5.2. Асноўныя тыпы сувязяў паміж крыніцамі права і спецыфіка залежнасцяў паміж крыніцамі нацыянальнага і міжнароднага права
У падмурку сістэмнасці форм (крыніц) нацыянальнага права знаходзяцца сістэмныя па сваіх якасцях эканамічныя, сацыяльныя і іншыя адносіны, якія рэгулююцца нормамі права. Уплыў гэтых знешніх фактараў на адзінства і ўзаемаўзгодненасць крыніц нацыянальнага права настолькі моцны, што неабходныя сістэмныя сувязі паміж крыніцамі права рана ці позна, але заўсёды ўсталёўваюцца. Гістарычны вопыт развіцця крыніц права сведчыць аб тым, што адбываецца гэта альбо шляхам паступовай эвалюцыі, альбо афіцыйна, шляхам замацавання існуючых паміж крыніцамі права сувязяў у адной з галоўных крыніц права. Калі на першасных этапах развіцця права сістэмныя сувязі паміж крыніцамі права ўстанаўліваліся звычаёвым шляхам, то для сучасных прававых сістэм характэрна замацаванне асноўных тыпаў сістэмных сувязяў паміж крыніцамі права ў Асноўным законе краіны і наступная іх канкрэтызацыя ў іншых крыніцах права. Прычым, могуць быць афіцыйна замацаваны ўсе тыпы сувязяў альбо толькі іх частка, усе прававыя формы іх функцыянавання ці толькі асноўныя, найбольш значныя. Першы варыянт замацавання сувязяў і прававых форм іх ажыццяўлення практычна не сустракаецца ў нацыянальных прававых сістэмах, і таму ён можа разглядацца ў якасці нейкага ідэала. Часцей за ўсе нарматыўна замацоўваюцца асноўныя, самыя значныя для функцыянавання сістэмы крыніц права тыпы сувязяў супарадкавання і асноўныя прававыя формы іх рэалізацыі. Такі шлях супарадкавання крыніц права характэрны для большасці прававых сістэм рамана-германскай прававой сям’і, у тым ліку і сістэмы крыніц сучаснага беларускага права.
У асобных нацыянальных прававых сістэмах сустракаюцца сітуацыі, калі афіцыйна абвяшчаецца адна сістэма супарадкавання крыніц права, але асобныя яе элементы фактычна функцыянуюць у іншым рэжыме. Напрыклад, у савецкі час афіцыйна абвяшчалася адна сістэма ўзаемазалежнасцяў паміж крыніцамі права, але рэальна існавала яе мадыфікацыя, у якой бясспрэчным аўтарытэтам карысталіся акты кіруючай палітычнай партыі. Пры нарматыўна замацаваным прынцыпе вяршэнства закона ў сістэме крыніц права фактычнае першынство ў той час належыла іншым відам нарматыўна-прававых актаў. Для беларускай прававой сістэмы характэрна замацаванне галоўных тыпаў сістэмных сувязяў у Асноўным законе краіны, іх канкрэтызацыя ў спецыяльным законе Рэспублікі Беларусь «Аб нарматыўных прававых актах Рэспублікі Беларусь» і дэталізацыя ў кодэксах і асноватворчых законах, дэкрэтах і ўказах, у якіх фармулюцца адпраўныя палажэнні асобных галінаў права і заканадаўства. Праўда, нарматыўнаму замацаванню былі падвергнуты сувязі супарадкавання пераважна ў сістэме нарматыўных прававых актаў і залежнасці паміж сістэмай крыніц нацыянальнага і міжнароднага права ў спецыяльным законе «Аб міжнародных дагаворах».
Вельмі істотны ўплыў на суадносіны паміж асобнымі відамі крыніц права аказваюць матэрыяльныя фактары, да якіх найперш адносяцца асобныя сферы (групы, віды, пласты) грамадскіх адносінаў, якія пераважна ўпарадкуюцца тым ці іншым відам крыніц права. Зыходныя варункі тут наступныя. Кожная з крыніц права, па-першае, найбольш адэкватна адлюстроўвае пэўныя тыпы і віды, асобныя бакі рэгулюемых грамадскіх адносінаў, а па-другое, з’яўляецца найбольш прыдатнай для ўздзеяння на сацыяльныя сувязі ў тых ці іншых гістарычных умовах. Безумоўна, на прапарцыянальнасць паміж крыніцамі права ўплываюць і іншыя фактары, напрыклад, зацікаўленасць дзяржавы, яе органаў у выкарыстанні асобных відаў крыніц права пры ўздзеянні на грамадскія адносіны, уласцівыя прававой сістэме традыцыі і г.д.
