2.2. Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь – аснова класіфікацыі крыніц беларускага права

 

Прававая сістэма Рэспублікі Беларусь – новая прававая рэальнасць на прававой карце Еўропы. Яна сфарміравалася пасля распаду савецкай прававой сістэмы і наследавала многія яе рысы, у прыватнасці, істотную ролю дзяржаўнай улады ў стварэнні крыніц права. Моцны уплыў на фарміраванне нацыянальнай сістэмы крыніц права Рэспублікі Беларусь аказалі традыцыі рамана-германскай прававой сістэмы. Па многіх параметрах сістэма крыніц сучаснага беларускага права адпавядае той мадэлі, якая склалася на еўрапейскім кантыненце і для якой характэрна: а) вядучая роля нарматыўнага прававога акта ў сістэме крыніц права; б) вяршэнства закона сярод крыніц права; в) перыядычная кадыфікацыя крыніц права; г) наяўнасць спецыяльнага органа, які забяспечвае адпаведнасць крыніц права Асноўнаму закону дзяржавы і г.д. 

Набор традыцыйных крыніц права ў кожнай нацыянальнай прававой сістэме, якія ўваходзяць у склад рамана-германскай прававой сям’і, застаецца практычна нязменным, але іх значнасць, межы выкарыстання, іерархічныя залежнасці паміж крыніцамі права, іх падзел на асноўныя і дадатковыя, набор нетрадыцыйных крыніц права могуць істотна мяняцца. Гэта вызначаецца самымі рознымі фактарамі – гістарычнымі умовамі фарміравання прававой сістэмы, прававымі традыцыямі, ў рэчышчы якіх сфарміравалася прававая сістэма, характарам правасвядомасці і станам прававой культуры народа, узроўнем развіцця юрыдычнай навукі і адукацыі і г.д. Але самы моцны ўплыў на сіcтэму крыніц сучасных нацыянальных прававых сістэм аказвае Асноўны закон краіны. Канстытуцыя з’яўляецца «…генерирующим источником нормативно-правовой модальности <…> определяет степень праволегитимности нормативных управленческих актов всех уровней» [18, с.45 ].

Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь для азначэння крыніц сучаснага беларускага права выкарыстоўвае тэрмін «нарматыўны акт». Пры гэтым дадзеным паняццем абазначаюцца як крыніцы нацыянальнага беларускага права, так і крыніцы міжнародна-прававога характару. Можна выказаць меркаванне, што паняццем нарматыўны акт у Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь абазначаюцца ўсе крыніцы права і ў такім разе канстытуцыйнае паняцце «нарматыўны акт» можна лічыць тоесным паняццю «крыніцы права». З тым, праўда, удакладненнем, што паняцце «нарматыўны акт» з'яўляецца легальным абазначэннем усёй сістэмы крыніц сучаснага беларускага права, у той час як паняцце «крыніцы права» застаецца дактрынальным паняццем [19, с. 134]. Паняцце нарматыўны акт згодна з тэрміналогіяй, якая выкарыстоўваецца ў Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь, з'яўляецца родавым паняццем і абазначае ўсю сістэму крыніц сучаснага беларускага права, відамі ж крыніц права ў гэтым выпадку можна лічыць: а) нарматыўныя акты нацыянальнага права; б) нарматыўныя акты міжнароднага права; в) нарматыўныя акты вышэйшых органаў судовай улады.

У сваю чаргу кожны з відаў нарматыўных актаў падзяляецца на пэўныя падвіды. Прычым нарматыўныя прававыя акты з’яўляюцца толькі адным з падвідаў нарматыўных актаў нацыянальнага права. Да іншых падвідаў нарматыўных актаў нацыянальнага права можна аднесці ўнутрыдзяржаўны дагавор нарматыўнага зместу, прававы звычай, прававы прэцэдэнт, нацыянальную прававую дактрыну, калі ёй нададзены статус крыніцы права, і кананічныя (царкоўныя) нормы. Такі ж самы набор падвідаў крыніц права можна выдзеліць і сярод нарматыўных актаў міжнародна-прававога характару. Нарматыўныя акты вышэйшых органаў судовай улады Рэспублікі Беларусь – акты (заключэнні) Канстытуцыйнага Суда Рэспублікі Беларусь і пастановы Пленумаў Вярхоўнага Суда Рэспублікі Беларусь і Вышэйшага Гаспадарчага Суда Рэспублікі Беларусь – складаюць самастойны від (=самастойную падсістэму) крыніц сучаснага беларускага права. Гэта нарматыўныя акты спецыяльнага прызначэння, яны маюць адметную форму і асобны змест, вырашаюць асобыя задачы і выконваюць спецыфічныя функцыі ў сістэме крыніц нацыянальнага права, таму іх можна выдзеліць у самастойную групу нарматыўных актаў у сэнсе Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь – групу мадыфікаваных крыніц права. Прававая прырода і асаблівасці гэтай група крыніц нацыянальнага беларускага права, а таксама прырода нетыповых крыніц права будзе разгледжана ў чацвёртай главе манаграфіі.

У тэорыі права паміж паняццямі «нарматыўны» і «нарматыўны прававы акт» заўсёды праводзілася мяжа. Нарматыўным актам, напрыклад, з’яўляюцца статут палітычнай партыі і грамадскай арганізацыі, у якіх змяшчаюцца нормы, якія маюць абавязковае значэнне для тых асоб, што ўваходзяць у склад палітычнай партыі і грамадскай арганізацыі. Але гэтую групу нарматыўных актаў мы не можам аднесці да нарматыўных прававых актаў, таму што, па-першае, у іх змесце адсутнічаюць нормы права, а, па-другое, яны выдаюцца органамі, якія не маюць праватворчых паўнамоцтваў. Канстытуцыя ж Рэспублікі Беларусь надае тэрміну «нарматыўны» выключна прававы характар, г.зн. выкарыстоўвае яго ў больш вузкім сэнсе слова, чым гэта прынята лічыць у тэорыі права. Тэрмінам «нарматыўны» ў Канстытуцыі абазначаюцца толькі акты, у якіх змяшчаюцца нормы права, агульнаабавязковыя і фармальна азначаныя правілы паводзінаў, якія звязаны з дзяржавай і знаходзяцца пад яе абаронай.

