2. Крыніцы. Гістарыяграфія. Вучэбная літаратура

 

Крыніцы

 

Пад крыніцай мы звычайна разумеем пісьмовыя помнікі, дакументы, на падставе  якіх пішуцца навуковыя даследаванні. Ніякая, нават найлепшая лекцыя вопытнага прафесара не можа замяніць непасрэднага знаёмства студэнта з тым ці іншым творам палітычнай думкі. Агульнапрызнана, што толькі вывучэнне студэнтам непасрэдна крыніц дае яму ўяўленне аб сутнасці поглядаў таго ці іншага мысліцеля, дапамагае асэнсаваць здабыткі нацыянальнай палітычнай і прававой думкі. У літаратуры нават склаўся тэрмін – кампіляцыя, які тлумачыцца як апрацоўка вынікаў чужых даследаванняў, думак, без вывучэння першакрыніц.

Такім чынам, знаёмства с першакрыніцамі займае важнае месца ў вывучэнні нашага курса.

Па гісторыі палітычнай і прававой думкі Беларусі існуюць шматлікія першакрыніцы:

Жыційная, ці агіяграфічная, літаратура (грэч. hagios святы + grapho пішу) – царкоўная літаратура, у якой апісваецца жыццё святых, подзвігі і пакуты кананізаваных царквой людзей: адзін з літаратурных жанраў  сярэднявечча. На Беларусі жыційная літаратура бярэ пачатак з канца ХІІ ст. («Жыціе і хаджэнне Еўфрасінні Полацкай»; «Жыціе Кірылы Тураўскага»; «Слова пра манаха Марціна»), з ХІІІ ст. («Жыціе Аўрамія Смаленскага»; «Аповесць пра Меркурыя Смаленскага») і завяршаецца ў ХІV ст. («Жыціе віленскіх пакутнікаў Івана, Антонія і Яўстафія»). У ХVІ – ХVІІІ стcт. з’явіліся стылёвыя ці ідэалагізаваныя рэдакцыі гэтых твораў, спісы якіх захаваліся да нашага часу. «Жыціе Ефрасінні Полацкай» вядомае ў 6 рэдакцыях, «Жыціе Аўрамія Смаленскага» – у 3, «Аповесць пра Меркурыя» – у 4 рэдакцыях. Старажытны перапісчык рэдка проста «тыражаваў» той ці іншы твор. Ён ставіўся да тэксту досыць вольна: мог змяняць яго, па-іншаму расставіць акцэнты, скараціць ці дапоўніць старажытны тэкст пэўнымі эпізодамі, змяніць па свайму густу стыль твора, аздабляў яго прыўкрасамі, ці наадварот, пазбаўляў ад іх [2, с.17]. Такая практыка прыводзіла да ўзнікнення новых рэдакцый таго ці іншага помніка. Жыціі найбольш поўна сабраны ў выданні: Кніга жыцій і хаджэнняў /пераклад са старажытнарускай, старабеларускай і польскай. – Мінск.: Маст. літ., 1994. – 503 с. Кніга, на наш погляд, вельмі каштоўная, значны тыраж (13 100 экз.) робяць яе даступнай для чытача.

Летапісы. Найбольш важнымі для нашага курса з’яўляюцца летапісы: «Паданне пра Рагнеду»; «Аповесць пра Усяслава Полацкага»; «Старонкі Полацкага летапісу»; «Аповесць пра князёў Міндоўга, Войшалка і Тройдзеня»; «Летапіс вялікіх князёў літоўскіх»; «Хроніка Быхаўца»; «Віцебскі летапіс»  і інш. Найбольш поўна летапісы змешчаны ў выданні: Беларускія летапісы і хронікі /ўклад. У.Арлова; прадм. В.Чамярыцкага. – Мінск.: Беларускі кнігазбор, 1997. – 432 с. (Тыраж – 6 тыс. экз.). У выданні сабраны амаль што ўсе асноўныя беларускія летапісы. Разам з тым, на наш погляд, выданне мае істотны недахоп. Парушана практыка такіх выданняў, якая патрабуе спярша публікаваць арыгінал твора, а затым яго пераклад. У дадзеным выданні адразу даецца пераклад летапісаў на сучасную беларускую мову, арыгіналы крыніц  не прыводзяцца. Хацелася б верыць, што перакладчык летапісаў здолеў адэкватна  перакласці на сучасную мову тэкст дакументаў. Але каб разам з перакладамі друкаваліся і арыгіналы тэкстаў летапісаў, даверу да выдання  было б значна больш.

