1.1. Праблемы азначэння паняцця крыніц права

 

Полісемія – шматзначнасць слова, г зн. наяўнасць у аднаго і таго ж слова розных лексічных значэнняў, якія замацаваны за ім у мове і звязаны з рознымі кантэкстамі яго ўжывання, здаўна суправаджае працэс даследавання крыніц права. Шматзначнасць тэрміна «крыніцы права» дало падставы прафесару С.Ф. Кечак’яну ў сярэдзіне мінулага стагоддзя зрабіць выснову, якая захоўвае сваё значэнне і сёння, выснову аб тым, што паняцце крыніц права «...принадлежит к числу наиболее неясных в теории права. Не только нет общепринятого определения этого понятия, но даже спорным является самый смысл, в котором определяются слова «источник права» [1, с. 3].

Прынята лічыць, што ў навуковы зварот паняцце «крыніцы права» было ўведзена рымскім гісторыкам Цітам Лівіем у працы «Гісторыя Рыма ад заснавання горада». Апісваючы працэс распрацоўкі і прыняцця асноватворчай крыніцы рымскага права «XII табліц», Ціт Лівій падкрэсліў, што яны «...несмотря на целую гору нагроможденных друг на друга законов, остаются истоком всего государственного и гражданского права...» [2, с. 146]. Такое разуменне тэрміна «крыніцы права» было характэрным для старажытнарымскай юрыдычнай дактрыны. Вельмі высока ацэньваў ролю «XII табліц» у развіцці рымскага права вядомы філосаф, мысліцель і юрыст Марк Тулій Цыцэрон. І Ціт Лівій, і Марк Тулій Цыцэрон глядзелі на «XII табліц» як на падмурак, з якога вырасла рымскае права ва ўсёй яго велічы і непахіснасці.

Гісторыя развіцця прававой навукі сведчыць аб тым, што тэрмін «крыніцы права» выкарыстоўваўся раней і выкарыстоўваецца зараз у некалькіх сэнсах, г.зн. што дадзеным тэрмінам абазначалі раней і абазначаюць зараз розныя сацыяльна-прававыя рэальнасці.

Па-першае, тэрмінам «крыніцы права» абазначаюцца тыя прычыны і фактары, якія прывялі калісьці да ўзнікнення права, а таксама сілы і фактары, якія сёння абумоўліваюць яго развіццё і функцыяніраванне. У залежнасці ад разумення працэсаў узнікнення права тэрмінам крыніцы права абазначаюцца самыя розныя сілы і фактары. Так, напрыклад, у тэалагічнай тэорыі адзінай крыніцай права лічыцца божая воля, а ў матэрыялістычнай − эканамічныя, сацыяльныя, палітычныя і псіхалагічныя фактары. У сучаснай літаратуры мы назіраем драбленне ў выкарыстанні тэрміна крыніцы права ў азначаным сэнсе слова і ўжо побач з тэрмінам «юрыдычныя крыніцы права» выкарыстоўваюцца таксама тэрміны «натуральныя, ідэйныя і сацыяльныя крыніцы права» [3, с. 419 – 423]. Тэрмінам «натуральныя крыніцы права» абазначаюцца геаграфічныя, кліматычныя фактары, якія аказваюць уплыў на фарміраванне права, на працэсы праватворчасці. Пад сацыяльнымі крыніцамі права разумеюцца сацыяльныя, палітычныя, эканамічныя ідэалагічныя, культурныя і этнанацыянальныя фактары. Прафесар М.Н. Марчанка выдзяляе «матэрыяльныя крыніцы права», пад якімі разумее эканамічныя фактары, што аказваюць уплыў на працэс праваўтварэння [4, с. 47] .

Па-другое, тэрмінам «крыніцы права» абазначаецца сіла, якая непасрэдна фармулюе нормы права і надае ім агульнаабавязковае значэнне. У якасці такой сілы можа разглядацца дзяржава ўвогуле, дзейнасць дзяржавы па стварэнні норм пазітыўнага права, дзяржаўная воля, сацыялізаваная дзяржаўная воля і г.д., у залежнасці ад таго, як разумеецца працэс фарміравання і стварэння права, працэс праватворчасці і законатворчасці. Вельмі пашыраным было разуменне крыніцы права ў адзначаным сэнсе слова ў савецкай юрыдычнай дактрыне. Вядомы навуковец М.Г. Аляксандраў у 40-х гадах ХХ ст. пад крыніцамі права прапанаваў разумець від дзейнасці дзяржавы, які зводзіцца да ўстанаўлення юрыдычных норм. «Источник права, − падкрэсліваў М.Г. Аляксандраў, − есть особый акт волеизъявления, который не следует отождествлять с объективированной волей» [5, с. 53].  Прыкладна гэтак жа сама азначаў крыніцы права прафесар С.С. Аляксееў, які пісаў, што асобны «...акт правотворчества является юридическим источником соответствующих юридических норм... « [6, с. 314 ].