Для сістэмы крыніц сучаснага беларускага права важнае значэнне мае іх падзел на першасныя і другасныя, асноўныя і дадатковыя. У першасных крыніцах нацыянальнага беларускага права ўтрымліваюцца першасныя нормы, а ў другасных – нормы права, якія развіваюць, дапаўняюць і канкрэтызуюць нормы права першаснага характару. Да асноўных крыніц беларускага права адносяцца нарматыўны прававы акт і дагавор нарматыўнага зместу, а да дадатковых – прававы звычай, прававы прэцэдэнт, прававая дактрына (навука) і кананічныя (царкоўныя) нормы.

Падзел крыніц права на асноўныя і дадатковыя на падставе вызначэння значнасці формы права быў ужо праведзены ў першым раздзеле дадзенай главы. Яго можна канкрэтызаваць праз аналіз, па-першае, шляхоў фарміравання права і, па-другое, праз разгляд будовы нормы права [20]. Прычым у залежнасці ад дамінавання шляху фарміравання права, у нацыянальнай прававой сістэме вызначаецца субардынацыя і ўсталёўваецца іерархія паміж элементамі зместу нормы права. А ўжо на падставе субардынацыі і іерархіі паміж элементамі зместу нормы права вызначаецца падзел крыніц права на асноўныя і дадатковыя. Да ўласна юрыдычнай часткі зместу нормы права шчыльна прывязваюцца нарматыўныя прававыя акты і дагаворы нарматыўнага зместу. Да інтэлектуальна-псіхалагічнай часткі бліжэй знаходзяцца дактрына (навука) і свяшчэннае пісанне (кананічныя ці царкоўныя нормы). А да сацыяльнай часткі зместу нормы права шчыльна прымыкаюць прававы звычай і прававы прэцэдэнт.

Калі асноўным шляхам стварэння права ў прававой сістэме з’яўляецца шлях «зверху – ўніз», які заснаваны на вырашальнай ролі дзяржавы ў фармуліраванні правілаў паводзінаў агульнага характару, то вядучай часткай у змесце нормы права будзе яе ўласна юрыдычная частка. Адпаведна гэтаму асноўнымі крыніцамі права ў дадзенай прававой сістэме будуць нарматыўны прававы акт і дагавор нарматыўнага зместу. Калі ж у прававой сістэме асноўным шляхам стварэння нормы права будзе шлях, «знізу – ўверх», шлях, які заснаваны на пераважнай ролі грамадзянскай супольнасці ў справе стварэння норм права, то асноўнымі крыніцамі права ў гэтай нацыянальнай сістэме будуць прававы звычай і прававы прэцэдэнт. Пры зменах у шляхах фарміравання права, якія ў сваю чаргу абумоўліваюцца шэрагам эканамічных, сацыяльных і палітычных прычын, перавага ў змесце нормы права можа перайсці ад нарматыўнай яе часткі да сацыяльнай. Натуральна, што ў гэтых умовах у якасці асноўных крыніц права будуць вылучацца прававы звычай і прававы прэцэдэнт, а тыя крыніцы права, якія былі дагэтуль асноўнымі, пераўтворацца ў дадатковыя крыніцы права. У пераломныя моманты развіцця грамадства і яго прававой сістэмы, калі разбураецца адна прававая сістэма і фарміруецца якасна новая, асноўнай часткай нормы права можа на нейкі час стаць інтэлектуальна-псіхалагічная яе частка і тады асноўнымі крыніцамі права ў гэты перыяд стануць прававая дактрына (навука) і царкоўныя (кананічныя) нормы.

Прававая сістэма Рэспублікі Беларусь, як адзначалася, па асноўных параметрах адносіцца да кантынентальнай прававой сям’і, у якой асноўным шляхам стварэння нормаў права з’яўляецца шлях «зверху – ўніз», таму асноўнымі крыніцамі сучаснага беларускага права з’яўляюцца нарматыўны прававы акт і дагавор нарматыўнага зместу, а ўсе астатнія традыцыйныя крыніцы права можна лічыць дадатковымі крыніцамі права. Разам з тым, класіфікацыя крыніц права ў залежнасці ад шляхоў фарміравання права дазваляе не толькі ажыццявіць падзел крыніц права на асноўныя і дадатковыя, але і ранжыраваць паміж сабой дадатковыя крыніцы права. Шлях фарміравання права «зверху – ўніз» заканамерна вылучае на другое па значнасці месца такую форму права, як прававая свядомасць, і, адпаведна, крыніцы права, якія найбольш шчыльна прывязаны да гэтай формы права –  прававую  дактрыну (навуку) і свяшчэннае пісанне. Дзве астатнія дадатковыя крыніцы права – прававы звычай і прававы прэцэдэнт– займаюць у гэтым ланцужку залежнасцяў апошняе месца.  

Падзел крыніц права на асноўныя і дадатковыя суправаджаецца таксама вызначэннем таго віду крыніц права, які займае цэнтральнае месца ў сістэме крыніц права, з’яўляецца галоўнай крыніцай права, вызначае ў гэтай сістэме залежнасці, сувязі іерархіі і супарадкавання, замацоўвае асноватворчыя прававыя эквіваленты. У прававой сістэме Рэспублікі Беларусь галоўнай крыніцай права сярод унутрыдзяржаўных крыніц з’яўляецца нарматыўны прававы акт, а дагавор нарматыўнага зместу выконвае ролю асноўнай, але не галоўнай крыніцы права. Сярод жа крыніц сучаснага беларускага права міжнародна-прававога характару галоўнай крыніцай права з’яўляецца дагавор нарматыўнага зместу. Але ўлічваючы сістэмны характар і адзінства крыніц як унутрыдзяржаўнага, так і міжнародна-прававога відаў можна сцвярджаць, што і нарматыўны прававы акт, і дагавор нарматыўнага зместу ў нацыянальнай беларускай прававой сістэме з’яўляюцца як асноўнымі, так адначасова і галоўнымі крыніцамі права.