Вядома, што прававы звычай быў гістарычна першай крыніцай права, што ён найбольш прыдатны для рэгулявання грамадскіх адносінаў, якія характарызуюцца стабільнасцю зместу і кансерватызмам форм. Прававы звычай аказваецца найбольш эфектыўнай крыніцай права ва ўмовах паступовага, эвалюцыйнага развіцця грамадскіх адносінаў, стабільнай прававой сістэмы і ўстойлівай дзяржавы. Прававы прэцэдэнт сфарміраваўся ў якасці асобнай, самастойнай крыніцы права таксама ўжо на самых ранніх этапах развіцця права і быў скіраваны на тое, каб «пераадолець» недахопы прававога звычая. Узнікненне невядомых грамадству, але прававых па сваім змесце сацыяльных сувязяў, якія патрабавалі адэкватнай прававой рэакцыі з боку грамадства і дзяржавы – фактар, які часцей за ўсе абумоўліваў узнікненне і развіццё прававога прэцэдэнта. Прававы прэцэдэнт – найбольш спрыяльная крыніца нормаў права ў так званых адкрытых прававых сістэмах, дзе дакладна не акрэслена сфера дзеяння права. Яго выкарыстоўваюць таксама пры неабходнасці выправіць недахопы ў прававым рэгуляванні грамадскіх адносінаў іншымі крыніцамі права і ў мэтах адаптацыі дзеючай сістэмы права да зменлівай рэчаіснасці без карэннай «ломкі» і пастаянных зменаў асноўных крыніц права.
У адрозненні ад прававога звычая і прававога прэцэдэнта нарматыўны прававы акт і дагавор нарматыўнага зместу найбольш адметна выяўляюць свае ўласцівасці ва ўмовах пастаяннага развіцця і зменлівасці грамадскіх адносінаў. Але калі нарматыўны прававы акт найбольш прыдатны для таго, каб дакладна акрэсліць заканамернасці, тэндэнцыі ў развіцці сацыяльных сувязяў, то дагавор нарматыўнага зместу дазваляе найлепшым чынам, найбольш адэкватна і поўна адлюстраваць усю паўнату і багацце рэгулюемых грамадскіх адносінаў. Нарматыўны прававы акт звернуты да ўстойлівых знешніх формаў існавання і развіцця грамадскіх адносінаў, іх знешняй структуры, а дагавор нарматыўнага зместу скіраваны на ўпарадкаванне найперш унутранай будовы і ўдакладненне зместу грамадскіх адносінаў.
Дактрына (навука) з’яўляецца найбольш спрыяльнай крыніцай права, па-першае, калі патрэбна стварыць якасна новую прававую сістэму, па-другое, ва ўмовах гістарычных катаклізмаў, калі тэрмінова патрэбна запоўніць «прававы вакуум», па-трэцяе, дактрына (навука) ў якасці асноўнай крыніцы права выкарыстоўваецца ў шчыльнай сувязі з такой крыніцай права, як свяшчэннае пісанне, у мэтах адаптацыі стабільных і ўстойлівых прынцыпаў, нормаў і палажэнняў свяшчэнных пісанняў да зменлівых грамадскіх адносінаў. Дзякуючы творчай дзейнасці рымскіх юрыстаў была сфарміравана ўніверсальная, адзіная для вялікай рымскай імперыі прававая сістэма. Зроблена гэта было без істотнай, рэвалюцыйнай ломкі шматлікіх нацыянальных прававых сістэм тых народаў, якія былі заваяваны рымлянамі і ўключаны ў склад імперыі. Вядома, што ў выніку кастрычніцкай рэвалюцыі (1917 г.) была адначасна «адменена» практычна ўся ранейшая прававая сістэма. У гэтых умовах кіраваліся так званай «рэвалюцыйнай правасвядомасцю», у тым ліку і навуковымі (дактрынальнымі) палажэннямі марксісцка-ленінскага вучэння аб прыродзе права, яго сутнасці і формах існавання. Вялізнае значэнне прававой навуцы (дактрыне) надаецца ў мусульманскай прававой сістэме, бо яна забяспечвае прыстасаванне свяшчэннага пісання мусульман, мусульманскага права да рэчаіснасці, якая пастаянна мяняецца, захоўвае непарыўныя сувязі паміж заканадаўствам мусульманскіх дзяржаў і яго першаснымі крыніцамі – Каранам і Сунай.
Стан грамадскіх адносінаў, іх кансерватызм ці дынаміка, знешнія формы існавання ці ўнутраная будова, звужэнне ці пашырэнне прававых пачаткаў у грамадскіх адносінах, нарэшце, адкрыты ці закрыты характар, сталасць ці адносная маладосць прававой сістэмы, з аднаго боку, і якасці асобных крыніц права, з другога боку, з’яўляюцца важнымі перадумовамі супарадкавання (=ранжыравання) крыніц права. Справа ў тым, што ранжыраванне паміж крыніцамі права ў залежнасці ад зместу і характару рэгулюемых грамадскіх адносінаў дазваляе вызначыць распаўсюджанасць асобных відаў крыніц права ў пэўнай нацыянальнай прававой сістэме, гэта значыць, тую плошчу прававога поля, якую займаюць нормы права, што «апранаюцца» ў форму дадзенай крыніцы права. Чым большай будзе дадзеная плошча, тым звычайна большым з’яўляецца і аб’ём нормаў права, якія змяшчаюцца ў пэўным відзе крыніц права. Плошча, якую фактычна займае той ці іншы від крыніц права і аб’ём нормаў права, якія функцыянуюць у прававой сістэме ў форме гэтай крыніцы права, характарызуюць яе юрыдычную вагу.