Па-трэцяе, тэрмін «крыніцы права» ўжываецца для абазначэння таго «прававога матэрыялу», які быў пакладзены ў аснову адпаведнай прававой сям’і, нацыянальнай прававой сістэмы ці асобнай крыніцы права. Рымскае права з’яўляецца адной з крыніц рамана-германскай прававой сям’і менавіта ў дадзеным аспекце тэрміна «крыніцы права». Прававая сістэма Візантыі – адна з крыніц прававой сістэмы Маскоўскай дзяржавы, а Статут Вялікага княства Літоўскага, Жамойтскага і Рускага 1588 года быў выкарыстаны ў якасці адной з крыніц пры падрыхтоўцы Улажэння цара Аляксея Міхайлавіча 1649 года. Выкарыстанне тэрміна «крыніцы права» ў азначаным ракурсе распаўсюджана сярод спецыялістаў у галіне гісторыка-прававых і палітыка-прававых даследаванняў [7 – 10].

Па-чацвёртае, тэрмінам «крыніцы права» абазначаюць гістарычныя помнікі, якія калісьці мелі значэнне дзеючага права. Кодэкс Гая і Руская Праўда, Прахірон і Кормчая кніга – крыніцы права ў дадзеным аспекце тэрміна. Крыніцай старажытнарымскага права ў азначаным кантэксце з’яўляюцца прамовы і навуковыя працы знакамітых рымскіх юрыстаў Гая, Папініяна, Ульпіяна, Паўла, Мадэсціна, якія выконвалі ролю дзеючага пазітыўнага права.

Па-пятае, тэрмін «крыніцы права» прыкладваецца таксама да самых розных носьбітаў інфармацыі аб праве мінулага і аб дзеючым пазітыўным праве. У азначаным сэнсе слова да крыніц права адносяцца разнастайныя звесткі аб праве і прававых сістэмах мінулага, якія ўтрымліваюцца ў літаратурных помніках, у працах гісторыкаў, іншых вучоных, летапісах, гістарычных хроніках, археалагічных знаходках і г. д. Крыніцамі права ў азначаным сэнсе слова з’яўляюцца даследаванні па гісторыі Рыма, якія былі праведзены Плутархам, Тацытам, Сенекай, Салюсціем Крыспам, Цітам Лівіем. У сучасным разуменні да крыніц права ў азначаным сэнсе слова адносяцца самыя розныя дактрынальныя крыніцы, у тым ліку манаграфіі, навуковыя артыкулы, каментарыі да дзеючых крыніц права і г.д.

Па-шостае, тэрмін «крыніцы права» выкарыстоўваецца ў філасофскім сэнсе слова. Крыніцамі права ў дадзеным ракурсе з’яўляюцца ліберальныя, кансерватыўныя і г.д. ідэі, якія былі пакладзены ў аснову прававой сям’і, нацыянальнай прававой сістэмы ці асобнай крыніцы права. У дадзеным ракурсе крыніцы права адказваюць на пытанне аб тым, якія філасофскія канструкцыі знаходзяцца ў падмурку прававой сістэмы ўвогулле і сістэмы права ў прыватнасці [4, с. 50 – 51].

Па-сёмае, тэрмін «крыніцы права» выкарыстоўваецца ў якасці нейкага абстрактнага вобраза, які «...скорее должен помочь пониманию, чем дать понимание того, что обозначается этим выражением» [1, с.3 – 4 ]. Прафесар С.С. Аляксееў для абазначэння крыніц пазітыўнага права выкарыстоўвае тэрміны «сховішча» і «рэзервуар» дзеючых норм права, а разглядаючы праблему выкарыстання тэрмінаў «форма права» і «крыніца права», прыходзіць да высновы, што нарматыўныя акты – гэта «...тот источник, из которого люди черпают сведения о юридических нормах» [6, с. 213]. Метафарай лічаць тэрмін «крыніцы права» акадэмік Б.М. Тапарнін [11, с. 9] і прафесар А.А. Рубанаў [ 12, с. 42 ].