Нарматыўныя прававыя акты складаюць самастойны падвід крыніц нацыянальнага беларускага права, але па сваёй значнасці, юрыдычнай вазе вылучаюцца на першыя ролі ў сістэме крыніц права і ўяўляюць даволі складаную і разгалінаваную сістэму з самастойнымі відамі і падвідамі нарматыўных прававых актаў, паміж якімі складваюцца субардынацыйныя і іерархічныя сувязі і залежнасці, і ў якой выдзяляюцца іерархічная і галіновая структуры. Дадзеныя і іншыя аспекты нарматыўных прававых актаў даследаваліся аўтарам як на прыкладзе савецкай прававой сістэмы [21], так і ва ўмовах стварэння беларускай прававой сістэмы [22]. Значнай вехай у распрацоўцы тэорыі нарматыўных прававых актаў з’яўляецца манаграфія прафесара Васілевіча Р.А., якая прысвечана даследаванню нарматыўных прававых актаў дзяржаўных органаў Рэспублікі Беларусь [23]. Важкі ўнёсак у даследаванне тэорыі нарматыўных прававых актаў быў зроблены навукоўцамі Беларускага, Гродзенскага і Полацкага дзяржаўных універсітэтаў, якія ў 2007 – 2009 гг прынялі актыўны ўдзел у абмеркаванні праблем тэорыі крыніц права на навуковых семінарах, якія ладзіліся кафедрай тэорыі і гісторыі дзяржавы і права Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта імя Янкі Купалы. Па выніках навуковых семінараў у навукова-тэарэтычным часопісе «Веснік Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. – Серыя 4 – Правазнаўства» былі апублікаваны іх навуковыя артыкулы [24 – 35 ].

У развіцці крыніц сучаснага беларускага права назіраецца тэндэнцыя павелічэння масіва нарматыўных прававых актаў, якія выдаюцца мясцовымі органамі кіравання і самакіравання, а таксама актаў лакальнага характару. Гэта сведчыць аб узрастанні прававой актыўнасці мясцовых органаў кіравання і самакіравання, а таксама аб актывізацыі дзейнасці адміністрацыі дзяржаўных органаў, устаноў і арганізацый у справе норматворчасці. Важна адзначыць, што фарміраванне дадзенай тэндэнцыі супала з пачаткам ўсталявання на дзяржаўным узроўні сістэмы абавязковай рэгістрацыі нарматыўных прававых актаў, іншых крыніц права і пачаткам стварэння сістэмы кантролю законнасці ў сферы праватворчасці, сістэмы кантролю адпаведнасці нарматыўных прававых актаў ніжэйстаячых органаў крыніцам права, вышэйшым па юрыдычнай сіле.

Узрастанне актыўнасці ў сферы норматворчасці на мясцовым і лакальным узроўнях сведчыць аб узвышэнні прэстыжнасці і значнасці права пры вырашэнні сацыяльна-эканамічных і арганізацыйных праблемаў. Але на дадзеную праблему можна паглядзець і інакш. Значная частка нарматыўных прававых актаў, якія выдаюцца мясцовымі органамі кіравання і самакіравання, пасля экпертызы ў Міністэрстве юстыцыі Рэспублікі Беларусь прызнаюцца неадпаведнымі дзеючаму заканадаўству. Частка нарматыўных прававых актаў мясцовых органаў кіравання і самакіравання ўвогуле не праходзіць належнай прававой экспертызы. Не ажыццяўляецца належнага прававога кантролю і за лакальнымі нарматыўнымі актамі, на падставе якіх ва ўстановах, у арганізацыях і на прадпрыемствах вырашаюцца шматлікія пытанні, у тым ліку выдаткоўваюцца значныя матэрыяльна-фінансавыя сродкі.

Сярод лакальных нарматыўных прававых актаў сустракаюцца акты, якія супярэчаць крыніцам права, што маюць большую юрыдычную сілу. Прымаемыя лакальныя акты маюць самыя розныя назвы – рашэнні, палажэнні, рэгламенты, статуты і г.д. На падставе такіх актаў прымяняюцца розныя меры дысцыплінарнага і матэрыяльнага спагнання. У гэтых варунках увогуле ўзнікае пытанні аб межах лакальнай норматворчасці і аб стварэнні ў выніку лакальнай норматворчасці «лакальнага права», якое не проста дапаўняе агульнанацыянальнае права, а замяняе ці падмяняе яго. Карпаратыўнае права – добрая рэч да таго часу, пакуль дакладна акрэслена мяжа, да якой адносіны рэгулююцца нормамі права ва ўласным сэнсе слова, а дзе пачынаюць свае дзеянне іншыя віды правілаў паводзінаў і неправавыя віды нарматыўных актаў. Нельга паняццем «карпаратыўнае права» ахопліваць абсалютна ўсе нормы, якія дзейнічаюць у пэўнай арганізацыі, установе, на пэўным прадпрыемстве.

На гэтыя і шэраг іншых пытанняў у справе праватворчасці мясцовых органаў кіравання і самакіравання, справе лакальнай норматворчасці ў навуковай літаратуры звярталася ўвага, у тым ліку і аўтарам дадзенай працы [36 – 37]. Шэраг праблем быў зняты пасля прыняцця Указа Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь № 711 ад 30 снежня 2010 г. « Аб некаторых пытаннях ажыццяўлення абавязковай юрыдычнай экспертызы нарматыўных прававых актаў» [38]. Разам з тым у справе навядзення парадку ў гэтым сегменце дзеючых крыніц пазітыўнага права можна было б пайсці далей.

Было б мэтазгодна ўсталяваць дакладны пералік лакальных нарматыўных прававых актаў, якія могуць дзейнічаць у межах органаў і арганізацый, устаноў і прадпрыемстваў. Калі гэта зроблена на агульнадзяржаўным узроўні адносна нарматыўных і індывідуальных прававых актаў Кіраўніка дзяржавы, Нацыянальнага Схода, Урада, міністэрстваў і ведамстваў, тым больш гэта трэба зрабіць адносна лакальных актаў. Калі дакладна вызначана прававое поле, у межах якога выдаюць нарматыўныя акты вышэйшыя органы дзяржавы, тым больш гэта варта зрабіць на узроўні нізавых органаў і арганізацый, прадпрыемстваў і устаноў. Законнасць у сферы норматворчасці не можа быць абмежавана актамі вышэйшай сілы ці заканчавацца на ўзроўні нарматыўных актаў мясцовых органаў самакіравання і кіравання. Яна павінна пранізваць усе ўзроўні і віды дзеючых крыніц права з тым, каб была забяспечана іх адпаведнасць Асноўнаму закону і вышэйстаячым нарматыўным актам. Інакш мы можам пабудаваць піраміду крыніц права, аснова якой будзе недакладнай, неакрэсленай і горш таго – неправавой. У такім разе і ўся прававая сістэма можа пераўтварыцца ў размытую, недакладную, «шэрую». Некантралюемыя з боку дзяржавы і грамадства матэрыяльна-фінансавыя патокі, не маюць прававога характару, яны ствараюць істотную пагрозу нацыянальнай бяспецы ў эканамічнай сферы. Дадзеная пагроза не ў апошнюю чаргу ўзнікае з-за наяўнасці некантралюемай, бязмежнай лакальнай норматворчасці.