Калі вобразна ўявіць усю плошчу прававога поля, на якой адначасова змяшчаюцца ўсе віды крыніц права, а ўсе віды крыніц права ўявіць у якасці асобных пірамід, якія пабудаваны на падставе ўнутрывідавай іерархіі, то на плошчы прававога поля будзе адначасова размяшчацца шэраг пірамід рознай вышыні. Прычым самай высокай пірамідай будзе піраміда, якая прадстаўляе галоўную крыніцу права. Усе астатнія піраміды будуць меншыя за яе, а іх вышыня будзе залежаць ад шэрагу акалічнасцей. Так, піраміда з асноўнага віду крыніц права будзе ўзвышацца над астатнімі, але саступаць па вышыні галоўнай пірамідзе. Значна ніжэйшымі за іх будуць піраміды з дадатковых відаў крыніц права. У мэтах належнага ранжыравання асобных відаў крыніц права, якія выкарыстоўваюцца ў нацыянальнай прававой сістэме, можна было б таксама ўжываць паняцце юрыдычнай сілы з удакладненнем – міжвідавая юрыдычная сіла. У такім разе паняцце юрыдычнай сілы ў традыцыйным сэнсе слова можна разглядаць у якасці тэарэтычнай канструкцыі, якая дазваляе ранжыраваць крыніцы права аднаго і таго ж віду, напрыклад, нарматыўныя прававыя акты, дагаворы нарматыўныга зместу, прэцэдэнты і г.д. Можна меркаваць, што юрыдычная сіла ў кожным асобным відзе крыніц права будзе мець свае адметнасці, якія абумоўлены спецыфічнымі іерархічнымі залежнасцямі, якія склаліся ўнутры гэтых відаў крыніц права. А ў падмурку адзначаных іерархічных залежнасцяў будуць знаходзіцца спецыфічныя матэрыяльныя і фармальныя крытэрыі.
Ранжыраванне паміж крыніцамі права ў залежнасці ад зместу і характару рэгулюемых грамадскіх адносінаў можа быць дапоўнена і канкрэтызавана больш устойлівымі знешнімі фактарамі. У склад такіх фактараў уваходзяць залежнасці, якія ўсталёўваюцца ўжо на самых ранніх этапах развіцця права, калі пачынаюць фарміравацца субардынацыйныя сувязі паміж асноўнымі формамі (іпастасямі) права (= прававымі адносінамі, прававой свядомасцю і пазітыўным правам) і якія ўласцівы будове права на ўсім працягу яго існавання. Супарадкаванне крыніц права па дадзенай прыкмеце дазваляе канкрэтызаваць і паняцце міжвідавай юрыдычнай сілы. Падобна таму, як унутрывідавая юрыдычная сіла вызначаецца знешнімі ў адносінах да нарматыўных прававых актаў фактарамі, у якасці якіх выступае найперш іерархія органаў дзяржавы, так і міжвідавая юрыдычная сіла можа быць вызначана праз устойлівыя знешнія фактары, у якасці якіх выступае іерархія паміж асноўнымі формамі (іпастасямі) права.
Права будуецца такім чынам, што, па-першае, адна з яго формаў заўсёды вылучаецца ў якасці вядучай часткі ў нацыянальнай прававой сістэме, а дзве астатнія формы (часткі) падпарадкоўваюцца ей. Па-другое, кожная з формаў (іпастасяў) права найбольш поўна і дакладна замацоўваецца і афармляецца праз дзве з шасці традыцыйных відаў крыніц права. І адпаведна гэтаму паміж шасцю традыцыйнымі відамі крыніц права, кожныя дзве з якіх «завязаны» на асобныя формы права, фарміруецца падзел крыніц права на асноўныя і дадатковыя [11, с. 13– 22]. Тыя два віды крыніц права, якія найбольш шчыльна звязаны з вядучай формай права, з’яўляюцца асноўнымі крыніцамі права ў нацыянальнай прававой сістэме, а астатнія чатыры віды крыніц права лічацца дадатковымі. Вось гэтыя іерархічныя залежнасці паміж асноўнымі і дадатковымі крыніцамі права і будуць складаць самы першы від (=ці тып) іерархічных залежнасцяў, якія заўсёды існуюць у нацыянальнай сістэме крыніц права. Змест гэтых залежнасцяў і формы, у якіх яны існуюць, залежаць найперш ад таго, якія дзве з шасці традыцыйных крыніц права будуць асноўнымі, а якія з іх – дадатковымі, па-другое, якая з асноўных крыніц права будзе галоўнай і, нарэшце, па-трэцяе, ад таго, якое распаўсюджанне, г.зн. якую юрыдычную вагу маюць дадатковыя крыніцы права ў нацыянальнай прававой сям’і. Прычым, адны дадатковыя крыніцы могуць знаходзіцца ў больш шчыльных стасунках з асноўнымі крыніцамі права, а другія – мець менш трывалыя і ўстойлівыя сувязі і залежнасці [12, с. 75 – 84 ]. Своеасаблівымі будуць залежнасці і прававыя формы, якія склаліся паміж дадатковымі крыніцамі права. Магчыма, што паміж імі існуюць не толькі сувязі каардынацыі, а таксама ўсталёўваюцца своеасаблівыя іерархічныя залежнасці.