Па-восьмае, тэрмін «крыніцы права» выкарыстоўваецца ў спецыяльна- юрыдычным (ці фармальна-юрыдычным) сэнсе слова. У гэтым ракурсе тэрмінам «крыніцы права» абазначаюццца знешнія формы выяўлення і замацавання норм дзеючага пазітыўнага права ў той ці іншай нацыянальнай прававой сістэме. Дадзены ракурс разумення тэрміна «крыніцы права» быў вельмі распаўсюджаны ў дарэвалюцыйнай расійскай дактрыне. Так, напрыклад, разумеў тэрмін «крыніцы права» вядомы рускі вучоны-юрыст М.М. Каркуноў [13, с. 66]. Выкарыстанне тэрміна «крыніцы права» ў разглядаемым сэнсе было характэрным і для савецкай юрыдычнай дактрыны. У чатырохтомным выданні курса марксісцка-ленінскай агульнай тэорыі дзяржавы і права пад крыніцай права ў юрыдычным сэнсе слова разумелася форма выяўлення правіла, якая надае яму якасць прававой нормы [14, с. 580]. Прафесар С.Л. Зіўс, зыходзячы з таго, што «...норма права не существует и не может существовать вне источника права − оболочки бытия правовой нормы» [15, с. 9], абгрунтоўвае палажэнне аб тым, што пад крыніцай права трэба разумець форму ўстанаўлення і выражэння прававых норм [15, с. 9, 22−23].

Аналізуючы розныя зрэзы і аспекты выкарыстання тэрміна «крыніцы права», прафесар Марчанка М.Н. прыйшоў да высновы, што «... формально- юридическое представление об источниках права в отечественной и зарубежной юридической литературе является в настоящее время, пожалуй, наиболее распространённым и наиболее часто употребляемым» [4, с.51]. Мы пагаджаемся з прафесарам Марчанкам М.Н. і ў якасці дадатковага аргумента спашлемся на энцыклапедычныя выданні, у якіх традыцыйна падаюцца самыя пашыраныя ўяўленні пра ўжываемы тэрмін. У юрыдычным энцыклапедычным слоўніку пад крыніцай права прапануецца разумець дзяржаўна-афіцыйную форму выяўлення і існавання юрыдычных норм [16, с.297]. У вялікім юрыдычным слоўніку, які выдадзены ў Расійскай Федэрацыі, пад крыніцамі права прапануецца разумець формы замацавання (знешняга выяўлення) прававых норм [17, с. 240]. У вялікай юрыдычнай энцыклапедыі, якая таксама выдадзена ў Расійскай Федэрацыі, пад крыніцамі права таксама разумеюцца спосабы замацавання і выяўлення прававых норм [18, с. 241].

Магчыма, што юрысты не могуць вызначыцца з аднастайнасцю ў разуменні тэрміна «крыніцы права» не ў апошнюю чаргу яшчэ і таму, што сам зыходны тэрмін «крыніцы» шматзначны. Так, у тлумачальным слоўніку беларускай літаратурнай мовы пад тэрмінам «крыніца» прапануецца разумець: «1. Натуральны выхад падземных вод на паверхню зямлі, а таксама вадаём, які ўтварыўся на месцы выхаду падземных натуральных вод. Прынесці вады з крыніцы. 2. перан.,чаго. Тое, што дае пачатак чаму-н., служыць асновай для чаго-н. К. Святла. К. Дабра. 3. Пісьмовыя помнікі, дакументы, яна аснове якіх пішуцца навуковыя даследаванні. Мовазнаўчыя крыніцы»[19, с. 304]. Амаль такое тлумачэнне тэрміна крыніца даецца і ў слоўніку рускай мовы С.І Ожагава, дзе тэрмінам «крыніцы» абазначаюцца: «1. Струя жидкости, вытекающая из земли. И. Минеральной воды. Нефтяной и. 2 . перен. То, что даёт начало чему-н., откуда исходит что-н. Солнце – источник света. И. Всех зол. Сведения из верного источника. 3. Письменный памятник, документ, на основе которого строится научное исследование. Источники для истории края. Использовать все доступные источники.[20,с. 222].