Згодна з законам Рэспублікі Беларусь «Аб нарматыўных прававых актах Рэспублікі Беларусь» і на падставе вышэйзгаданага ўказа Прэзідэнта краіны, лакальным нарматыўным прававым актам з’яўляецца такі нарматыўны прававы акт, дзеянне якога, па-першае, абмежавана норматворчым органам (яго тэрытарыяльнымі органамі), падпарадкаванымі яму арганізацыямі (г.зн., арганізацыямі, якія ўваходзяць у яго склад), па-другое, распаўсюджваецца выключна на працаўнікоў норматворчага органа (яго тэрытарыяльных органаў), арганізацый, якія яму падпарадкаваны (уваходзяць у яго склад, сістэму), і, нарэшце, па-трэцяе, лакальны нарматыўны прававы акт прадугледжвае стварэнне і (ці) вызначае парадак дзейнасці структурных падраздзяленняў, камісій і іншых фарміраванняў норматворчага органа (яго тэрытарыяльных органаў), арганізацый, якія падпарадкаваны яму (уваходзяць у яго склад, сістэму).

На жаль, дадзеныя нарматыўныя прававыя акты не ўтрымліваюць указанняў аб тым, што лакальны нарматыўны прававы акт павінен быць зарэгістраваны згодна з устаноўленым парадкам, што ён набывае прававы характар пасля належнай рэгістрацыі. Натуральна, павінна быць належная прававая экспертыза праектаў лакальных нарматыўных актаў перад іх рэгістрацыяй. Экспертызу на «правамернасць» у дзяржаве павінны праходзіць абсалютна ўсе крыніцы права, без аніякага выключэння. Стварэнне ў будучым замкнутай сістэмы крыніц нацыянальнага права немагчыма без навядзення парадку ў сферы лакальнай норматворчасці.

У сучаснай навуковай і вучэбнай літаратуры тэрмінам «лакальныя нарматыўныя прававыя акты» ахопліваюцца самыя розныя па юрыдычнай прыродзе і зместу крыніцы права. Тэрмінам «лакальныя нарматыўныя прававыя акты» часта называюць, па-першае, нарматыўныя прававыя акты мясцовых органаў самакіравання і кіравання, па-другое, устаноўчыя статуты дзяржаўных і недзяржаўных органаў і арганізацый, па-трэцяе, калектыўныя пагадненні, якія заключаюцца паміж адміністрацыяй прадпрыемства, арганізацыі, установы і працоўным калектывам. Выкарыстанне тэрміна ў першым сэнсе слова характэрна для заходнееўрапейскай дактрынальнай традыцыі, дзе склалася паняцце лакальнай дэмакратыі і органаў лакальнай дэмакратыі. У айчыннай дактрынальнай традыцыі адносна актаў, якія выдаюцца органамі мясцовага кіравання і самакіравання, тэрмін «лакальныя нарматыўныя прававыя акты» не прыжыўся. Таму да ліку лакальных у прававой сістэме Рэспублікі Беларусь адносяцца нарматыўныя прававыя  акты, якія дзейнічаюць у межах асобных органаў і арганізацый, прадпрыемстваў і устаноў.

Важнай праблемай тэорыі крыніц права з’яўляецца пытанне аб прававой прыродзе нарматыўных актаў, якія выдаюцца прафсаюзнымі і кааператыўнымі органамі. Згодна з дзеючым заканадаўствам органы прафесійных саюзаў і спажывецкай кааперацыі маюць права ўдзельнічаць у праватворчым працэсе, у стварэнні нарматыўных прававых актаў і дагавораў нарматыўнага зместу. Узнікае пытанне: да якога віду крыніц права адносяцца нарматыўныя акты, якія ствараюцца органамі прафесійных саюзаў і органамі спажывецкай кааперацыі? Калі органы прафесійных саюзаў заключаюць пагадненні з органамі дзяржавы, наймальнікамі, іх аб’яднаннямі, то яны ствараюць такую крыніцу права як унутрыдзяржаўны дагавор нарматыўнага зместу. Права на ўдзел у яе стварэнні замацавана ў арт. 15 Закона Рэспублікі Беларусь «Аб прафесійных саюзах» [39], дзе сфармулявана правіла, згодна з якім прафесійныя саюзы маюць права заключаць з адпаведнымі наймальнікамі, іх аб’яднаннямі, органамі дзяржаўнага кіравання пагадненні па пытаннях абароны працоўных і сацыяльна-эканамічных правоў сваіх членаў, вызначэння асноўных крытэрыяў жыццёвага ўзроўню, памераў кампенсацый у залежнасці ад росту цэн, устанаўлення пражытковага мінімума і своечасовага перагляду памераў пенсій, стыпендый, дапамог у залежнасці ад індэкса цэн, па пытаннях кантролю за ажыццяўленнем гэтых мерапрыемстваў, а таксама па іншых пытаннях у адпаведнасці з заканадаўствам Рэспублікі Беларусь.

Адначасова ў арт. 6 адзначанага закона замацавана права прафсаюзаў уносіць ва ўстаноўленым парадку ў органы дзяржаўнага кіравання прапановы аб прыняцці, змяненні ці адмене актаў заканадаўства Рэспублікі Беларусь па працоўных і сацыяльна-эканамічных пытаннях. Нарматыўныя прававыя акты, якія закранаюць працоўныя і сацыяльна-эканамічныя правы грамадзян (за выключэннем нарматыўных прававых актаў, у якіх ўтрымліваюцца дзяржаўныя сакрэты), прымаюцца органамі дзяржаўнага кіравання з папярэднім паведамленнем адпаведным прафсаюзам (іх аб’яднанням). Дадзеныя формы ўдзелу прафесійных саюзаў у стварэнні права маюць цалкам легальны, прававы характар і пярэчанняў не выклікаюць.