• Памфлеты – злабадзённыя вострыя сатырычныя творы, звычайна палітычнага характару(«Прытча пра сляпога і кульгавага» Кірылы Тураўскага), пасланні, («Послание к Фоме Пресвитеру» Клімента Смаляціча), прадмовы альбо ўступныя артыкулы да перакладзеных беларускімі дзеячамі кніг («Прадмовы» Ф. Скарыны да выдадзеных ім кніг Бібліі).
• Творы рэлігійна-палемічнай літаратуры (П. Скарга «Апісанне і абарона Брэсцкага сабору»; Х. Філалет «Апокрысіс»; М. Сматрыцкі «Фрынас, альбо Лямант усходняй царквы»).
• Творы мастацкай літаратуры (паэтычныя зборнікі С. Полацкага «Рыфмалогіён», «Вертаград мнагацветны»).
• Матэрыялы, змешчаныя на старонках газет, якія выходзілі на тэрыторыі Беларусі («Мужыцкая праўда»; «Наша доля»; «Наша Ніва»). Заўважым, што першая газета на тэрыторыі Беларусі з’явілася ў 1776 г.
• Эпісталярная спадчына (ліст Сапегі да біскупа Іасафата Кунцэвіча; ліст С.Буднага да Генрыха Булінгера і інш.).
• Палітычныя і філасофскія трактаты  (працы: А. Волана «Пра палітычную, альбо грамадзянскую свабоду»; А. Алізароўскага «Аб палітычнай супольнасці людзей» і г.д.). 

Адзначым, што асабліва ў апошнія гады ўзрасла грамадская цікаўнасць да помнікаў беларускай палітычнай і прававой думкі.  Беларускімі і замежнымі выдавецтвамі апублікаваны: Францыск Скарына «Творы: Прадмовы, сказанні,   пасляслоў’і, акафісты і пасхалія» (Мінск, 1990); М. Літвін «О нравах татар, литовцев и москвитян» (Масква, 1994); «Статут Вялікага княства Літоўскага 1588: Тэксты. Даведнік. Каментарыі.» (Мінск, 1988); С. Полацкі «Вертоград многоцветный» (Масква, 1994); Г. Каніскі «Нравственная философия или Этика» (Кіеў, 1987) і інш.

Першакрыніцы па гісторыі палітычнай і прававой думкі Беларусі дайшлі да нас на шасці мовах: царкоўнаславянскай, старажытнабеларускай, беларускай, лацінскай, польскай і рускай. Жыційная літаратура, як правіла, не ўтрымлівае звестак аб аўтарах твораў і месцы іх напісання.

З агляду крыніц можна зрабіць вывад, што маюцца шматлікія крыніцы па гісторыі палітычнай і прававой думкі Беларусі. Некаторыя крыніцы вывучаны і асэнсаваны даследчыкамі слаба, яны і сёння застаюцца малавядомымі для шырокага кола чытачоў. 

 

Гістарыяграфія

 

Гісторыя палітычнай і прававой думкі Беларусі – маладая вучэбная дысцыпліна, яна пачала выкладацца на юрыдычных факультэтах вышэйшых навучальных устаноў Беларусі толькі з 1995 года.

Працэс назапашвання ведаў па гісторыі палітычнай і прававой думкі Беларусі можна падзяліць на 4 перыяды.