Як ставіцца да шматзначнасці ў разуменні і азначэнні аднаго і таго ж тэрміна? Адказы тут розныя. Так, С.В. Бошна, у шматзначнасці тэрміна «крыніцы права» бачыць, «...не только не недостаток, а достоинство, которое даёт возможность учесть неполное совпадение права и закона, несовершенство формы, её отрыв от источника и сущности» [21, с. 8]. У беларускай юрыдычнай навуцы аналагічнай пазіцыі прытрымліваецца К.Л. Тамашэўскі, які падкрэслівае, што полісемія ў выкарыстанні паняцця «крыніцы права» мае «…важное теоретическое и методологическое значение <…> полный отказ от использования этой категории, а также её сужение до одного единообразного смысла нецелесообразны, поскольку этот термин давно устоялся в юридической литературе, а его понятие является настолько дискуссионным и неоднозначным, особенно в условиях плюрализма типов правопонимания, что дать ему единое (интегративное) определение <…> не представляется возможным» [22, c.8 ].

Па дадзеным пытанні выказаны і іншыя меркаванні. Для юрыспрудэнцыі – навукі, якая патрабуе дакладнасці, яснасці і аднастайнасці ў разуменні і выкарыстанні тэрмінаў і паняццяў, асабліва для прававой дагматыкі, якая дасканала вывучае дзеючыя прававыя сістэмы, фармуліруе заканамернасці развіцця права і прапановы па ўдасканаленню дзеючага пазітыўнага права, полісемія з’яўляецца справай непажаданай, бо яна вядзе да своеаасаблівага «тэрміналагічнага крызісу». Яшчэ Ш. Мантэск’ё ў працы «Дух законаў» вылучыў патрабаванне, каб словы закона выклікалі ў людзей аднолькавыя паняцці [23, с. 651 – 653].  Адзін з класікаў айчыннай тэорыі заканадаўчай тэхнікі І.Л. Браудэ адносна шматзначнасці тэрмінаў, якія выкарыстоўваюцца ў справе стварэння законаў, адзначаў: «Недопустимо применение того же термина к разным по содержанию понятиям» [24, с.105]. Аналагічнае патрабаванне да правілаў выкарыстання прававой палісеміі вылучаюць і сучасныя аўтары. Так, у навучальным дапаможніку, які падрыхтаваны калектывам аўтараў з Інстытута заканадаўства і параўнальнага правазнаўства пры Урадзе Расійскай Федэрацыі да такіх правіл адносяцца: «1) недопустимость использования не устранённой грамматическим предложением или сочетанием многозначности слова (словосочетания). Многозначное по своей природе слово требует конкретизации, уточнения, привязки к смыслу предложения; 2) недопустимость «насыщения» текста будущего нормативного акта многозначными словами и сочетаниями. Обилие слов с переносным значением отрицательно влияет на точность выражения юридических норм, что вызывает трудности их понимания и толкования» [25, с.75].

Пры полісеміі патрабуецца ўдакладненне сэнса ўжываемага тэрміна, бо без гэтага як навукоўцы-юрысты, так і правапрымяняльнікі, простыя карыстальнікі дзеючага пазітыўнага права перастаюць разумець адзін аднаго. Недапушчальнымі трэба лічыць такія сітуацыі ў працэсе рэалізацыі правоў і свабод чалавека, бо гэта суправаджаецца шматлікімі іх парушэннямі. Зусім непажаданай з’яўляецца шматзначнасць юрыдычнага тэрміна пры прымяненні норм права, бо гэтыя працэсы звязаны, як правіла, з ужываннем моцных сродкаў дзяржаўнага прымусу. Для забеспячэння аднастайнага разумення і прымянення норм пазітыўнага права да самых разнастайных жыццёвых сітуацый, у мэтах усталявання справядлівасці ў грамадскіх адносінах патрэбна абсалютна аднолькавае разуменне зместу норм пазітыўнага права і адпаведна тых тэкстаў, у якіх яны выкладаюцца, усімі суб'ектамі права, і тымі, хто стварае крыніцы дзеючага пазітыўнага права, і тымі, хто іх прымяняе, і тымі, хто імі карыстаецца.