Як у першым, так і ў другім выпадку мы дакладна можам вызначыць падвід крыніцы права, у стварэнні якой прымаюць удзел прафесійныя саюзы. Што тычыцца спажывецкай кааперацыі, то на падставе артыкула 4 Закона Рэспублікі Беларусь «Аб спажывецкай кааперацыі (спажывецкіх таварыствах, іх саюзах) у Рэспубліцы Беларусь [40]» рэспубліканскі саюз спажывецкіх таварыстваў і Урад Рэспублікі Беларусь штогод заключаюць пагадненні, у якіх вызначаюцца прагнозныя паказчыкі фінансава-гаспадарчай дзейнасці спажывецкай кааперацыі. Дадзеныя пагадненні можна разглядаць у якасці разнавіднасці такой крыніцы права як дагавор нарматыўнага зместу.

Разам з тым органы кіравання прафесійных саюзаў і органы кіравання спажывецкай кааперацыі выдаюць пастановы і інструкцыі, акты з іншымі назвамі па самых розных пытаннях унутранай жыццядзейнасці і па пытаннях узаемаадносінаў з іншымі сацыяльнымі субьектамі, на падставе якіх узнікаюць разнастайныя прававыя адносіны, вырашаюцца прававыя спрэчкі, размяркоўваюцца і пераразмяркоўваюцца матэрыяльна-фінансавыя сродкі. З’яўляюцца ці не з’яўляюцца дадзеныя нарматыўныя акты крыніцамі права? Фактычна яны выконваюць ролю крыніц дзеючага нацыянальнага пазітыўнага права, але дакладных юрыдычных падстаў для гэтага не існуе. Ні ў законе Рэспублікі Беларусь «Аб прафесійных саюзах», ні ў законе Рэспублікі Беларусь «Аб спажывецкай кааперацыі (спажывецкіх таварыствах, іх саюзах) у Рэспубліцы Беларусь» аб такіх нарматыўных прававых актах не ўзгадваецца. Хаця звычайна ў законах, у якіх рэгламентуецца дзейнасць пэўных структур, асабліва ў статутных законах, дакладна замацоўваюцца віды прававых актаў, якія выдаюцца адпаведнымі структурамі.

На мой погляд, у выпадку з прафесійнымі саюзамі і спажывецкай кааперацыяй мы маем справу з маўклівым санкцыянаваннем праватворчай дзейнасці дадзеных структур з боку беларускай дзяржавы. Дадзены спосаб санкцыянавання не самы лепшы шлях стварэння права, таму што недамоўленасць у гэтых пытаннях прыводзіць да фарміравання «шэрагу» права. Трэба легалізаваць дзейнасць прафесійных саюзаў і спажывецкай кааперацыі па стварэнні крыніц права ў форме нарматыўных прававых актаў шляхам унясення адпаведных дапаўненняў і зменаў у адзначаныя законы, а таксама ў закон Рэспублікі Беларусь «Аб нарматыўных прававых актах у Рэспубліцы Беларусь».

Такім чынам, юрыдычную значнасць і прававы характар лакальныя нарматыўныя акты, акты кааператыўных і прафсаюзных араганізацый набываюць толькі са згоды дзяржавы, толькі з яе санкцыі на дзейнасць у сферы стварэння нормаў права, і такая санкцыя павінна быць выказана ясна і аднастайна, бо існаванне ў нашай нацыянальнай прававой сістэме крыніц права, якія не ўзгадваюцца ў дзеючым праве, з’яўляецца справай непажаданай. Дзейнасць прафесійных саюзаў і органаў спажывецкай кааперацыі па стварэнні крыніц права можна разглядаць у якасці аднаго з доказаў моцнага ўплыву савецкай прававой сістэмы на прававую сістэму Рэспублікі Беларусь. Як вядома, у Савецкім Саюзе прафесійныя саюзы і органы спажывецкай кааперацыі валодалі шырокімі паўнамоцтвамі па стварэнні нормаў права.

Дагавор нарматыўнага зместу з’яўляецца адной з асноўных крыніц сучаснага беларускага права, па-першае, таму, што дадзеная крыніца мае юрыдычнае значэнне і юрыдычную вагу сярод крыніц унутрыдзяржаўнага права, а нормы права, змешчаныя ў дадзенай крыніцы права, займаюць значны сегмент у прававым полі дзеючага беларускага права, а па-другое, таму, што дагавор нарматыўнага зместу ўтрымлівае ў сабе першасныя нормы права, якімі можна наўпрост кіравацца і на якія можна спасылацца пры вырашэнні самых раснастайных прававых справў – пры заключэнні дагавораў, пры заключэнні пагадненняў, нарэшце пры звароце да праваахоўных структур у выпадку парушэння нормаў права, якія змяшчаюцца ў дадзенай крыніцы права.

Дзяржаўная ўлада з’яўляецца адзіным суверэнам унутры краіны і прадстаўляе інтарэсы ўсёй супольнасці, вызначае ўмовы і парадак фарміравання, стварэння і заключэння ўнутрыдзяржаўных дагавораў нарматыўнага зместу з іншымі сацыяльнымі субьектамі, якія выяўляюць і прадстаўляюць інтарэсы часткі насельніцтва. У прынцыпе, дзяржава ў стане ўрэгуляваць адносіны ў адпаведнай сферы грамадскага жыцця самастойна, але з дапамогай дагавора нарматыўнага зместу адэкватнасць права інтарэсам асобы і грамадства, зместу рэгулюемых адносінаў значна ўзрастае. Да таго ж, заключаючы дагавор нарматыўнага зместу, дзяржава разлічвае на дадатковую падтрымку дзеючага пазітыўнага права з боку зацікаўленых груп насельніцтва і ў абароне норм права з боку прадстаўляемых гэтую частку насельніцтва арганізацыйных структур. Такім чынам, сегмент прававога поля, які запаўняецца нормамі права, што змяшчаюцца ў дагаворы нарматыўнага зместу, вызначаецца дзяржавай. А ўлічваючы той факт, што такое вызначэнне звычайна робіцца праз выданне нарматыўных прававых актаў, можна гаварыць аб тым, што, з’яўляючыся адной з асноўных крыніц права, дагавор нарматыўнага зместу тым не менш падпарадкаваны галоўнай крыніцы сучаснага беларускага права – нарматыўнаму прававому акту.