1 перыяд – з 30-х гг. ХХ стагоддзя. У гэты час убачылі свет даследаванні А. Луцкевіча «За дваццаць пяць гадоў» (1903 – 1928): Успаміны аб працы першых беларускіх палітычных арганізацый: Беларуская рэвалюцыйная грамада, Беларуская сацыялістычная грамада. – Вільня, 1928; А. Цвікевіча – «Западно-русизм»: Нарысы з гісторыі грамадзкай мысьлі на Беларусі ў ХІХ і пачатку ХХ в. – Мінск, 1929; Г. Парэчына – Ідэя беларускай дзяржаўнасці перад утварэннем Савецкай Беларусі //Запіскі аддзялення гуманітарных навук БАН. Працы катэдры сучаснага права. – Мінск, 1929. – Т.1. – С. 1-35; А. Станкевіча  – Да гісторыі беларускага палітычнага вызвалення. – Вільня, 1935;  А. Станкевіча – Беларускі хрысціянскі рух. – Вільня, 1939 і інш.                       

У гэты час публікацыі на беларускую тэматыку выходзяць у шэрагу заходнееўрапейскіх краін – у Германіі і Францыі.

2 перыяд бярэ свой пачатак пасля Вялікай Айчыннай вайны. У гэты час значна ўзрастае цікавасць да гісторыі грамадска-палітычнай і прававой думкі. Прафесар В.Ф. Шалькевіч тлумачыць гэта тым, што гісторыя палітычнай і прававой думкі, як і іншыя гістарычныя навукі, павінна была раскрыць прычыны гераізму беларускага народу ў гады  цяжкіх ваенных выпрабаванняў, яго патрыятызму, любві да роднай зямлі.

Пасля аднаўлення ў 1947 годзе дзейнасці Інстытута філасофіі і права АН БССР  у план яго навукова-даследчай работы была ўключана тэма «Асноўныя моманты развіцця грамадскай і філасофскай думкі ў Беларусі ў другой палове ХІХ стагоддзя». Навуковая распрацоўка тэмы была даручана І.М. Лушчыцкаму.

У 1948 г. на сесіі Аддзялення грамадскіх навук АН БССР было абмеркавана тры даклады: «Грамадская дзейнасць і светапогляд Георгія Скарыны» (дакладчык У.М.Перцаў), «Сацыяльна-палітычныя погляды Кастуся Каліноўскага» (дакладчык І.М.Лушчыцкі) і «Мастацкая творчасць і грамадскія погляды Ф.Багушэвіча» (дакладчык В.В. Барысенка). У спрэчках па дакладах выступілі П. Глебка, П. Пестрак, А. П’янкоў, М. Клімковіч, Л .Бендэ (Л. Апанасовіч) і  інш. На сесіі  перад вучонымі Беларусі была пастаўлена задача – даць навуковую ацэнку дзейнасці і творчасці палітычных дзеячаў і мысліцеляў беларускага народа, паказаць змест іх грамадска-палітычных поглядаў. На думку прафесара В.М. Шалькевіча, менавіта на гэтай сесіі фактычна «было пастаўлена пытанне аб стварэнні гісторыі грамадска-палітычнай думкі Беларусі» [1, с.10].

У 1952 годзе ў Інстытуце філасофіі АН СССР у Маскве І.М. Лушчыцкі абараніў доктарскую дысертацыю на тэму: «Перадавая грамадска-палітычная і філасофская думка Беларусі ў другой палове ХІХ ст.». У наступныя гады прафесар І.М. Лушчыцкі апублікаваў больш дзесяці навуковых прац, у якіх паглыбіў веды па многіх пытаннях гісторыі грамадскай думкі Беларусі другой паловы ХІХ стагоддзя.

