіны, дзе ўзаемасувязі і ўзаемадзеянні ўдзельнікаў таварна-грашовых адносінаў будуюцца на эквівалентных (=супамерных) пачатках. Пашырэнне і павелічэнне ці звужэнне і змяншэнне таварна-грашовых пачаткаў у грамадскіх адносінах заканамерна прыводзіць да пашырэння і павелічэння ці звужэння і змяншэння сферы распаўсюджання права ў грамадскіх адносінах. Сфера распаўсюджання права ў жыцці грамадства і ёсць тое, што можа быць абазначана тэрмінам «прававая прастора».Сказанае дазваляе зрабіць некалькі высноў.

Па-першае, паколькі мы жывём у свеце агульных рынкаў і паколькі таварна-грашовыя адносіны не абмяжоўваюцца межамі нацыянальных дзяржаўных утварэнняў, а маюць транснацыянальны, міжнародны характар, то транснацыянальныя, міжнародныя па сваёй прыродзе таварна-грашовыя адносіны з непазбежнасцю ўтвараюць, абумоўліваюць тую рэальнасць, якая можа быць абазначана як сусветная прававая прастора, для якой характэрныя спецыфічныя прыкметы і прававыя прынцыпы. Па-другое, паколькі сусветная супольнасць існуе ў форме асобных нацыянальных дзяржаў, то сусветная прававая прастора функцыянуе і развіваецца не менш чым на трох узроўнях, г. зн., праяўляецца не менш чым у трох формах. Адну з іх складае прававая прастора асобна ўзятай дзяржавы, межы функцыянавання якой складае тэрыторыя нацыянальных дзяржаўных утварэнняў, другую – прастора некалькіх (не абавязкова размешчаных побач) дзяржаў (напрыклад, еўрапейская прававая прастора), якая функцыянуе на ўмоўна аб’яднанай для гэтых мэтаў тэрыторыі некалькіх нацыянальных дзяржаў, і, нарэшце, трэцюю – прававая прастора, якая развіваецца на ўмоўна аб’яднанай тэрыторыі ўсіх ці большасці нацыянальных дзяржаўных утварэнняў.

Адначасова адзначым, што прававыя эквіваленты ў межах нацыянальных прававых сістэм, г.зн. у межах нацыянальнай прававой прасторы, фіксуюцца, замацоўваюцца і выкладаюцца ў разнастайных крыніцах норм права, а агульныя для некалькіх нацыянальных прававых сістэм прававыя эквіваленты (=нормы права) фіксуюцца, замацоўваюцца і выкладаюцца ў двух- і шматбаковых пагадненнях: дагаворах, пактах, канвенцыях і г.д. Пры гэтым у прававых эквівалентах, якія фармуліруюцца ў нормах права, замацоўваецца і выкладаецца далёка не ўся «прававая матэрыя», а толькі самая істотная, самая сутнасная, самая значная яе частка, тая частка, без якой немагчыма забяспечыць эквівалентную прыроду таварна-грашовых адносінаў. Астатняя частка, так бы мовіць, «аб’ём прававой матэрыі», існуе і функцыянуе ў іншых формах: у форме правасвядомасці, прававой навукі, прававой культуры і г. д. Можна лічыць, што зафіксаваная і замацаваная ў нормах права частка «прававой матэрыі» складае своеасаблівае «прававое поле». Можна таксама сцвярджаць, што «прававое поле» ўяўляе асвоеную нацыянальнымі суб’ектамі праватворчасці ў межах нацыянальнай прававой прасторы, а таксама дзяржавамі ў межах рэгіянальнай і сусветнай прававой прасторы, частку нацыянальнай, рэгіянальнай і сусветнай прававой прасторы, г.зн. пэўны зрэз (пэўную частку) усёй «прававой матэрыі».

У святле сказанага становіцца зразумелым, што распрацаванае ў агульнай тэорыі права вучэнне аб дзеянні нарматыўных прававых актаў у часе, у прасторы і згодна з колам асоб грунтуецца на тэарэтычнай канструкцыі «прававога поля», прычым у асноўным нацыянальнага прававога поля. У той жа час дзеянне права не можа быць зведзена толькі да вучэння пра дзеянне нарматыўных прававых актаў, хаця б ужо таму, што ў нарматыўных прававых актах фіксуецца толькі адзін з момантаў дзеяння права, а дакладней, адлюстроўваецца, фіксуецца і замацоўваецца дзеянне толькі часткі прававога поля. У той жа час адлюстраванне, фіксаванне і замацаванне ўсяго нацыянальнага прававога поля ажыццяўляецца ўсёй сістэмай крыніц права, якія ўласцівы нацыянальнай прававой сістэме. Калі ж размова ідзе пра дзеянне права ўвогуле, г. зн. пра яго функцыянаванне ў якасці асобнай сацыяльнай рэальнасці, то яно ўключае ў сябе ўсе формы развіцця і праяў права, г. зн., узнікнення, развіцця і функцыянавання ўсіх элементаў прававой сістэмы.