Пры адным і тым жа самым тыпе іерархічных залежнасцяў паміж асноўнымі і дадатковымі крыніцамі права кожная нацыянальная прававая сістэма, якая ўваходзіць у склад рамана-германскай прававой сям’і, мае адметныя прававыя формы ўзаемадзеяння асноўных і дадатковых крыніц права. Так, узаемадзеянне нарматыўнага прававога акта і прававога звычая ў прававой сістэме Рэспублікі Беларусь характарызуецца тым, што прававы звычай не мае шырокага выкарыстання ў нацыянальным праве Беларусі. Ён з’яўляецца адной з дадатковых крыніц і выкарыстоўваецца, у прыватнасці, у грамадзянскім праве. Залежнасці паміж грамадзянскім заканадаўствам і прававым звычаем падобна метаду прававога рэгулявання грамадзянскіх адносінаў маюць дыспазітыўны характар.
У Грамадзянскім кодэксе Рэспублікі Беларусь выкарыстоўваецца некалькі прававых форм (канструкцый), з дапамогай якіх ўсталёўваюцца дыспазітыўныя залежнасці паміж Грамадзянскім заканадаўствам і прававым звычаем. Так, у арт. 222 ГК Рэспублікі Беларусь усталявана працэдура набыцця права ўласнасці на агульнадаступныя для збору рэчы ў лясах, вадаёмах ці на іншай тэрыторыі (збор ягад, лоўля рыбы, збор ці здабыча іншых агульнадаступных рэчаў і жывел). Прычым права ўласнасці на гэтыя рэчы набывае асоба, якая ажыццявіла іх збор ці дабычу, у адпаведнасці з мясцовым звычаем. Зразумела, што права ўласнасці можа быць набыта толькі ў адпаведнасці з прававым па сваім змесце звычаем. Тут мы маем справу з «класічнай формай» узаемадзеяння асноўных і дадатковых крыніц права, калі прававы звычай дапаўняе дзеючае грамадзянскае заканадаўства, але не адмяняе, не замяняе і не замяшчае яго.
Крыху іншая прававая форма выкарыстоўваецца ў арт. 290 ГК Рэспублікі Беларусь, які дапускае выкарыстанне звычайна прад’яўляемых патрабаванняў пры выкананні абавязацельстваў, калі адсутнічаюць патрэбныя ўмовы абавязацельстваў і патрабаванні заканадаўства. Тут, як бачна, дапускаецца выкарыстанне формы (мадыфікацыі) звычая, але тады, калі адсутнічаюць умовы абавязацельсваў і патрабаванні заканадаўства. Іншымі словамі, выкарыстанне мадыфікаванага прававога звычая дапускаецца, калі існуе прабел ў іншых нарматыўных рэгулятарах. А калі прабелу не існуе, то прававы звычай (= звычайна прад’яўляемыя патрабаванні) не выкарыстоўваецца. Такім чынам, у выпадку, які прадугледжаны арт. 290 ГК Рэспублікі Беларусь, мы маем справу з такой прававой формай, як запаўненне прабелаў у заканадаўстве з дапамогай прававога звычая. У адрозненні ад папярэдняй формы дапаўнення тут мы маем справу з замяшчэнннем грамадзянскага заканадаўства дадатковай крыніцай права пры пэўных умовах. Падобная прававая канструкцыя выкарыстана ў арт.арт. 394 і 455 ГК Рэспублікі Беларусь.
Паколькі адна з двух асноўных крыніц права заўсёды будзе галоўнай, вядучай крыніцай права, праз якую ў прававую сістэму грамадства ўводзяцца асноўныя прававыя эквіваленты і якая служыць сродкам усталявання асноўнай масы іерархічных залежнасцяў [13, с. 423 – 451], то паміж ёй і другой асноўнай крыніцай па знешнім фактары дамінавання той ці іншай формы (іпастасі) права ўсталёўваецца другі пласт (=ці род) іерархічных залежнасцяў. Калі размова ідзе аб рамана-германскай правававой сям’і (=сучаснай беларускай прававой сістэме), то гэта, безумоўна, будуць залежнасці паміж нарматыўным прававым актам і дагаворам нарматыўнага зместу. Гэтыя іерархічныя залежнасці патрабуюць свайго належнага асэнсавання, класіфікацыі і выдзялення самастойных тыпаў. Неабходна вывучыць спецыфікуправавых форм, праз якія яны рэалізуюцца і якія, хутчэй за ўсе, будуць мець своеасаблівасць у кожнай з галінаў права і заканадаўства.