Распаўсюджаным відам унутрыдзяржаўнага дагавора нарматыўнага зместу з’яўляюцца разнастайныя пагадненні паміж прафсаюзнымі органамі і адпаведнымі органамі дзяржавы. На агульнадзяржаўным узроўні паміж Урадам Рэспублікі Беларусь і Саюзам Беларускіх прафсаюзаў заключаецца генеральнае пагадненне, а паміж галіновымі прафсаюзамі і асобнымі міністэрствамі і дзяржаўнымі камітэтамі, іншымі цэнтральнымі ведамствамі на падстве генеральнага пагаднення заключаюцца галіновыя пагадненні. У гэтых пагадненнях змяшчаюцца нормы права, якія рэгламентуюць працоўныя адносіны, адносіны па ахове працы, адносіны па сацыяльным і пенсійнаму забеспячэнні, аздараўленні працоўных і г.д. Штогод на прадпрыемствах і арганізацыях, якія маюць статус юрыдычнай асобы, паміж адміністрацыяй і прафсаюзнымі органамі ці іншымі прадстаўнікамі інтарэсаў працоўных заключаюцца калектыўныя дамовы, у якіх рэгламентуюцца вельмі важныя і значныя для жыццядзейнасці асобы грамадскія адносіны – парадак дадатковых выплат і прэміравання, парадак узаемадапамогі і шэраг іншых пытанняў. Калектыўныя пагадненні з’яўляюцца самай распаўсюджанай разнавіднасцю дагавора нарматыўнага зместу унутрыдзяржаўнага характару. Яны набываюць юрыдычную значнасць і юрыдычную сілу пасля рэгістрацыі ў адпаведных органах дзяржавы – у выканаўчых камітэтах (адміністрацыі).

Калектыўныя дагаворы дзейнічаюць у межах асобных арганізацый, устаноў і прадпрыемстваў і таму нагадваюць па дадзенай прыкмеце лакальныя нарматыўныя прававыя акты. Падабенства паміж імі бачыцца і ў тым, што як у лакальных нарматыўных прававых актах, так і ў калектыўных дагаворах змяшчаюцца лакальныя нормы права – нормы права, якія дзейнічаюць у межах адной арганізацыі, прадпрыемства. Справа не мяняецца, калі арганізацыя і прадпрыемства месцяцца на тэрыторыі некалькіх адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак адной дзяржавы, а ў шэрагу выпадкаў – і на тэрыторыі некалькіх дзяржаў, напрыклад, на тэрыторыі саюзнай дзяржавы Беларусі і Расіі ў межах сумеснага беларуска-расійскага прадпрыемства, якое зарэгістравана на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь, мае свае філіялы на тэрыторыі Расійскай Федэрацыі, і калектыўнае пагадненне якога таксама зарэгістравана ў дзяржаўных органах Рэспублікі Беларусь.

Але ў адрозненні ад лакальных нарматыўных прававых актаў, якія з’яўляюцца падвідам нарматыўных прававых актаў, калектыўныя дагаворы з’яўляюцца разнавіднасцю іншага віду крыніц пазітыўнага права – дагавора нарматыўнага зместу. Справа ў тым, што лакальныя нарматыўныя прававыя акты прымаюцца аднаасобна адміністрацыяй органа, установы, арганізацыі, а калектыўная дамова – вынік волевыяўлення двух бакоў – адміністрацыі і прафсаюзнай арганізацыі калектыва. Такім чынам, паняцце лакальных норм права уключае ў сябе нормы права, якія змяшчаюцца ў лакальных нарматыўных прававых актах і калектыўных дагаворах, але лакальныя нарматыўныя прававыя акты і калектыўныя дагаворы з’яўляюцца падвідамі двух самастойных відаў крыніц права.

У сучаснай расійскай і беларускай юрыдычнай навуцы ўвагу шырокага кола навукоўцаў прыцягвае такая крыніца права, як прававы прэцэдэнт, у сацыяльным падмурку якой знаходзіцца канкрэтная праява існуючых заканамернасцяў, канкрэтная жыццёвая справа, сітуацыя, – неад’емная праява і форма існавання сацыяльных заканамернасцяў. Вырашэнне канкрэтных жыццёвых спраў адпаведнымі судовымі і іншымі юрысдыкцыйнымі інстанцыямі прыводзіць да фарміравання правіла паводзінаў, якое з’яўляецца абавязковым як для суб’ектаў разглядаемай справы, так і для іншых суб’ектаў права. Даследаванню прававой прыроды і магчымасцей выкарыстання дадзенай крыніцы права ў прававой сістэме Рэспублікі Беларусь прысвечаны два раздзелы наступнай главы манаграфіі.

Адной з дадатковых крыніц нацыянальнага права Беларусі выступае прававы звычай, праўда, сфера яго дзеяння абмежавана. Прававы звычай выкарыстоўваецца, напрыклад, у сферы таварна-грашовых адносінаў, дзе паводзіны ўдзельнікаў грамадзянскіх прававых адносінаў часта прыводзяць да стварэння пэўных нарматываў, правілаў паводзінаў, але па розных прычынах гэтыя правілы паводзінаў не знаходзяць нарматыўнага прававога замацавання. Грамадзянскі кодэкс Рэспублікі Беларусь у арт. 290 выкарыстоўвае нарматыўна-прававую канструкцыю, згодна з якой удзельнікі грамадзянскіх прававых адносінаў пры выкананні абавязкаў павінны кіравацца абавязкамі, а таксама патрабаваннямі заканадаўства. Калі ж такія адсутнічаюць, то ўдзельнікі таварна-грашовых адносінаў павінны кіравацца «звычайна прад’яўляемымі патрабаваннямі». Такія правілы паводзінаў можна разглядаць як правілы паводзінаў прававога характару, па сутнасці, як прававыя звычаі, што склаліся і існуюць незалежна ад дзяржаўнай волі, але іх існаванне дзяржава дапускае і больш таго, у выпадку іх парушэння будзе абараняць сваёй прымусовай сілай. Апошняя акалічнасць якраз і сведчыць аб прававым характары «звычайна прад’яўляемых патрабаванняў».