У межах прававога поля асобнай нацыянальнай дзяржавы можа ўстанаўлівацца, стварацца асобны прававы рэжым ці на частцы дзяржавы, ці адносна асобных відаў грамадскіх адносінаў, ці адносна асобных удзельнікаў (суб’ектаў) грамадскіх адносінаў. У гэтым выпадку, як падаецца, можна гаварыць пра своеасаблівыя «прававыя зоны», якія праяўляюцца ў форме асобных (ці свабодных) эканамічных зон і існуюць у выглядзе нейкіх прававых ільгот, прававых выключэнняў, прававых прэферэнцый і г.д. Шляхам самых разнастайных пагадненняў асобныя дзяржавы на сваіх тэрыторыях могуць устанаўліваць, замацоўваць агульныя толькі для іх прававыя эквіваленты (=нормы права). Такім шляхам была створана Еўрапейская супольнасць, а таксама права Еўрапейскай супольнасці, ствараецца права Садружнасці Незалежных Дзяржаў і г. д. Добра вядома, што права Еўрапейскай супольнасці было сфарміравана на падставе прызнання шэрагам еўрапейскіх краін агульных для іх стандартаў (=прававых эквівалентаў) дзеля рэгулявання працэсаў перамяшчэння тавараў, капіталаў і працоўнай сілы на тэрыторыях дадзеных дзяржаў. Такім чынам, дадзеныя дзяржавы як бы прызналі сваю нацыянальную тэрыторыю часткай агульнай тэрыторыі Еўрапейскай супольнасці дзеля перамяшчэння па ёй тавараў, капіталаў і працоўнай сілы, распаўсюдзіўшы на яе агульныя для Еўрапейскай супольнасці прававыя эквіваленты ў выглядзе прававых стандартаў. Пры гэтым тэрыторыя нацыянальных дзяржаў з’яўляецца агульнай для супольнасці толькі ў той частцы і ў той меры, у якіх яна неабходна дзеля дзеяння на ёй агульных прававых стандартаў Еўрапейскай супольнасці. Дадзеныя ўтварэнні і падобныя да іх прававыя ўтварэнні, якія створаны на падставе ўзаемадзеяння, збліжэння і інтэграцыі нацыянальных прававых сістэм, можна разглядаць з прававога пункту гледжання ў якасці асобных рэгіянальных «прававых зон». Пашырэнне гэтага віду «прававых зон» адбываецца шляхам прызнання іншымі дзяржавамі ва ўстаноўленым парадку і са згоды іх стваральнікаў абавязковымі для сябе агульных (універсальных) прававых эквівалентаў у форме прававых стандартаў. Паглыбленне ж дадзеных «прававых зон» ажыццяўляецца шляхам выпрацоўкі ўсё новых і новых, агульных для іх стваральнікаў, прававых эквівалентаў, г.зн., шляхам адмовы ад права на стварэнне ўласна нацыянальных прававых эквівалентаў ці (што тое ж самае) ад суверэнных правоў на іх стварэнне.

Доўгі час юрыдычная навука і практыка ўвогуле не цікавіліся пытаннямі межаў дзеяння права і яго крыніц. На першапачатковым этапе існавання і развіцця права, калі асноўнымі яго крыніцамі былі прававы звычай і прававы прэцэдэнт, права дзейнічала як бы «само па сабе». Плутарх паведамляе нам, магчыма, пра самыя першыя спробы вызначэння часу дзеяння права. Адна з іх узгадваецца ў сувязі з дзейнасцю старажытнагрэчаскага заканадаўцы Салона: «Солон установил, – падкрэслівае Плутарх, – чтобы все его законы оставались в силе в течение ста лет» [22, с.181]. Апісваючы дзейнасць спартанскага цара, ваенначальніка і заканадаўцы Агесілая, Плутарх прыводзіць яшчэ адзін гістарычны факт аб дзеянні законаў у часе, дакладней, аб часовым прыпыненні дзеяння законаў Лікурга, якія спартанцы, як вядома, не адмянялі на працягу пяці стагоддзяў. Сутыкнуўшыся з неабходнасцю захавання «вечнасці» законаў Лікурга ва ўмовах, калі трэба было вырашыць вельмі важную жыццёвую праблему, Агесілай прыйшоў у Народны сход і сказаў: «Сегодня нужно позволить спать законам, но с завтрашнего дня и впредь законы эти должны иметь полную силу. Этим, – падкрэслівае Плутарх, – он не только сохранил государству законы, но и гражданскую честь – всем тем людям» [22, с. 267]. Два моцныя фактары паўплывалі на неабходнасць вывучэння і замацавання правілаў дзеяння права і яго крыніц.