Напрыклад, паміж галоўнай і асноўнай крыніцамі права ў сферы рэгулявання працоўных адносінаў фарміруецца такі тып прававых залежнасцяў, які ўмоўна можна назваць рамачным. Найбольш адметна яго характэрызуе тое, што ў нарматыўным прававым акце замацоўваюцца асноўныя параметры, своеасаблівыя «рамкі» прававога рэгулявання працоўных адносінаў і адносінаў, якія з імі звязаны, а напаўненне рамак канкрэтным зместам, іншымі словамі – канкрэтызацыя, і больш падрабязная рэгламентацыя, адбываецца ў сістэме ўнутрыдзяржаўных дагавораў нарматыўнага зместу, якімі рэгламентуюцца працоўныя адносіны і адносіны, якія з імі звязаны.
Важны момант у разуменні рамачнага тыпу залежнасцяў у сферы рэгулявання працоўных адносінаў змяшчаецца ў арт. 7 Працоўнага Кодэкса Рэспублікі Беларусь, дзе замацаваны крыніцы рэгулявання працоўных адносінаў і адносінаў, якія з імі звязаны. Заканадаўца ранжыруе іх такім чынам, што калектыўныя дагаворы, а таксама пагадненні і іншыя лакальныя нарматыўныя прававыя акты (частка з якіх з’яўляецца разнавіднасцю дагавораў нарматыўнага зместу) пастаўлены заканадаўцам на трэцюю прыступку пасля Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь, Працоўнага кодэкса і іншых актаў заканадаўства аб працы, чым падкрэсліваецца перавага нарматыўных прававых актаў адпаведных узроўняў над імі.
У сваю чаргу паміж дагаворамі нарматыўнага зместу (= пагадненнямі, згодна з тэрміналогіяй працоўнага права), якія рэгламентуюць працоўныя адносіны і адносіны, якія з імі звязаны, усталёўваюцца іерархічныя сувязі. Вядома, што ў сістэму пагадненняў уваходзяць генеральныя, тарыфныя, мясцовыя пагадненні і калектыўныя дагаворы, якія розняцца паміж сабой як па ахопе ўдзельнікаў калектыўных працоўных адносінаў, так па значнасці і важнасці. Так, палажэнні, якія ўтрымліваюцца, напрыклад, у генеральных пагадненнях, валодаюць перавагай над палажэннямі, якія ўтрымліваюцца ў тарыфных, мясцовых пагадненнях і калектыўных дагаворах. Гэтая перавага праяўляецца, па-першае, ў тым, што звычайна тарыфныя, мясцовыя пагадненні і калектыўныя дагаворы заключаюцца пасля генеральнага пагаднення, а па – другое, у тым, што тарыфныя (галіновыя), мясцовыя пагадненні, а таксама калектыўныя дагаворы не павінны ўтрымліваць гарантый, якія б былі больш нізкімі, чым гарантыі, якія ўсталёўваюцца ў больш высокіх па іерархічным узроўні пагадненнях. Тарыфныя, мясцовыя пагадненні і калектыўныя дагаворы могуць пашыраць працоўныя гарантыі і паляпшаць становішча працаўніка, але не ў стане звужаць гарантыі і пагаршаць становішча працаўніка.
Можна сцвярджаць, што генеральныя пагадненні, адным з удзельнікаў якіх з’яўляецца Урад Рэспублікі Беларусь, валодаюць большай юрыдычнай сілай у адносінах да тарыфных (галіновых), мясцовых пагадненняў і калектыўных дагавораў таму, што адпаведныя органы дзяржаўнага кіравання, якія з’яўляюцца адным з удзельнікаў тарыфных, мясцовых пагадненняў і калектыўных дагавораў, займаюць ніжэйшыя прыступкі ў сістэме органаў дзяржавы, чым Урад Рэспублікі Беларусь. Такім чынам, на прыкладзе дагавораў нарматыўнага зместу ў працоўным праве Рэспублікі Беларусь бачна, што іх юрыдычная сіла, хоці і апасродкавана, але ўсе ж вызначаецца ў рэшце рэшт знешнімі ў адносінах да сістэмы пагадненняў матэрыяльнымі фактарамі – структурай органаў дзяржавы. Атрымліваецца, што іерархічныя залежнасці паміж органамі дзяржавы вызначаюць юрыдычную сілу не толькі нарматыўных прававых актаў, якімі рэгламентуюцца працоўныя адносіны і адносіны, якія з імі звязаны, але і ляжаць у падмурку юрыдычнай сілы пагадненняў.
Прававая форма, праз якую ажыццяўляецца рамачны тып прававых залежнасцяў, характарызуецца наступнымі прыметамі. Па-першае, заканадаўца спецыяльна падкрэслівае, што пагадненні, калектыўныя дагаворы і лакальныя нарматыўныя прававыя акты, якімі рэгулююцца працоўныя адносіны і адносіны, якія звязаны з працоўнымі, павінны быць прыняты ў адпаведнасці з заканадаўствам. Па-другое, заканадаўца дакладна пералічвае віды дагавораў нарматыўнага зместу, якімі дазваляецца рэгуляваць працоўныя адносіны і адносіны, якія з імі звязаны. У іх склад уключаны калектыўныя дагаворы і пагадненні, а таксама лакальныя нарматыўныя прававыя акты. Іншых відаў пагадненняў заканадаўца не прызнае. Па-трэцяе, у пагадненнях, калектыўных дагаворах і лакальных нарматыўных прававых актах не павінна ўтрымлівацца палажэнняў, якія б супярэчылі Канстытуцыі, Працоўнаму кодэксу і іншым актам заканадаўства аб працы.