Усе гэтыя акалічнасці не аднойчы прымушалі спецыялістаў і практыкаў у галіне права прыйсці да паразумення ў аднастайным выкарыстанні тых ці іншых юрыдычных тэрмінаў. У рамана-германскай прававой сістэме «кансэнсус» дасягаўся часцей за ўсё шляхам азначэння спрэчнага тэрміна ў заканадаўстве, г. зн. шляхам фармуліравання дэфінітыўных норм права. Пасля гэтага азначаны тэрмін уваходзіў у паўсядзённую прававую практыку і замацоўваўся ў ёй у пэўным сэнсе. Аднак далёка не заўсёды спробы менавіта такога выйсця з «тэрміналагічнага крызісу» могуць быць паспяховымі. Справа ў тым, што ў юрыдычнай навуцы і прававой сістэме існуюць тэрміны, якія не выкарыстоўваюцца ў пазітыўным праве і таму не аказваюць непасрэднага ўплыву на правапрымяняльны працэс. Менавіта да гэтай катэгорыі і адносіцца тэрмін «крыніцы права». У пазітыўным праве выкарыстоўваюцца тэрміны, якія абазначаюць асобныя віды крыніц права − закон, дэкрэт, указ, пастанаўленне, звычай і г. д., а родавы тэрмін «крыніцы права» ўжываецца пераважна ў навуковай і вучэбнай літаратуры. Гэта выратоўвае юрыдычную практыку, але пакідае поле для шматлікіх, часта схаластычных навуковых спрэчак.

Але калі нельга прыйсці да аднастайнага разумення тэрміна праз яго азначэнне ў пазітыўным праве, то гэта можна зрабіць праз дасягненне кансэнсусу ў азначэнні тэрміна паміж навукоўцамі і практыкамі.

У юрыдычнай літаратуры неаднаразова прадпрымаліся спробы дасягнуць дамоўленасці аб аднастайным выкарыстанні тэрміна «крыніцы права».  Прафесарам Явічам Л.С. быў прапанаваны  шлях да паразумення, які зводзіцца да выкарыстання тэрміна «крыніцы права» ў двух сэнсах - матэрыяльным і юрыдычным [26, с. 38]. Два гэтыя ўзроўні ў разуменні катэгорыі «крыніцы права» непарыўна пераплятаюцца з гісторыяй узнікнення грамадства [27, с. 10]. Пры гэтым тэрмінам «крыніцы права» ў матэрыяльным сэнсе слова абазначаюцца самыя разнастайныя эканамічныя, сацыяльныя, палітычныя, культурныя, этнаграфічныя і іншыя фактары, якія знаходзяцца па-за прававым полем, але маюць патэнцыяльную магчымасць увасобіць прынцып нарматыўнасці, які іманентна ўласцівы чалавечай супольнасці ў выглядзе прававых норм. Тэрмін жа «крыніцы права» ў фармальна-юрыдычным сэнсе слова абазначае існуючыя крыніцы пазітыўнага права: нарматыўны прававы акт, прававы звычай, прававы прэцэдэнт ці дагавор нарматыўнага зместу і г.д. Аналагічную пазіцыю выказаў французкі даследчык Бержэль Ж.-Л., які зазначыў, што тэрмінам крыніцы права «...принято обозначать одновременно содержательные и формальные источники права» [28, с. 97 ]. Пад змястоўнымі (сутнаснымі) крыніцамі права Ж.-Л Бежэль разумее ствараючыя сілы права, якія забяспечваюць нормы матэрыяльнай асновай, а пад фармальнымі – спосабы існавання юрыдычных норм, сярод якіх выдзяляе закон, звычай, судовую практыку і тлумачэнне законаў.

Вельмі грунтоўна і падрабязна праблему шматзначнасці тэрміна «крыніцы права» разглядаў прафесар А.Ф. Шабанаў. У 60-х гадах ХХ ст. ён выступіў з прапановай аб тым, каб у літаратуры, якая прысвечана пытанням праватворчай дзейнасці дзяржавы і тым формам, у якіх аб'ектывіруюцца вынікі гэтай дзейнасці, выкарыстоўваць тэрмін «формы права», таму што законы, іншыя акты, у якіх змяшчаюцца нормы права, самі па сабе не ствараюць права. У гэтых варунках іх нельга лічыць крыніцамі права. Законы і іншыя акты з'яўляюцца толькі формамі замацавання і выяўлення норм права і, як усялякая форма, не могуць быць крыніцай свайго зместу − норм права. Тэрмінам «крыніцы права» прафесар А.Ф. Шабанаў прапанаваў абазначаць тую сілу, што надае нормам права агульнаабавязковы характар. «В государственной власти, − пісаў ён, − советские юристы вполне естественно видят и силу, которая придает праву общеобязательное значение», пры гэтым падкрэсліваў, што сілай, «...создающей право, являются материальные условия жизни общества (как первоисточник всей надстройки) и государство (как непосредственный источник права)» [29, с. 32 − 44]. Беларускі даследчык С.А. Трахіменак фактычна далучаецца да пазіцыі прафесара А.Ф. Шабанава і, абапіраючыся на тлумачэнне тэрмінаў «крыніца» і «форма», якое даецца ў слоўніку рускай мовы С.І. Ожагава, прыходзіць да высновы, што крыніца права – гэта фактар, які парадзіў права як па зместу, так і па форме, а форма права – гэта права, якое было знешне аб’ектавана. Ён лічыць, што нарматыўны прававы акт, прававы звычай, юрыдычны прэцэдэнт з’яўляюцца разнавіднасцямі форм права, а крыніцай права ў спецыяльным юрыдычным сэнсе з’яўляецца дзейнасць дзяржавы [30, с. 9-10 ].