Першы фактар – гэта заканамернае сутыкненне розных прававых сістэм старажытнага права ў выніку разнастайнай гандлёвай дзейнасці паміж супольнасцямі і старажытнымі дзяржавамі, а таксама падчас дыпламатычных адносінаў паміж дзяржавамі ці ў выніку ваенных сутыкненняў паміж імі. Найбольш грунтоўныя правілы вызначэння межаў дзеяння старажытнага права пакінулі пасля сябе рымскія юрысты, якія сфармулявалі іх у выглядзе пэўных прававых аксіём, напрыклад: lex posterior deroqat lex prior – пазнейшы закон адмяняе закон папярэдні; lex prospicit, non respicit – закон «глядзіць наперад», ён не дзейнічае ў зваротным кірунку; lex specialis deroqat lex qeneralis – спецыяльны закон адмяняе дзеянне закона агульнага; lex de futuro; judex de praeterio – закон дзейнічае на будучае, а суддзя разглядае мінулае;Другі фактар – пераўтварэнне дзяржаўнай улады ў асноўнага стваральніка нормаў права. Вядомы рускі юрыст Ф.В. Тараноўскі сцвярджаў, што нават у 16 стагоддзі, калі дзяржаўная ўлада яшчэ не дайшла да поўнага ўсведамлення і зацвярджэння сваёй праваствараючай функцыі, дзеянне закона ў часе не прызнавалася непасрэдным і ставілася ў залежнасць ад падмацавання яго (г.зн. закона) практыкай (т.зв. практыка usoroboratio leqis, калі за законам прызнавалі абавязковую сілу толькі пасля таго, як ён прыжываўся на практыцы). І толькі пасля таго, як дзяржаўная ўлада канчаткова ўсвядоміла і зацвердзіла на практыцы за сабой праваствараючую сілу, дзеянне яе законаў стала непасрэдным [23, с. 463–464].

У сучаснай юрыдычнай навуцы выкарыстоўваюцца дзве вельмі падобныя, але не супадаючыя тэарэтыка-прававыя канструкцыі: межаў дзеяння нарматыўна-прававых актаў і межаў дзеяння нормаў права.  Чаму так атрымалася? Справа тут, як уяўляецца, у тым, што ў рэальным жыцці назіраюцца сітуацыі, калі, напрыклад, пэўны нарматыўны прававы акт працягвае сваё дзеянне, а асобныя, змешчаныя ў ім нормы права, змяняюцца ці адмяняюцца. Назіраюцца і адваротныя сітуацыі, калі пэўны нарматыўны прававы акт губляе сваю юрыдычную сілу ва ўстаноўленым парадку, але асобныя нормы права, якія былі ў ім змешчаны, працягваюць сваё існаванне і дзеянне, праўда, у іншай форме. Такую з’яву мы можам, напрыклад, назіраць у выпадку замацавання нормаў права ў нарматыўным прававым акце, які рэгулюе грамадскія адносіны, якія першапачаткова былі выкладзены ў іншым нарматыўным прававым акце і які ўжо страціў сваю юрыдычную сілу.

Несупадзенне паміж адзначанымі канструкцыямі падштурхнула навукоўцаў да ўдакладнення іх зместу, што не можа ўвогуле выклічаць якіх-небудзь сутнасных пярэчанняў. Але ў той жа самы час асобныя навукоўцы паспрабавалі вызначыць значнасць гэтых канструкцый для юрыдычнай навукі шляхам замены адной на другую. У прыватнасці, Д.М.Бахрах прапанаваў замяніць паняцце «дзеянне нарматыўнага прававога акта ў часе» больш дакладным паняццем «дзеянне нормы права ў часе», паколькі ў адным нарматыўным дакуменце могуць адначасова ўтрымліваца нормы права з розным часам дзеяння [24, с. 12]. Дадзеная пазіцыя была падтрымана В.В.Лазаравым і С.В.Ліпенем [25, с. 271].На мой погляд, пры вывучэнні пытанняў дзеяння права права ўвогуле і яго крыніц у прыватнасці, якія ажыццяўляюцца ў агульнай тэорыі дзяржавы і права, больш правільна карыстацца тэарэтыка-прававой канструкцыяй «межаў дзеяння нарматыўных прававых актаў», якая перасякаецца з канструкцыяй «межаў дзеяння нормаў права», але не з’яўляецца тоеснай.