Як было адзначана, самыя істотныя, фундаментальныя прынцыпы і нормы права звычайна замацоўваюцца ў адной з дзвюх асноўных крыніц права, якія «завязваюцца» на дамінуючую форму (іпастась) права. Менавіта гэты від крыніц права і «перамагае», вылучаецца на першае месца сярод астатніх відаў крыніц права, валодае прыярытэтам, «вяршэнствам», набывае большую юрыдычную значнасць у параўнанні з іншымі крыніцамі права і, як правіла, менавіта гэтаму віду крыніц права надаецца больш высокая міжвідавая юрыдычная сіла. Такім чынам, юрыдычная значнасць асобных відаў крыніц права найперш абумоўліваецца характарам той «прававой матэрыі», якая замацоўваецца ў ім. Звычайна такія крыніцы права маюць і найбольшую юрыдычную вагу. У гэтым сэнсе паняцце юрыдычнай значнасці з’яўляецца самым шырокім па аб’ёме і ўключае ў сябе паняцце юрыдычнай сілы і юрыдычнай вагі.
Але ў пэўных гістарычных умовах формы (іпастасі) нацыянальнага права могуць мяняцца месцамі. І тады заканамерна мяняюцца месцамі асноўныя і дадатковыя крыніцы права. Дзве з дадатковых крыніц права стануць асноўнымі, а асноўныя – ператворацца ў дадатковыя. Прыкладамі пераменаў ва ўзаемаадносінах паміж формамі (іпастасямі) права і, адпаведна, пераменаў месцамі паміж асноўнымі і дадатковымі крыніцамі права можна лічыць запазычанне былымі каланіяльнымі краінамі прававых сістэм еўрапейскіх метраполій, якія мелі рамана-германскую прававую сістэму.
Напрыклад, да каланізацыі большасць афрыканскіх народаў мелі прававую сістэму, дзе дамінавала такая форма права, як прававыя адносіны. Натуральна, што для такой будовы права характэрным было дамінаванне такіх крыніц права, як прававы звычай і прававы прэцэдэнт. Прававы звычай быў галоўнай крыніцай права, а прававы прэцэдэнт – асноўнай. Пасля каланізацыі і прымусовага прыняцця афрыканскімі краінамі асноў права метраполій адбыліся структурныя перамены ва ўзаемаадносінах паміж формамі (іпастасямі) права. На першае месца вылучылася нарматыўная частка права і, адпаведна, шчыльна звязаныя з ей такія крыніцы права, як нарматыўны прававы акт і дагавор нарматыўнага зместу. Прававы звычай і прававы прэцэдэнт паступова набылі статус дадатковых крыніц права.
На прыкладзе супарадкавання крыніц права ў залежнасці ад дамінавання формы (іпастасі) права бачна, што знешнія ў адносінах да крыніц права іерархічныя залежнасці вызначальным чынам уплываюць на такую іх уласцівасць, як юрыдычная сіла. Гэта дае дадатковыя аргументы на карысць таго палажэння, што ў суадносінах «іерархічныя залежнасці – юрыдычная сіла» першынство належыць іерархічным залежнасцям. Не юрыдычная сіла вызначае іерархію крыніц права, а знешнія ў адносінах да крыніц права фактары вызначаюць узровень юрыдычнай сілы, якая з’яўляецца супастаўляльнай уласцівасцю крыніц права.
Аўтарам дадзенай манаграфіі ў 80-ыя гады мінулага стагоддзя ў дысертацыі на спашуканне навуковай ступені кандыдата юрыдычных навук [14], навуковых артыкулах [15], а затым у сумеснай манаграфіі з навуковым кіраўніком, заслужаным юрыстам Расійскай Федэрацыі, доктарам юрыдычных навук, прафесарам Паленінай Святланай Васільеўнай [16], быў праведзены падрабязны аналіз сістэмных сувязей паміж нарматыўнымі прававымі актамі рознай юрыдычнай сілы ў іерархічнай структуры заканадаўства, былі вызначаны формы і спосабы трансфармацыі норм права з аднаго віду актаў у другія. Уяўляецца, што даследаванне аналагічнага плану было б вельмі карысным пры вывучэнні тыпалогіі як нарматыўных прававых актаў, так і іншых відаў крыніц права Рэспублікі Беларусь.