Сярод крыніц міжнароднаправавога характару галоўнай і асноўнай крыніцай права з’яўляецца міжнародны дагавор – разнавіднасць дагавора нарматыўнага зместу. Памылкова лічыць, што нарматыўны прававы акт не з’яўляецца крыніцай у сістэме крыніц міжнароднаправавога характару. Справа ў тым, што асноўная маса, асноўны аб’ём норм міжнароднага права (за выключэннем, магчыма, нормаў jus kogens), у асаблівасці норм, якія змяшчаюцца ў міжнародных дагаворах, якія заключаюцца Рэспублікай Беларусь, набывае юрыдычна абавязковае значэнне на тэрыторыі Беларусі не інакш, як праз нарматыўныя прававыя акты, якія выдаюцца дзяржавай, яе упаўнаважанымі органамі ў мэтах імплементацыі нормаў міжнародных дагавораў у нацыянальную прававую сістэму Рэспублікі Беларусь.

Для набыцця юрыдычнай значнасці і непасрэднай дзейнасці на тэрыторыі нашай дзяржавы міжнародныя дагаворы патрабуюць ажыццяўлення шэрагу ўнутрыдзяржаўных працэдур, якія неабходны дзеля выражэння згоды Рэспублікі Беларусь на абавязковасць для яе міжнародных дагавораў. Да ліку такіх працэдур адносіцца выданне неабходных для ажыццяўлення міжнародных дагавораў нарматыўных прававых актаў, а таксама заключэння дагавораў нарматыўнага зместу ўнутрыдзяржаўнага характару. Абсалютная большасць нормаў міжнародных дагавораў не дзейнічаюць на тэрыторыі Рэспублікі без выдання ўнутрыдзяржжаўных нарматыўных прававых актаў. Ратыфікацыя, іншыя абавязковыя працэдуры надання нормам міжнародных дагавораў абавязковага значэння для Рэспублікі Беларусь ажыццяўляюцца, як правіла, шляхам выдання адпаведных нарматыўных прававых актаў унутрыдзяржаўнага характару. Ратыфікацыя міжнароднага дагавора Нацыянальным Сходам Рэспублікі Беларусь, напрыклад, ажыццяўляецца шляхам выдання закона Рэспублікі Беларусь аб ратыфікацыі пэўнага дагавора.

Такім чынам, нарматыўныя прававыя акты, без выдання якіх на тэрыторыі Беларусі практычна не дзейнічаюць нормы міжнароднага дагавора, нельга не аднесці да ліку крыніц міжнародна-прававога характару, бо мэта іх выдання і сэнс функцыянавання «завязваюцца» на міжнародныя дагаворы. Наўпрост, без дагавораў міжнароднага характару такія нарматыўныя прававыя акты, як правіла, не маюць юрыдычнай значнасці. Пагэтаму нарматыўныя прававыя акты і з’яўляюцца адной з крыніц міжнароднаправавога характару, але ў параўнанні з сістэмай унутрыдзяржаўных крыніц права дадзеная крыніца права ў падсістэме крыніц права міжнароднаправавога характару не з’яўляецца галоўнай.

Вядома, што прававая сістэма Рэспублікі Беларусь функцыянуе і развіваецца ў шчыльнай узаемасувязі з іншымі нацыянальнымі прававымі сістэмамі, а таксама з міжнародным правам. У артыкуле 8 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь замацавана правіла, згодна з якім Рэспубліка Беларусь прызнае прыярытэт агульнапрызнаных прынцыпаў міжнароднага права і забяспечвае адпаведнасць ім заканадаўства. Агульнапрызнаныя прынцыпы міжнароднага права былі замацаваны ў шэрагу міжнароднаправавых дагавораў у форме Статута ААН, дэкларацый і г.д., якія Рэспубліка Беларусь прызнала для сябе абавязковымі. Таму фармуліроўка артыкула 8 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь сведчыць, як уяўляецца, аб тым, што Рэспубліка Беларусь дала згоду на тое, што шэраг міжнародных дагаворных норм, якія змешчаны ў асобных міжнародных дагаворах, маюць прыярытэт, першынство ў прававой сістэме Рэспублікі Беларусь.

Агульнапрызнаныя прынцыпы міжнароднага права дзейнічаюць на ўсёй тэрыторыі Рэспублікі Беларусь і маюць абавязковае значэнне для ўсіх асобаў, яны пранізваюць усю прававую сістэму Рэспублікі Беларусь, сістэму крыніц права, што склалася гістарычна ў Беларусі, увогуле і сістэму заканадаўства ў прыватнасці. Прычым дзейнічаюць яны бестэрмінова. Частка агульнапрызнаных прынцыпаў і нормаў міжнароднага права існуе ў форме прававога звычая, і па свайму характару і зместу гэтыя нормы права асобныя аўтары – спецыялісты ў галіне міжнароднага публічнага права – адносяць да асноўных крыніц права. Агульнапрызнаныя прынцыпы і нормы міжнароднага права, якія існуюць у форме прававога звычая, з’яўляюцца неабходнай перадумовай існавання міжнароднага дагаворнага права. Яны стваралі і ствараюць неабходную прававую базу, аснову для існавання анульнага міжнароднага права.