Справа ў тым, што практычна ў кожнай з вядомых нам прававых сістэм адначасова дзейнічаюць і дапаўняюць адна другую нормы права, якія змешчаны ў розных крыніцах права. Пры гэтым яны маюць агульнаабавязковае значэнне для ўсіх суб’ектаў права і не падзяляюцца па ступені значнасці на «першасныя» і «другасныя». Але ў кожнай прававой сістэме ўстанаўліваецца строгая іерархія паміж крыніцамі нормаў права. Пры гэтым у асноўных крыніцах права ўстанаўліваюцца агульныя для ўсёй прававой сістэмы правілы функцыянавання крыніц права, у тым ліку і правілы дзеяння ў часе, у прасторы і ў адпаведнасці з колам асоб. А паколькі ў рамана-германскай прававой сям’і, да ліку якой па асноўных сваіх параметрах адносіцца і прававая сістэма Рэспублікі Беларусь, такой крыніцай з’яўляецца нарматыўны прававы акт, то тэарэтыка-прававая канструкцыя «межы дзеяння нарматыўных прававых актаў» мае пераважнае значэнне пры яе выкарыстанні перш-наперш у агульнай тэорыі дзяржавы і права. Пры гэтым у галіновых юрыдычных навуках цалкам магчыма выкарыстанне канструкцыі «межаў дзеяння нормаў права», якая з’яўляецца вытворнай ад канструкцыі «межаў дзеяння нарматыўных прававых актаў».

Дзеянне нормы права ў поўнай меры можа быць вызначана толькі праз  высвятленне дзеяння нарматыўнага прававога акта і іншых крыніц права, у якіх змяшчаюцца нормы права. Такім чынам, пры супастаўленні адзначаных тэарэтыка-прававых канструкцый аказваецца, што паняцце дзеяння нарматыўнага прававога акта з’яўляецца вызначальным, бо толькі праз форму існавання можна высветліць межы дзеяння нормаў права. Важна і тое, што час дзеяння нарматыўнага прававога акта і час дзеяння нормы права – гэта толькі адзін з параметраў «вымярэння» іх дзеяння. Што тычыцца дзеяння нарматыўнага прававога акта і нормы права на пэўнай тэрыторыі і ў суаднесенасці з пэўным колам асоб, то гэтыя параметры высвятляюцца шмат у чым дзякуючы знаёмству выключна з фармальна-юрыдычнымі паказчыкамі нарматыўнага прававога акта, тымі параметрамі, якія тычацца юрыдычнага афармлення тэксту нарматыўнага прававога акта праз вызначэнне назвы органа, які прыняў адпаведны нарматыўны прававы акт. Гэтыя акалічнасці з’яўляюцца дадатковым аргументам на карысць выкарыстання ў агульнай тэорыі права менавіта канструкцыі «межаў дзеяння нарматыўнага прававога акта».

Важнай акалічнасцю ў дадатак да вышэйпрыведзеных аргументаў з’яўляецца і тое, што нарматыўныя прававыя акты, як і іншыя крыніцы права, – гэта афіцыйныя сродкі, з дапамогай якіх у дзеючую прававую сістэму Рэспублікі Беларусь уключаюцца ў адпаведным парадку новыя нормы права і з дапамогай якіх з прававой сістэмы выключаюцца непатрэбныя, састарэлыя ці страціўшыя сваё значэнне нормы права. Прычым, калі ўвядзенне ў прававую сістэму нейкіх новых нормаў права можа ажыццяўляцца ў роўнай ступені з дапамогай ўсіх афіцыйна прызнаных у нашай дзяржаве крыніц нормаў права, то іх вывядзенне з прававой сістэмы ажыццяўляецца пераважна, а ў асобных выпадках (калі гэта, напрыклад тычыцца саміх нарматыўных прававых актаў) і выключна, з дапамогай нарматыўных прававых актаў. Такім чынам атрымліваецца, што толькі з дапамогай вызначэння і «вымярэння» менавіта межаў дзеяння нарматыўнага прававога акта магчыма вызначыць межы дзеяння абсалютна ўсіх дзеючых у прававой сістэме Рэспублікі Беларусь нормаў права: як тых, што ўтрымліваюцца ў нарматыўных прававых актах, так і тых нормаў права, якія змяшчаюцца ў іншых крыніцах права.

Праблема вызначэння межаў дзеяння нарматыўных прававых актаў у сучасных умовах павінна і можа быць разгледжана ў больш шырокім, тэарэтыка-філасофскім аспекце. Вядома, што дзеянне права ў часе пачынаецца задоўга да таго, як яно будзе замацавана ў выглядзе норм права ў нарматыўных прававых актах ці іншых крыніцах права. У гэтым сэнсе можна сцвярджаць, што права папярэднічае нарматыўнаму прававому акту і што менавіта права «падштурхоўвае» заканадаўцу ў шырокім сэнсе слова да замацавання прававых эквівалентаў у нарматыўных прававых актах. І толькі пасля гэтага ўжо актуалізуецца пытанне аб дзеянні ўласна нарматыўнага прававога акта, які выдадзены ва ўстаноўленым парадку кампетэнтным органам дзяржавы. Дадзены аспект уплыву права ў шырокім сэнсе слова на механізм праватворчасці ўвогуле і крыніцы права ў прыватнасці даволі добра распрацаваны ў айчыннай юрыдычнай навуцы.