3 перыяд  пачынаецца з другой паловы 50-х гадоў ХХ стагоддзя, пасля ХХ з’езда КПСС, падчас так званай «палітычнай адлігі».  У гэты перыяд даследчыкі пераважна распрацоўвалі праблемы, звязаныя з вывучэннем светапогляду беларускіх пісьменнікаў.Мастацкая літаратура адлюстроўвала грамадскія працэсы, таму аналіз спадчыны мастакоў слова даваў пэўнае ўяўленне аб палітычнай думцы тых ці іншых гадоў. У гэты час даследчыкі звярталіся да вывучэння светапогляду М.Багдановіча, Цёткі (А. Пашкевіч), Я. Купалы, Я. Коласа і інш. Філасофскія, этычныя, палітычныя і эстэтычныя погляды беларускіх пісьменнікаў знайшлі сваё адлюстраванне ў працах А.А. Акуліча, В.А. Сасановіча, С.І. Карабана, Н.С. Купчына  і інш.

Навукоўцамі ўдзялася значная ўвага вывучэнню грамадскай думкі Беларусі ХVІ ст., яе прадстаўнікоў Ф. Скарыны, С. Буднага, В. Цяпінскага. Значны ўклад у вывучэнне светапогляду Ф. Скарыны ўнеслі вядомыя беларускія навукоўцы У.І. Пічэта і У.М. Перцаў. У 1958 годзе ў Мінску выйшла манаграфія М.А. Алексютовіча  «Скарына, яго дзейнасць і светапогляд». Аналізуючы прадмовы і пасляслоўі Скарыны, аўтар прыйшоў да высновы, што характэрным для светапогляду беларускага першадрукара і гуманіста было яго імкненне да эмансіпацыі (вызваленне ад залежнасці, прыгнёту) чалавека і яго розуму. У працах М.А. Алексютовіча знайшлі свае раскрыццё грамадска-палітычныя ідэі С. Буднага, В. Цяпінскага, К. Лышчынскага і іншых беларускіх мысліцеляў.

У 1958 годзе В.М. Пузікаў  абараніў кандыдацкую дысертацыю на тэму: «Светапогляд Сімеона Полацкага». Светапогляду і дзейнасці С. Полацкага  былі прысвечаны творы В.І. Горбач, В.М. Горцава і інш.

У гэты перыяд беларускія вучоныя шмат зрабілі па даследаванню распаўсюджання марксізму на Беларусі. У Мінску выйшлі кнігі У.І. Салашэнка: «З гісторыі распаўсюджвання марксізму ў Беларусі» (1963); «З гісторыі барацьбы за распаўсюджванне марксізму ў Беларусі (1883 – 1917)» (1968) і інш.

Значна ажывіліся даследаванні гісторыі палітычнай і прававой думкі ў 70-я гг. ХХ ст. У Мінску былі выданы кнігі: Бірала А.А. «Філасофская і грамадская думка ў Беларусі і Літве ў канцы ХУІІ – сярэдзіне ХУІІІ ст.» (1971);  Э.К. Дарашэвіча «Філасофія эпохі Асветы ў Беларусі» (1971); Майхровіч А.С. «Беларускія рэвалюцыйныя дэмакраты. Важнейшыя аспекты светапогляду» (1977);  М.Н. Махнач «Ідэйная барацьба ў Беларусі ў 30–40-е годы ХІХ ст.» (1971); С.А.  Падокшына «Рэфармацыя і грамадская думка Беларусі і Літвы (другая палова ХVІ – пачатак ХVІІ ст.)» (1970); і  «Філасофская думка эпохі Адраджэння ў Беларусі. Ад Францыска Скарыны да Сімеона Полацкага» (1990); К.С. Пракошына «Мелецій Сматрыцкі» (1966); С.Ф. Сокала «Палітычная і прававая думка ў Беларусі ХУІ – першая палова ХVІ ст.» (1984); Шалькевіча В.Ф. «Філасофская думка Беларусі» (1976) і інш.

У гэты перыяд гісторыя палітычнай і прававой думкі Беларусі знайшла сваё адлюстраванне і ў агульнасаюзных навуковых выданнях: «Очерки по истории философской и общественно-политической мысли народов СССР» (М., 1955 – 1956. Т. 1 – 2); у шасцітомнай «Истории философии» (М., 1957 – 1965 гг.); у «Очерках истории философской и социологической мысли Белорусси (до 1917 г.)» (Минск, 1973) і інш.

