§ 19. ПАРАДАК СЛОЎ У ПРОСТЫМ СКАЗЕ

 

Парадак слоў у лацінскім сказе дастаткова вольны. У залежнасці ад лагічнага націску асобныя члены сказа могуць займаць любое месца (рытарычны парадак слоў). Але часцей ужываецца граматычны парадак слоў.

Дзейнік звычайна стаіць на першым месцы, выказнік - на апошнім. Іменная частка састаўнога выказніка заўсёды ўжываецца ў назоўным склоне. Напрыклад: Scientia potentia est. Веды - сіла.

Прамое дапаўненне знаходзіцца бліжэй да выказніка: Stellae nautis viam monstrant. Зоркі маракам шлях указваюць.

Дапасаванае азначэнне ставіцца пераважна пасля азначаемага слова: rosa rubra - чырвоная ружа. Недапасаванае азначэнне ў форме роднага склону часта ўжываецца перад азначаемым словам: Persārum poētae - перскія паэты (паэты персаў).

У лацінскім адмоўным сказе адмоўе ўжываецца адзін раз (у тым ліку адмоўныя словы): Nullae plantae sine aqua crescunt. Ніякія расліны не растуць без вады.

Асабовыя займеннікі пры асабовых дзеясловах звычайна не ўжываюцца: Non scholae, sed vitae discimus. Мы вучымся не для школы, а для жыцця.

 

Практыкаванні

1. Вызначыць спражэнне: amāre, audīre, accusāre, condere, clamāre, credere, bibere, debēre, dormīre, dicere, docēre, laudāre, finīre, ducere, errāre, constituere, movēre, legere, sentīre, vidēre, inficere, tenēre, vincere, nomināre, emere, domāre, audēre, punīre, nocēre, vitāre, aperīre, cupere, salīre, timēre, stāre, vovēre, iacēre, sancīre, pendere, scīre, flēre, abdere, praestāre, valēre, sepelīre, ponere, favēre, lavāre.

 

2. Вызначыць дзеяслоўныя формы і запісаць у асноўных формах: dividunt, signas, addit, nutrīmus, laborātis, seca, ambŭlo, repetĭte, sumere, noli ornāre, fac, summāte, capiunt, ducĭte, dicis, scribĭtis, bibit, veniunt, salvēte, vale, nolīte facere, ferte, recipĭmus, dic, solvunt, sedeo, movet, credis, debēmus, serviunt, defendĭtis, aperit, intellegis, fugiunt, iubent, deles, colĭmus, appella, noli preměre, vocāmus, mittis, responde, discunt, es, das, cognoscĭtis, minuunt, da, crescĭte, creat, este, accipe, superas, sumus, date, cupěre, est.

 

3. Праспрагаць дзеясловы ў praesensindicatīviactīvi, утварыць imperatīvus: tegere, timēre, pugnāre, habēre, servīre, servāre, agere, monstrāre, cedere, punīre, crescere, examināre, statuere, dare, punīre, orāre, facere, gaudēre, dicere, cupere, studēre, haurīre, ludere, iuvāre.

 

4. Перакласці:

а) з лацінскай мовы: 1. Amicitia vitam nostram ornat. 2. Divitiae non semper laetitiam portant. 3. Discipulae antīquas fabulas audīre amant. 4. In schola diligenter discitis. 5. Nolīte servīre pecuniae. 6. Agricolae arant, nautae navigant. 7. Magistra interrogat, discipulae respondent. 8. Discipulae, este attentae, recte legite et scribite. 9. Poētae in fabulis de victoriis et gloriā patriae narrant. 10. Bestiae etiam memoriam habent. 11. Nolīte errāre saepe. 12. Natūra nihil sine causa gignit. 13. In silvis multae bestiae habitant. 14. Serva silvam. 15. Valēre cupimus. 16. Debēmus bene discere. 17. Valēte! Vale! 18. Discipulae in charta Italiam et Graeciam monstrant. 19. Ranae in aqua habitant et muscas captant. 20. Industria non solum agricolas ornat. 21. Collēgae epitomen fabulae faciunt. 22. Discipula Latīne et Graece legere et scribere cupit. 23. Dea Diāna sagittas iacit et bestias silvārum necat. 24. Nihil facite frustra. 25. Laetitia interdum lacrimas movet. 26. Inter Terram et Lunam stellae non sunt. 27. Nautae procellas non timent. 28. Schola discipulis scientias praebet. 29. Quo vadis? 30. Quod facis, bene fac. Quod facitis, bene facite.

б) на лацінскую мову: 1. Паэты ў апавяданнях славяць Рым. 2. Настаўніца расказвае аб прыродзе Італіі і Грэцыі. 3. Дзяўчынкі з сяброўкамі ідуць у школу. 4. Не вучыся дрэнна. 5. Добра вучыся і працуй. 6. Вучыце лацінскую мову і павялічвайце памяць ведамі. 7. Школа ўказвае дарогу ведаў. 8. Жыхары зямлі павінны захоўваць прыроду. 9. Цень зямлі калі-нікалі зацямняе месяц. 10. Спачатку абдумай, потым адказвай. 11. Хто добра слухае, добра вучыцца. 12. Месяц рухаецца вакол Зямлі. 13. Пішыце на дошцы па-лацінску. 14. На астравах растуць шматлікія расліны. 15. Звяры жывуць пераважна ў лясах.

 

De formīca et columba

Parva formīca in ripa escam quaerit et in aquam incidit. Columba ad formīcam advolat et miseram servat. Formīca columbae gratias agit. Tum columba avolat et in alta planta consīdit. Venit agricola, columbam videt et sagittam e pharetra promit. Sed formīca cito accurrit et agricolam vehementer mordet. Agricola sagittam dimittit. Sic formīca columbam servat.

 

Крылатыя выразы 

Aquila non captat muscas.	Арол не ловіць мух.
Non scholae, sed vitae discimus.	Не для школы, а для жыцця вучымся.
Nota bene!	Добра запомні.
Mala herba cito crescit.	Дрэнная трава хутка расце.
Cogito, ergo sum.	Мыслю, значыць я існую.
Epistula non erubescit.	Папера не чырванее.
Tantum scimus, quantum memoria tenēmus.	Столькі ведаем, колькі помнім.
Dum spiro, spero.	Пакуль дыхаю, спадзяюся.