Зазначым, што пазіцыя прафесара А.Ф. Шабанава раскрытыкавана на той жа самай падставе, на якой крытыкуецца і выкарыстанне тэрміна «крыніцы права» – на падставе шматзначнасці тэрміна «форма права». Прафесар С.С. Аляксееў у гэтай сувязі справядліва падкрэсліў, што тэрмін «форма права» «…многозначен и может быть использован при рассмотрении права в самых разных значениях» [6, с.213], а прафесар С.Л. Зіўс, маючы на ўвазе той факт, што сярод навукоўцаў «галіновага» профілю пазіцыя  прафесара А.Ф. Шабанава не знайшла шырокай падтрымкі пісаў: «Демон сомнений их не смутил. Искусу поддались лишь некоторые «общие» теоретики права» [15, с.22].

У сучаснай юрыдычнай літаратуры тэрміны «крыніцы права» і «формы права» выкарыстоўваюцца ў розных значэннях, і існуе па меншай меры тры пазіцыі адносна таго, якім чынам яны суадносяцца паміж сабой [21, с. 6-7 ]: 1) тэрміны «форма права» і «крыніца права» з’яўляюцца тоеснымі; 2) тэрміны «формы права» і «крыніцы права» раздзяляюцца, але раздзел іх праводзіцца ў розных варыянтах; 3) поўнае раздзяленне гэтых тэрмінаў і паняццяў без іх перасячэння, але пры наяўнасці іншых тэрмінаў, пры дапамозе якіх тэрміны «форма права» і «крыніцы права» можна супаставіць паміж сабой.

У агульным плане мы падзяляем трэці з адзначаных метадалагічных падыходаў. Неабходна выйсці за межы своеасаблівай дыхатаміі «крыніца права – форма права», а таксама камбінавання вядомых тэрмінаў і словаспалучэнняў – крыніцы (формы) права ці формы (крыніцы) права.

Для азначэння знешніх формаў выражэння і замацавання дзеючага ў грамадстве пазітыўнага права можна было б выкарыстоўваць тэрмін, які найбольш адэкватна адпавядае характару той прававой рэальнасці, якую азначаюць – таго афіцыйна замацаванага «рэзервуара», у якім змяшчаюцца нормы дзеючага права. Такім тэрмінам можа быць тэрмін «крыніцы нормаў права» [31, с. 41 – 42]. Пры такім падыходзе да вызначэння зместу паняццяў і тэрмінаў пад формамі права можна было б разумець правасвядомасць, прававыя адносіны, прававыя акты індывідуальнага характару і шэраг іншых прававых рэалій, у якіх рэальна існуе, праяўляецца дзеючае права. Тэрмін «крыніцы нормаў права», такім чынам, будзе выкарыстоўвацца для характарыстыкі толькі адной формы права – дзеючага  пазітыўнага права, а дакладней – тых афіцыйна прызнаных сродкаў замацавання і функцыянавання агульнаабявязковых, фармальна-азначаных правілаў паводзінаў – нормаў пазітыўнага права.