Буйныя, эпахальныя па сваёй значнасці нарматыўныя прававыя акты, працягваюць «сваё жыццё» і пасля таго, як яны страчваюць сваю юрыдычную сілу ва ўстаноўленым законам парадку [26]. Гэта тычыцца найперш канстытуцыйных законаў і кодэксаў, у якіх былі замацаваны вузлавыя прававыя каштоўнасці і тэарэтыка-прававыя канструкцыі высокай ступені абагуленасці. Праўда, яны працягваюць існаваць і дзейнічаць у прававой сістэме грамадства ў іншай форме – у форме прававой свядомасці, прававой культуры і прававой навукі. На прыкладзе дзеяння нарматыўнага прававога акта, разгледжанага ў шчыльнай сувязі з іншымі часткамі прававой сістэмы, мы можам, такім чынам, назіраць своеасаблівае «перацяканне» адной формы «прававой матэрыі» у іншую форму.

На жаль, дадзены аспект (ці зрэз) дзеяння права практычна не даследаваны ў юрыдычнай навуцы і патрабуе яшчэ свайго паглыбленага вывучэння. Зразумела, што са стратай нарматыўным прававым актам свайго юрыдычнага значэння, з жыцця грамадства не «знікаюць» адначасна і тыя прававыя каштоўнасці, якія былі ў ім замацаваны ў выглядзе пэўных нормаў права. Добра вядома, што ў часы існавання СССР у канстытуцыях СССР і саюзных рэспублік выкарыстоўваліся прававыя канструкцыі «выключная кампетэнцыя» і «сумесная кампетэнцыя». Дадзеныя прававыя канструкцыі трывала ўвайшлі ў прававую свядомасць грамадзян, яны ўзгадваліся ў сродках інфармацыі, вывучаліся юрыдычнай навукай, выкладаліся на юрыдычных факультэтах. Гэта значыць, што яны трывала замацаваліся ў прававой сістэме нашага грамадства. Больш таго, асобныя элементы гэтых прававых канструкцый можна выкарыстаць і сёння, напрыклад, пры падрыхтоўцы міжнародных пагадненняў аб стварэнні АЭП І ЕўраЗЭС і іншых міждзяржаўных утварэнняў.

Патрабуюць больш пільнай увагі даследчыкаў такія тэарэтыка-прававыя канструкцыі, як «адмена крыніцы права» і «прызнанне крыніцы права страціўшай сілу». На фармальна-юрыдычныя аспекты дадзеных канструкцый была звернута ўвага [27, с. 18], але не была даследавана глыбінная прававая прырода гэтых прававых паняццяў.

Па агульнавядомым правіле «lex ad praetеriаm non valet», якое сфарміравалася яшчэ ў старажытным Рыме, нарматыўны прававы акт зваротнай сілы не мае, а дзейнічае толькі «наперад», ён параджае нейкія юрыдычныя наступствы для фізічных і юрыдычных асобаў толькі пасля таго, як набывае паўнавартаснае прававое значэнне. Прычым юрыдычныя наступствы звязваюцца (выцякаюць) з тымі фактамі і дзеяннямі, якія ўзніклі ці адбыліся пасля таго, як нарматыўны прававы акт уступіў у сілу. Аналізуючы формулу аб тым, што закон не можа распаўсюджваць сваю сілу на факты і дзеянні, якія мелі месца раней, знакаміты рускі навуковец-юрыст А. Градоўскі зрабіў такую выснову: «Если бы речь шла о физическом действии, о материальном видоизменении совершившихся фактов, то, конечно, юристу не было бы необходимости защищать неприкосновенность прошедшего. Закон не создает фактов и действий, он определяет только их юридические последствия, и в этом отношении вопрос о действии закона во времени является вопросом юридическим» [28, с. 8]. Такі парадак дзеяння нарматыўнага прававога акта ў часе садзейнічае стабільнасці ў адносінах паміж суб’ектамі права, паколькі стварае ў іх упэўненасць, што іх становішча не будзе пагоршана пасля выдання новага акта.

Якая прававая рэальнасць ляжыць у падмурку дадзенага правіла? Уяўляецца, што агульнай прычынай для ўвядзення дадзенага правіла ў вызначэнне межаў дзейнасці нарматыўных прававых актаў з’яўляецца бясспрэчны факт развіцця права, факт змянення тых прававых эквівалентаў, якія выпрацоўваюцца грамадствам падчас яго паступовай эвалюцыі. У гэтым плане прыняцце, увядзенне ў дзеянне новага нарматыўнага прававога акта трэба разглядаць не інакш, як замацаванне ў ім такіх новых ці змененых норм права, у якіх замацоўваюцца новыя ці змененыя прававыя эквіваленты, што адпавядаюць сучаснаму стану грамадскіх адносінаў. Таму было б неразумным распаўсюджваць новыя нарматыўныя акты, у якіх замацоўваюцца новыя, адпавядаючыя сучасным патрабаванням, прававыя эквіваленты, на тыя адносіны, якія сфармаваліся і дзейнічалі раней, а таксама на тыя факты, якія мелі месца раней.