Асобныя перыяды гісторыі палітычнай і прававой думкі Беларусі былі змешчаны ў падручніках і дапаможніках па гісторыі палітычных і прававых вучэнняў: «История политических учений» (М., 1960); «История политических и правовых учений» (М.,1983); «История политических и правовых учений. Домарксистский период». (М., 1991) і інш.

4 перыяд бярэ свой пачатак з набыцця Беларуссю сваёй дзяржаўнай незалежнасці (з 1991 г.). У гэты перыяд не стала цэнзуры і шматлікіх забаронаў на аб’ектыўныя навуковыя даследаванні гісторыі палітычнай і прававой думкі Беларусі. Значным дасягненнем беларускіх вучоных-юрыстаў стала выданне «Юрыдычнага энцыклапедычнага слоўніка» (Мінск, 1992). Гэта было першае беларускамоўнае энцыклапедычна-даведачнае выданне па ўсіх галінах права і дзяржаўнага будаўніцтва Рэспублікі Беларусь. Шмат артыкулаў слоўніка прысвечаны гісторыі развіцця дзяржавы і права на Беларусі, крыніцам права, у слоўніку выкладзены асноўныя прававыя паняцці і сучасная беларуская прававая тэрміналогія.

Значным дасягненнем беларускай прававой культуры было перавыданне ў 1989 годзе Статута Вялікага княства Літоўскага 1588 года, а таксама перавыданне ў 2003 г. Статута Вялікага княства Літоўскага 1566 года. У гэтай працы прынялі ўдзел беларускія навукоўцы Я. Юхо, С. Сокал, Т. Доўнар, Г. Дзербіна і інш.  

У 90-я – пачатку 2000 гг. выйшлі навуковыя працы Я. Юхо, А. Вішнеўскага, У. Кучынскага, М. Сільчанкі, А. Цікавенкі, Т. Доўнар, Г. Дзербінай, Р. Васілевіча, В. Шаўкапляс і многіх іншых. Найбольш важныя навуковыя працы гэтых і іншых беларускіх навукоўцаў, іх ідэі і падыходы  мы разгледзім у апошняй тэме наша курса,  калі будзем разглядаць пытанне: «Развіццё юрыдычнай навукі Рэспублікі Беларусь».

 

Вучэбная літаратура

 

Падручніка па курсе гісторыі палітычнай і прававой думкі Беларусі пакуль няма. Пры вывучэнні курса выкарыстоўваюцца дапаможнікі, энцыклапедычныя выданні, манаграфічная і іншая літаратура.

 

Вучэбныя дапаможнікі

Шалькевіч, В.Ф. Гісторыя палітычнай і прававой думкі Беларусі /В.В. Шалькевіч. – Мінск: Маладзёжнае навуковае супольніцтва, 2002. – 248 с. Тыраж 3 тыс. экз.

Шалькевіч Вячаслаў Феліксавіч нарадзіўся ў 1941 годзе ў Бураціі (Расія), доктар філасофскіх навук (1994). Аўтар манаграфій: «Кастусь Каліноўскі: Старонкі біяграфіі» (1988); «Скарына і скарыніяна» (2001) і інш.  Разглядаемы дапаможнік вытрымаў 3 выданні. (1-е выданне выйшла ў Мінску ў 1999 годзе, тыражом усяго 250 экз., як дадатак да часопіса «Права і эканоміка»). Дапаможнік прафесара В.Ф. Шалькевіча, на наш погляд, адно з самых грунтоўных выданняў па курсе гісторыі палітычнай і прававой думкі Беларусі. У дапаможніку па кожным раздзеле курса маецца спіс літаратуры, прыведзены тэксты (фрагменты) дакументаў, тэмы рэфератаў і дакладаў. Дапаможнік пабудаваны на дакументах і матэрыялах навуковых даследаванняў, яго змест пераканаўчы, усебакова абгрунтаваны, ахоплівае агляд гісторыі палітычнай і прававой думкі Беларусі са сярэднявечча (ХІ ст.) да 1905 г. 