Важным зрэзам вывучаемай праблематыкі з’яўляецца даследаванне сістэмаўтваральных сувязей, якія існуюць у сістэме крыніц міжнароднага права. Але паміж крыніцамі міжнароднага права не існуе такіх глыбокіх і пастаянных сістэмаўтваральных сувязяў, якія існуюць паміж крыніцамі нацыянальнага права. Калі ў падмурку субардынацыі крыніц нацыянальнага права заўсёды ляжаць матэрыяльныя крытэрыі, да якіх адносіцца перш-наперш структура органаў дзяржавы, то на сістэму крыніц міжнароднага права дадзены сістэмаўтваральны фактар наўпрост не ўздзейнічае. Дадзены фактар, як будзе паказана ніжэй, аказвае апасродкаваны ўплыў на субардынацыйныя залежнасці ў сістэме крыніц міжнароднага права праз сувязь міжнародных дагавораў, міжнародных звычаяў, іншых крыніц міжнароднага права з адпаведнымі крыніцамі нацыянальнага права.
М.Н. Марчанка слушна заўважыў, што ў падмурку сістэмнасці форм (крыніц) права на міжнацыянальным узроўні знаходзяцца міждзяржаўныя адносіны і разнастайныя сувязі, якія існуюць паміж рознымі нацыянальнымі прававымі сістэмамі і міжнацыянальнымі прававымі сем’ямі [17, с.104]. Міждзяржаўныя адносіны будуюцца на прынцыпах захавання роўнасці і суверэннасці дзяржаваўтвараючых воль. Крыніцы міжнароднага права ствараюцца ў выніку ўзаемапагадненняў паміж дзяржавамі, а іх імплементацыя ў нацыянальную прававую сістэму, дзеянне створаных такім чынам крыніц права на тэрыторыі суверэнных дзяржаў адбываецца па волі суверэна і ў тым парадку, які ім вызначаецца.
Вядома, нормы права, якія змяшчаюцца ў міжнародных дагаворах Рэспублікі Беларусь, з’яўляюцца складовай часткай дзеючага на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь заканадаўства, падлягаюць да непасрэднага прымянення, акрамя выпадкаў, калі з міжнароднага дагавора вынікае, што для прымянення такіх нормаў патрабуецца прыняцце (выданне) унутрыдзяржаўнага нарматыўнага прававога акта, і маюць юрыдычную сілу таго нарматыўнага акта, якім выражана згода Рэспублікі Беларусь на абавязковасць для яе адпаведнага міжнароднага дагавора.
Дадзенае правіла замацавана ў арт. 20 Закона Рэспублікі Беларусь «Аб нарматыўных прававых актах Рэспублікі Беларусь» [18]. Аналагічнае палажэнне змяшчаецца ў арт. 27 Закона Рэспублікі Беларусь «Аб міжнародных дагаворах Рэспублікі Беларусь [19]». Дадзенае палажэнне абапіраецца на змест Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь, адпавядае духу і літары Асноўнага закона нашай краіны. Вельмі важныя моманты ва ўзаемадзеянні міжнароднага дагавора і нацыянальнага беларускага права, па-першае, у тым, што юрыдычная сіла міжнароднага дагавора ў нашай прававой сістэме не ўсталёўваецца аднастайна, яна з’яўляецца «рухомай», што міжнародны дагавор можа мець юрыдычную сілу дэкрэта, указа, закона, пастановы Савета Міністраў і г.д., і, па-другое, юрыдычная сіла міжнароднага дагавора вызначаецца непасрэдна праз юрыдычную сілу нарматыўных прававых актаў нашага нацыянальнага права, фактычна «прыраўноўваецца» да іх юрыдычнай сілы.
Крыху іншы падыход да вызначэння юрыдычнай сілы крыніц міжнароднага права, якія імплементаваны ў нацыянальную прававую сістэму знаходзім у асобных расійскіх аўтараў. Так, У.А.Толсцік, аналізуючы іерархію крыніц расійскага права, слушна заўважае, што іерархічны ўзровень, на якім павінна знаходзіцца крыніца міжнароднага права, якая імплементавана ў прававую сістэму Расійскай Федэрацыі, залежыць ад спосабу згоды на абавязковасць міжнароднага дагавора. У.А.Толсцік спрабуе сфармуляваць агульную заканамернасць вызначэння іерархічных залежнасцяў паміж крыніцамі нацыянальнага і міжнароднага права, якая, на яго думку, выглядае так: іерархічнае месца кожнай канкрэтнай крыніцы міжнароднага права вызначаецца месцам органа дзяржаўнай улады ў іерархіі органаў і (ці) формай акта, з дапамогай якога дадзена згода на абавязковасць для дзяржавы крыніцы міжнароднага права [20, с. 115–116]. Дадзеныя высновы не выклікаюць пярэчанняў.
Разам з тым, нельга пагадзіцца з меркаваннямі аўтара аб тым, што міжнародныя дагаворы, згода на абавязковасць якіх для Расійскай Федэрацыі была дадзена ў форме федэральнага закона, знаходзяцца над федэральнымі законамі, над указамі Прэзідэнта знаходзяцца тыя міжнародныя дагаворы, якія апасродкаваны Прэзідэнтам, далей – Урадам і, нарэшце, федэральнымі органамі выканаўчай улады ( падкрэслена мной – М.С.) [20, с. 116]. Справа ў тым, што ч. 4 арт. 15 Канстытуцыі Расійскай Федэрацыі замацоўваецца прыярытэтнасць міжнароднага дагавора над нацыянальным правам Расійскай Федэрацыі ў самым агульным плане. З тэксту Канстытуцыі Расійскай Федэрацыі ніяк не выцякае, што міжнародныя дагаворы могуць знаходзіцца над крыніцамі нацыянальнага расійскага права, гэта значыць мець большую за іх юрыдычную сілу.