Аднак з указанага правіла існуе і выключэнне. Пры пэўных абставінах нарматыўнаму прававому акту надаецца зваротная сіла, гэта значыць, што ён распаўсюджвае дзеянне на тыя грамадскія адносіны і юрыдычныя факты, якія склаліся, узніклі да набыцця нарматыўным прававым актам сваёй юрыдычнай сілы. Праблема зваротнай сілы нарматыўнага прававога акта здаўна цікавіла навукоўцаў і практыкаў, асаблівую актуальнасць яна набывала ў крызісныя перыяды жыцця грамадства, падчас карэнных пераўтварэнняў у грамадскіх адносінах і сістэме заканадаўства. Адным з першых гістарычных выпадкаў надання нормам права зваротнай сілы можна лічыць законы рымскага імператара Гая Калігулы, пра якія Гай Светоній Транквіл распавядае так: «Налоги он собирал новые и небывалые… Ни одна вещь, ни один человек не оставались без налогов… носильщики платили восьмую часть дневного заработка; проститутки – цену одного сношения; и к этой статье закона было прибавлено, что такому налогу подлежат и все, кто ранее занимался блудом или сводничеством, даже если они с тех пор вступили в законный брак» (падкрэслена мной. – М.С.)[29, с. 160]. Сама праблема «правамернасці» зваротнай сілы актаў здаўна лічылася вельмі складанай і заблытанай. Пры гэтым адзначалася як тое, што прынцып зваротнай сілы закона ўяўляе самае вялікае зло, бо ён робіць замах на права і парушае сацыяльны дагавор, так адначасова звярталася ўвага і на той бясспрэчны момант, што няўхільнае захаванне прынцыпу lex ad praetеriаm non valet здольна звесці, напрыклад, на нішто права народа на самавызначэнне.

Узнікае пытанне:якая прававая рэальнасць ляжыць у падмурку зваротнай сілы нарматыўнага прававога акта? Самае распаўсюджанае тлумачэнне зваротнай сілы зводзіцца да ўсталявання розніцы паміж дзвюма наступнымі акалічнасцямі: часам, на працягу якога нарматыўны прававы акт знаходзіцца ў юрыдычнай сіле (тэрмінам яго каляндарнага дзеяння) і межамі яго дзеяння ў часе, г.зн. межамі яго распаўсюджання на нейкія юрыдычныя факты і грамадскія адносіны. Такое тлумачэнне сутнасці зваротнай сілы нарматыўнага прававога акта мае выключна «фармальны» характар. Яно тлумачыць розніцу паміж фактычным дзеяннем нарматыўнага прававога акта і часам яго юрыдычнага дзеяння, але не вызначае таго факта, чаму ж узнікае сама магчымасць фактычнага дзеяння нарматыўнага прававога акта па-за межамі яго юрыдычнага дзеяння.

На мой погляд, падставай для існавання інстытута зваротнай сілы нарматыўнага прававога акта з’яўляецца фактычна існуючая ва ўсе часы існавання і развіцця права розніца паміж правам, якое фарміруецца паступова, і замацаваннем права, прававой прыроды грамадскіх адносінаў на мове нарматыўнага прававога акта. Пры гэтым на мове нарматыўнага прававога акта замацоўваюцца тыя прававыя эквіваленты, якія ўжо фактычна выпрацаваны ў рэальных сацыяльных стасунках паміж удзельнікамі грамадскага жыцця. Сам бясспрэчны факт развіцця права, факт змянення тых прававых эквівалентаў, якія выпрацоўваюцца грамадствам падчас яго паступовай эвалюцыі абумоўлівае неабходнасць у замацаванні новых прававых эквівалентаў на мове нарматыўных прававых актаў. У гэтым плане прыняцце, увядзенне ў дзеянне новага нарматыўнага прававога акта трэба разглядаць не інакш, як замацаванне ў ім такіх новых ці змененых прававых эквівалентаў у форме нормаў права, што адпавядаюць сучаснаму стану грамадскіх адносінаў.

Пры наданні акту зваротнай сілы атрымліваецца, што новыя прававыя эквіваленты пачынаюць распаўсюджваць свае дзеянне назад, на тыя факты і дзеянні, якія адбыліся, склаліся (ці ўзніклі) раней, але ў тых грамадскіх адносінах, якія па сваей прыродзе з’яўляюцца прававымі і якія рэгуляваліся з дапамогай іншых, можна сказаць, «старых» прававых эквівалентаў, замацаваных у нарматыўных прававых актах. Пры ўмове, што новыя прававыя эквіваленты «паляпшаюць» становішча суб’ектаў грамадскіх адносінаў, ім можна надаваць зваротнае значэнне, а нарматыўнаму прававому акту – зваротную сілу. Але нельга распаўсюджваць новыя прававыя эквіваленты на тыя грамадскія адносіны, якія не з’яўляюцца прававымі па сваей прыродзе. Таму і нельга ў гэтых варунках надаваць нарматыўнаму прававому акту зваротную сілу, бо гэта пагаршала б становішча фізічных і юрыдычных асобаў і фактычна азначала б спробу зрабіць неправавыя адносіны прававымі.