У склад дадатковых крыніц міжнароднаправавога характару ўваходзяць найперш прававы прэцэдэнт і прававыя звычаі, акрамя тых прававых звычаяў, аб якіх узгадвалася вышэй. Для таго, каб прававы звычай стаў крыніцай міжнароднага права, патрэбна згода некалькіх дзяржаў на тое, што яны прызнаюць пэўны звычай прававым і абавязковым для кіравання. Такім чынам, калі ўнутры дзяржавы звычай можа стаць прававым пры згодзе на тое дзяржаўнай улады (пры яго санкцыянаванні дзяржавай), то для таго, каб, напрыклад, гэты ж самы ці нейкі іншы звычай стаў крыніцай міжнароднага права, патрэбна згода найменш двух суверэнных дзяржаўных воль. На першасных этапах развіцця міжнароднага права прававы звычай, як дарэчы і ў нацыянальным праве, быў асноўнай і, нават, галоўнай крыніцай міжнароднага права побач з дагаворам нарматыўнага зместу. Бо ўступаючы ў міжнародныя адносіны дзяржавы павінны былі зыходзіць з прынцыпаў добрасумленнага захавання пагадненняў, якія яны заключалі, з прызнання непарушнасці дагавораў. Прынцып непарушнасці дагавораў і стаў тым першым прававым звычаем міжнароднага характару, з якога вырасла ўсе сучаснае міжнароднае права. У сучасным міжнародным праве прававы звычай выконвае ролю дадатковай крыніцы права. Прыкладам выкарыстання прававога звычая ў якасці крыніцы сучаснага міжнароднага права з’яўляецца сістэматызаваны збор прававых звычаяў у сферы міжнароднага гандлю ў форме правілаў ІНКАТЭРМС. Гэтымі правіламі, а таксама іншымі сістэматызаванымі зборамі правілаў звычаёвага характару кіруюцца ўдзельнікі прававых адносінаў не толькі ў сферы міжнароднага прыватнага права, але і ў сферы міжнароднага публічнага права.

З міжнароднаправавым прэцэдэнтам, які мае значэнне на тэрыторыі пэўнай дзяржавы, мы сутыкаемся ў сітуацыях, калі дзяржава прызнае для сябе абавязковымі рашэнні нейкіх міжнародных судовых інстанцый, напрыклад, Еўрапейскага суда па правах чалавека. У такім разе на тэрыторыі дзяржавы рашэнне дадзенай судовай установы па канкрэтнай справе з удзелам грамадзяніна гэтай дзяржавы мае юрыдычна абавязковае значэнне. Акрамя гэтага ўсе судовыя інстанцыі краіны, якая прызнае на сваей тэрыторыі юрысдыкцыю Еўрапейскага суда па правах чалавека, павінны кіравацца прэцэдэнтамі тлумачэння, якія былі сфармуляваны дадзенай юрысдыкцыйнай інстанцыяй пры разглядзе іншых спраў. Іншымі словамі, прызнаўшы аднойчы юрысдыкцыю Еўрапейскага суда па правах чалавека на сваёй тэрыторыі, дзяржава тым самым стварае своеасаблівы легальны «прававы калідор», праз які ў прававую сістэму дадзенай дзяржавы наўпрост, без аніякіх дадатковых унутрыдзяржаўных працэдур, паступаюць і становяцца складовай часткай яе прававой сістэмы нормы міжнароднага права. Прэцэдэнт тлумачэння, які ствараецца Еўрапейскім судом па правах чалавека, уяўляе правіла паводзінаў агульнага характару, якое фармулюецца пры разглядзе канкрэтных спраў.

Частка нормаў міжнароднаправовга характару існуе ў форме міжнароднаправавой дактрыны – навуковых палажэнняў, якімі кіруюцца пры заключэнні, тлумачэнні і выкананні міжнародных дагавораў, пры генеральнай і спецыяльнай транфармацыі ва ўнутрыдзяржаўнае права. Асабліва значны ўплыў дактрынальныя міжнароднаправыя палажэнні аказваюць на стварэнне прэцэдэнтаў тлумачэння Еўрапейскім судом па правах чалавека і Еўрапейскім судом. Такім чынам, дактрына і ў сістэме крыніц сучаснага міжнароднага права выконвае ролю дадатковай крыніцы права. Да ліку дадатковых крыніц міжнароднага права можна аднесці і нормы, якія ўтрымліваюцца ў свяшчэнным пісанні, праўда, яны маюць абмежаванае выкарыстанне ў сучасным міжнародным праве. У прыватнасці, ў праекце Канстытуцыі (Асноўнага закона) краін, якія ўваходзяць у склад Еўрапейскага Саюза, аб хрысціянскіх каштоўнасцях нават і не ўзгадваецца. Пры заключэнні міжнародных пагадненняў паміж дзяржавамі мусульманскага свету найбольш пашырана выкарыстанне нормаў свяшчэнных пісанняў.

 

***

Сістэма крыніц беларускага права адпавядае асноўным параметрам, якія ўласцівы рамана-германскай прававой сям’і, захоўвае адметныя асаблівасці набору і сістэмы крыніц савецкага права і разам з тым валодае прыметамі, якія характарызуюць яе ў якасці сістэмы крыніц суверэннай прававой сістэмы. Універсальная класіфікацыя крыніц права дазваляе вызначыць адметныя рысы асобных відаў і сістэмы крыніц нацыянальнага беларускага права, убачыць у поўным аб’ёме сістэматыку крыніц беларускага права, асновы якой замацаваны ў Канстытуцыі краіны. Зыходным пунктам сістэмы крыніц беларускага права з’яўляецца канстытуцыйнае паняцце нарматыўнага акта, якім абазначаюцца ўсе віды крыніц беларускага права. Канкрэтызацыя і дэталізацыя канстытуцыйных тэарэтыка-прававых схем і канструкцый аб сістэме крыніц беларускага права ў бягучым заканадаўстве абумовілі стварэнне даволі поўнай нарматыўнай прававой асновы, якая замацоўвае парадак стварэння, развіцця, дзеяння і сістэматызацыі крыніц беларускага права, іншыя аспекты крыніц пазітыўнага права. 

Далейшае развіццё нарматыўнай прававой асновы сістэмы крыніц дзеючага беларускага пазітыўнага права бачыцца на шляху распрацоўкі і прыняцця зводнага нарматыўнага прававога акта ў форме кодэкса аб крыніцах права (ці пад нейкай іншай назвай). Ва ўмовах пабудовы сацыяльнай і прававой дзяржавы патрэбна на афіцыйным узроўні ажыццявіць як мага поўную фармалізацыю сістэмы і структуры крыніц дзеючага права, замацаваць сувязі субардынацыі, іерархіі і каардынацыі, якія дапускаюцца паміж крыніцамі права, вызначыць каналы, праз якія ў прававую сістэму ўводзяцца новыя нормы права, а таксама механізмы, з дапамогай якіх праводзіцца сістэматызацыя дзеючых крыніц права. Дакладнасць і аднастайнасць у разуменні азначаных і іншых пытанняў – адзіна правільны шлях развіцця прававой сістэмы, які патрабуе ўмацавання законнасці і прававарадку ў сферы стварэння і рэалізацыі права.