Па-першае, прыярытэтнасць міжнароднага дагавора над нацыянальным правам не азначае, што міжнародны дагавор знаходзіцца над нацыянальным законам у шырокім сэнсе слова. Прыярытэтнасць можа быць забяспечана і ў іншых прававых формах. Напрыклад, у нацыянальным праве прыярытэтнасць новага закона над старым, а ў міжнародным – новага дагавора над папярэднім пагадненнем па адных і тых жа пытаннях забяспечваюцца без узвышэння аднаго акта над другім, а па прынцыпе – новы акт адмяняе папярэдні. Па-другое, Канстытуцыя Расійскай Федэрацыі не ўпаўнаважвае адпаведныя органы дзяржавы на тое, каб яны «ставілі» міжнародныя дагаворы на больш высокі ўзровень, чым той, на якім знаходзяцца крыніцы нацыянальнага права, на выданне якіх яны маюць канстытуцыйныя паўнамоцтвы. Нельга надаць імплементуемым актам больш высокую сілу і значнасць, чым сіла актаў, якімі ажыццяўляецца імплементацыя. Па-трэцяе, такая «юрыдычная аперацыя» немагчыма і фактычна, бо нормы і крыніцы міжнароднага права ў параўнанні з нормамі і крыніцамі нацыянальнага права маюць іншую прававую прыроду, якая перашкаджае іх супарадкаванню па прынцыпе строгай іерархічнай залежнасці і вызначэння прыярытэнасці шляхам усталявання большай ці меншай юрыдычнай сілы.
Міжнародныя дагаворы, якія імплементаваны ў нацыянальную прававую сістэму, не перастаюць быць крыніцамі міжнароднага права і рэгламентаваць міждзяржаўныя адносіны, а крыніцы нацыянальнага права – крыніцамі ўнутрыдзяржаўнага права і рэгламентаваць унутрыдзяржаўныя адносіны. Гэтыя дзве сістэмы крыніц права непазбежна сутыкаюцца, бо інакш немагчыма забяспечыць выкананне міжнародных абавязацельстваў [21, с. 28]. Існуюць розныя механізмы сутыкненняў, але сутнасць іх у тым, каб узаемаўзгадніць змест крыніц міжнароднага і нацыянальнага права і менавіта такім чынам забяспечыць выкананне міжнародных абавязацельстваў.
Па вялікім рахунку, палажэнні і высновы пра большую юрыдычную сілу міжнародных дагавораў у параўнанні з крыніцамі нацыянальнага права не аказваюць істотнага ўплыву на абавязковасць прывядзення нацыянальнага права ў адпаведнасць з міжнароднымі дагаворамі, а таму для вызначэння характару і зместу ўзаемазалежнасцяў паміж крыніцамі нацыянальнага і міжнароднага права іх можна не прымаць пад увагу. Кожная дзяржава мае суверэннае права на заключэнне міжнародных дагавораў, вызначэнне зместу і характару ўзаемазалежнасцяў паміж крыніцамі свайго нацыянальнага і міжнароднага права, сама ўстанаўлівае адметныя механізмы і працэдуры імплементацыі міжнародных дагавораў у нацыянальную прававую сістэму. Праўда, гэтыя механізмы і працэдуры не павінны пярэчыць агульнаму праву міжнародных дагавораў.
Такім чынам, канструкцыя юрыдычнай сілы аказваецца прыдатнай для ўсталявання залежнасцяў у сістэме асобных відаў крыніц права (найперш, у сістэме нарматыўных прававых актаў) і вызначэння прыярытэтнасці паміж асобнымі відамі крыніц права ўнутры сістэмы крыніц нацыянальнага права. У прававых сістэмах, дзе нарматыўны прававы акт выступае галоўнай крыніцай права, юрыдычна значныя залежнасці і сувязі ў сістэме нарматыўных прававых актаў, юрыдычная сіла апошніх з’яўляюцца тым «нарматыўным каркасам», які дазваляе вызначыць не толькі месца іншых відаў крыніц нацыянальнага права ў іх сістэме, але і крыніц міжнароднага права, якія належным чынам імплементаваны ў нацыянальную прававую сістэму. У гэтым якраз яскрава праяўляецца ўплыў нацыянальнага права на права міжнароднае. Без адмыслова адладжаных структураўтваральных сувязяў у сістэме крыніц нацыянальнага права немагчыма пабудаваць дасканалыя прававыя формы ва ўзаемаадносінах з сістэмай крыніц міжнароднага права і імплементаваць належным чынам крыніцы міжнароднага права ў нацыянальную прававую сістэму.