У частцы 1. арт. 67 закона «Аб нарматыўных прававых актах Рэспублікі Беларусь» замацавана палажэнне, згодна з якім нарматыўны прававы акт набывае зваротную сілу ў выпадках, калі ён змякчае альбо адмяняе адказнасць, ці калі ў самім нарматыўным прававым акце альбо ў акце аб увядзенні яго ў дзеянне прама прадугледжана, што ён распаўсюджвае сваё дзеянне на адносіны, якія ўзніклі да ўступлення нарматыўнага прававога акта ў юрыдычную сілу. Разам з тым, згодна з часткай 2 дадзенага артыкула зваротная сіла нарматыўным прававым актам не можа быць нададзена, калі яны прадугледжваюць увядзенне ці ўзмацненне адказнасці за тыя дзеянні, якія на момант іх учынення не цягнулі ўказаную адказнасць ці прадугледжвалі больш мяккую адказнасць. Уяўляецца, што можна было б удакладніць фармуліроўкі артыкула 67 закона шляхам замены выразу «дзеянне на адносіны» іншым, больш дакладным юрыдычным выразам – на «факты і дзеянні».

Актуальным застаецца пытанне аб суадносінах законаў агульных, законаў, якімі ўстанаўліваюцца нейкія выключэнні, і спецыяльных законаў. Справа тут у тым, што ў жыцці нярэдка сустракаюцца сітуацыі, пры якіх агульныя законы патрэбна «прыжывіць» да асобных сітуацый, якія патрабуюць індывідуальнага падыходу з боку заканадаўцы. Старажытнарымскія юрысты сфармулявалі для гэтых выпадкаў прававую аксіёму, згодна з якой lex specialis deroqat lex qeneralis – спецыяльны закон адмяняе дзеянне закона агульнага. Суадносіны паміж нарматыўнымі прававымі актамі – агульнымі, спецыяльнымі і тымі, якія ўстанаўліваюць нейкія выключэнні – можна дакладна вызначыць толькі шляхам вызначэння характару і спецыфікі рэгулюемых імі грамадскіх адносінаў. Пры гэтым напачатку трэба высветліць агульнагаліновы прававы рэжым гэтых адносінаў, а ўжо затым устанавіць спецыфіку прававога рэгулявання пэўнага віду грамадскіх адносінаў. Па агульным правіле нарматыўныя прававыя акты і нормы права, што ў іх змешчаны, якія рэгулююць грамадскія адносіны ў пэўнай галіне норм права, не распаўсюджваюць сваё дзеянне на тыя грамадскія адносіны, якія рэгулююцца нарматыўнымі прававымі актамі, якія скіраваны на рэгуляванне грамадскіх адносінаў, што ўключаюцца ў прадмет прававога рэгулявання іншых галінаў норм права. І толькі ў асобных момантах (напрыклад, пры прабелах у праве) дапускаецца так званае субсідзіярнае дзеянне тых ці іншых норм (і актаў) права за межамі сваёй сферы рэгулявання.

Разам з тым, адной з асаблівасцяў развіцця сістэмы нарматыўна-прававых актаў (у шырокім сэнсе слова – сістэмы заканадаўства) з’яўляецца тое, што нарматыўных прававых актаў «аднагаліновай» арыентацыі вельмі мала. У абсалютнай большасці нарматыўных прававых актаў змяшчаюцца нормы права, якія адносяцца да розных галінаў права. З гэтага пункту гледжання ўсе нарматыўныя прававыя акты падзяляюцца на дзве вялікія группы: галіновыя і комплексныя. Адсюль вынікае тое, што для правільнага разумення сэнсу і зместу норм права, вызначэння сферы іх дзеяння, кола суб’ектаў права, на якія яны распаўсюджваюць сваё дзеянне, вельмі важна ўстанавіць структурна-функцыянальныя сувязі кожнага нарматыўнага прававога акта ў сістэме заканадаўства і найперш з галаўнымі кадыфікаванымі нарматыўнымі прававымі актамі, напрыклад: Грамадзянскім, Працоўным, Крымінальным і г.д. кодэксамі, якія ўзначальваюць пэўную галіну заканадаўства.