Пры вырашэнні пытання аб суадносінах паняццяў і тэрмінаў «крыніцы права», «формы права», «крыніцы норм права» трэба мець на ўвазе, што на змест кожнага з гэтых тэрмінаў наўпрост уплываюць падыходы да вызначэння паняцця і сутнасці права. На дадзены аспект праблемы звярталі ўвагу беларускія і расійскія даследчыкі [32 – 35], але ён патрабуе больш грунтоўнага і самастойнага аналізу. Разам з тым, уплыў канцэпцый праваразумення на вызначэнне зместу аналізуемых тэрмінаў не трэба перабольшаць і тым больш абсалютызаваць. На дактрынальным узроўні такія сувязі можна акрэсліць толькі ў самым агульным плане. Натуральна, больш шчыльныя залежнасці існуюць паміж тэрмінамі «крыніца права», «форма права» і «крыніца норм права» ў тых прававых сістэмах, дзе існуе легальнае азначэнне паняцця права.

Пасля распаду савецкай прававой сістэмы і ва ўмовах фарміравання якасна новай прававой сістэмы ў Расійскай Федэрацыі, іншых дзяржавах СНД, у юрыдычнай літаратуры было выказана меркаванне аб тым, што пад крыніцай права трэба разумець абумоўлены характарам разумення права спосаб прызнання сацыяльных норм у якасці абавязковых [36, с. 219]. Справа, аднак, у тым, што ў межах адной і той жа, напрыклад, нацыянальнай прававой сістэмы Расійскай Федэрацыі, існуе адзіная сістэма крыніц пазітыўнага права, але ў той жа самы час рэальна існуе некалькі тэорый (канцэпцый) разумення права. Такая ж карціна назіраецца і за межамі рамана-германскай прававой сям’і. Напрыклад, у Індыі побач пражываюць мусульмане, якія маюць сваю адметную канцэпцыю разумення права, і індусы, разуменне права ў якіх не падобна на мусульманскую тэорыю, тым не менш, у дзяржаве існуе адзіная для ўсіх грамадзян, усёй супольнасці сістэма крыніц права.

Акрамя гэтага, у словазлучэннях – «разуменне права − спосаб прызнання сацыяльных норм у якасці абавязковых» − вядучай з'яўляецца не першая, а другая частка. Аналіз розных прававых сістэм з іх адметнымі сістэмамі крыніц права, характарам стварэння права сведчыць аб тым, што разуменне права звычайна абумоўліваецца вывучаемай прававой рэальнасцю ва ўсёй яе складанасці і непаўторнасці. Для рамана-германскай прававой сям’і, дзе галоўнай крыніцай права з'яўляецца выдадзены дзяржавай нарматыўны прававы акт, найбольш характэрнымі з'яўляюцца тэарэтычныя канцэпцыі нарматывісцкага плану, у якіх права разумеецца ў якасці сістэмы норм дзеючага пазітыўнага права і звычайна характарызуецца праз сувязь з дзяржавай. Наадварот, у мусульманскай прававой сістэме, дзе асноўнымі крыніцамі права з'яўляюцца Свяшчэннае пісанне, і права разумеецца не інакш, як божы дар, яго сувязь з дзяржавай не з’яўляецца істотнай для праваразумення.

Разам з тым, спрэчкі аб разуменні зместу тэрміна «крыніцы права» не прайшлі бясследна. Паступова ў навуковай літаратуры для абазначэння тых сілаў, што абумоўліваюць існаванне і развіццё права, сталі выкарыстоўваць паняцце фактараў праватворчасці. Такім чынам, было значна звужана кола тых сацыяльна-прававых рэальнасцей, якія абазначаюцца тэрмінам «крыніцы права» і быў зроблены важны крок да ўстанаўлення аднастайнага разумення дадзенага тэрміна. Можна выказаць меркаванне, што развіццё тэорыі крыніц права і надалей будзе праходзіць у кірунку замацавання самастойнага тэрміна за кожным з адзначаных аспектаў, якія сёння абазначаюцца агульным тэрмінам «крыніцы права». Адпаведныя, невядомыя пакуль што нам тэрміны будуць вынайдзены і да іншых аспектаў разумення тэрміна «крыніцы права». Напрыклад, шырока выкарыстоўваецца словаспалучэнне «помнікі права» ў гісторыка-прававых даследаваннях. Дадзены тэрмін можна было б больш шырока выкарыстоўваць і ў тэорыі дзяржавы і права для абазначэння крыніц права адносна гістарычных прававых сістэм.

У дадзенай манаграфіі тэрмін «крыніцы права» выкарыстоўваецца для азначэння знешніх форм выражэння і замацавання норм права. Зыходзім з таго, што такое разуменне тэрміна «крыніцы права» «...есть результат известного «джентльменского соглашения» между юристами (как практиками, так и учёными), призванного  избежать многозначности этого понятия» [37, с. 290].