Устанаўленне «сілавых» залежнасцяў кожнага нарматыўнага прававога акта дазваляе праватворцам і правапрымяняльнікам правільна арыентавацца ў сістэме норм права і сістэме заканадаўства пры выбары неабходных для іх норм права, іх правільнага разумення і прымянення. Вядома, што нацыянальная сістэма права ўмоўна падзяляецца на права публічнае і права прыватнае. Пры гэтым кожная з гэтых сфер адрозніваецца асобным суб’ектным складам грамадскіх адносінаў, своеасаблівым наборам прававых сродкаў і метадаў, якія выкарыстоўваюцца для іх рэгулявання. Таму для правільнага і адэкватнага разумення зместу нарматыўных прававых актаў, вызначэння сферы іх дзеяння і кола суб’ектаў, адносна якіх яны маюць абавязковае значэнне, вельмі важна вызначыць і той факт, да якой сферы прававога рэгулявання – публічнай ці прыватнай – адносіцца той ці іншы нарматыўны прававы акт.

 

***

Развіццё крыніц права – працэс шматгранны, ён уключае самыя розныя змены ў іх сістэме. На фарміраванне і развіццё беларускага права і прававой сістэмы грамадства аказала моцны ўплыў канцэпцыя ўдасканалення заканадаўства Рэспублікі Беларусь. Яна з’яўляецца прыкладам выкарыстання навукі ў якасці крыніцы дзеючага пазітыўнага права, а таксама спецыфічнай формай існавання прынцыпу навуковасці, які звернуты да ўсёй сістэмы крыніц дзеючага пазітыўнага права. Больш таго, канцэпцыя ўдасканалення заканадаўства Рэспублікі Беларусь выкарыстоўваецца ў якасці ўзору пры развіцці прававых сістэм дзяржаў СНД.Канцэпцыя ўдасканалення заканадаўства Рэспублікі Беларусь – неабходны элемент у сістэме планавання развіцця беларускага права і заканадаўства побач з планамі і праграмамі развіцця заканадаўства. Планы і праграмы развіцця і ўдасканалення заканадаўства не падмяняюць Канцэпцыю, а Канцэпцыя не можа і не павінна замяніць планы і праграмы развіцця і ўдасканалення заканадаўства. 

Галоўныя тыпы і віды сувязяў і залежнасцяў у сістэме крыніц беларускага права замацаваны ў Асноўным законе краіны, іх канкрэтызацыя і дэталізацыя праведзена ў законе Рэспублікі Беларусь «Аб нарматыўных прававых актах Рэспублікі Беларусь», у кодэксах і асноватворчых законах, у якіх фармулюцца адпраўныя палажэнні асобных галінаў права і заканадаўства. Праўда, нарматыўнаму замацаванню былі падвергнуты сувязі супарадкавання пераважна ў сістэме нарматыўных прававых актаў і залежнасці паміж сістэмай крыніц нацыянальнага і міжнароднага права ў  законе Рэспублікі Беларусь «Аб міжнародных дагаворах». Паміж крыніцамі ўнутрынацыянальнага і міжнароднага права складваюцца сувязі каардынацыі, узаемазалежнасцяў і ўзаемаўплыву. Сувязі іерархіі паміж крыніцамі права пераважаюць ва ўнутрынацыянальнай сістэме права. Паміж крыніцамі права, якія ўласцівы сістэме міжнароднага права найбольш распаўсюджанымі з’яўляюцца сувязі субардынацыі.

Рэспубліка Беларусь прызнае прыярытэт агульнапрызнаных прынцыпаў міжнароднага права і забяспечвае адпаведнасць ім заканадаўства Рэспублікі Беларусь. Нормы права, якія ўтрымліваюцца ў міжнародных дагаворах Рэспублікі Беларусь маюць юрыдычную сілу таго нарматыўнага акта, якім дадзена згода Рэспублікі Беларусь на абавязковасць для яе адпаведнага міжнароднага дагавора. Аналагічна можна вызначыць юрыдычную сілу і месца ў іерархіі крыніц права ўнутрыдзяржаўных дагавораў нарматыўнага зместу. Юрыдычная сіла нарматыўных прававых актаў з’яўляецца «нарматыўным каркасам», да якога «прывязваецца» такая крыніца права як дагавор нарматыўнага зместу (міжнародны і ўнутрыдзяржаўны). Патрабуецца далейшае даследаванне юрыдычна значных сувязяў паміж усімі афіцыйна прызнанымі відамі крыніц права.

У падмурку развіцця права і яго крыніц знаходзяцца таварна-грашовыя адносіны. Пашырэнне і павелічэнне, звужэнне і змяншэнне таварна-грашовых пачаткаў у грамадскіх адносінах заканамерна прыводзіць да зменаў у сферы дзеяння пазітыўнага права. Дзеянне права і яго крыніц не зводзіцца да дзеяння нарматыўных прававых актаў, таму што ў гэтым відзе крыніц права замацоўваецца дзеянне толькі часткі прававога поля, замацаванне ўсяго аб’ёму прававога поля ажыццяўляецца праз сістэму крыніц права, якія ўласцівы нацыянальнай прававой сістэме, і праз іншыя формы існавання права.