Сокал С.Ф. Кароткі агляд палітычнай і прававой думкі Беларусі: лекцыйны матэрыял  / С.Ф. Сокал . –  Магілёў, 1999. – 142 с. Тыраж 1500 экз.

Сокал Сцяпан Фёдаравіч нарадзіўся ў Ляхавіцкім раёне (Беларусь). Доктар юрыдычных навук (1988), прафесар (1990). У 1985 – 1990 гг. працаваў у Гродзенскім дзяржаўным універсітэце імя Янкі Купалы (дэкан юрыдычнага факультэта, загадчык кафедры тэорыі і гісторыі дзяржавы і права). Узначальваў Беларускі недзяржаўны  інстытут правазнаўства. Даследуе развіццё сацыялагічнай, палітычнай і прававой думкі Беларусі ХVІ – першай паловы ХVІ ст.

Кніга была задумана прафесарам С.Ф.Сокалам як вучэбны дапаможнік для студэнтаў Беларускага недзяржаўнага інстытута правазнаўства, але яна хутка набыла вядомасць, зараз паспяхова выкарыстоўваецца і на юрыдычным факультэце Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Як адзначае аўтар, ён «ставіў на мэце не столькі навукова-канцэптуальны аналіз гісторыі палітычнай і прававой думкі Беларусі, колькі асветніцкія задачы. Таму і назваў сваё выданне лекцыйнымі матэрыяламі» [3, с. 2]. Дапаможнік ахоплівае перыяд з ХІ ст. да 1991 года, напісаны на беларускай мове, у дапаможніку аўтарскія падыходы спалучаюцца з аглядам і тлумачэннем навуковых распрацовак і падыходаў іншых навукоўцаў.

Вішнеўская, І.У. Гісторыя палітычнай і прававой думкі Беларусі / І.У. Вішнеўская. – Мінск: Тэсей, 2004. – 272 с. Тыраж 1 тыс. экз.

Вішнеўская Ірына Уладзіміраўна, дацэнт кафедры тэорыі і гісторыі права Беларускага дзяржаўнага эканамічнага універсітэта. Аўтар больш за 40 навуковых прац, у тым ліку: «Хрышчэнне Белай Русі: асаблівасці і наступствы» (1992); «Гісторыя дзяржавы і права Беларусі» (2000);  «Катэгорыя «свабоды» ў палітыка-прававой думцы Беларусі» (2003); «Прававыя і палітычныя погляды беларускіх юрыстаў ХІХ – пачатку ХХ стагоддзя» і інш.

Дапаможнік ахоплівае ўвесь перыяд развіцця палітыка-прававой думкі Беларусі ад старажытных часоў да нашых дзён. Адметнасць дапаможніка – у ім упершыню асвятляецца палітыка-прававая думка сучаснай Беларусі.    

Политические мыслители: учебн. пособие. – Минск, 1997. – 224 с.

Дапаможнік раскрывае палітычныя і прававыя погляды беларускіх мысліцеляў і дзеячоў : Францыска Скарыны, Сымона Буднага, Льва Сапегі.

Козел, А.А. Философская  мысль Беларуси: учеб. пособие / А.А. Козел. – Минск: Амалфея, 2004. – 350 с. Тыраж 2100 экз.

Аснову дапаможніка склаў спецкурс, які выкладаецца яго аўтарам у Акадэміі МУС Рэспублікі Беларусь з 1990 года. Дапаможнік асвятляе гісторыю філасофскай, сацыяльна-палітычнай думкі Беларусі з ХІІ па ХХ стст. Да кожнага раздзела дапаможніка прыкладзены фрагменты дакументаў, твораў беларускіх мысліцеляў і дзеячоў.

 

Публікацыя літаратурных крыніц

 

Старажытная беларуская літаратура (ХІ І– ХVІІ стст.). – Мінск: Кнігазбор, 2008. – 608 с. Тыраж – 5 тыс. экз.

У кнізе ў перакладзе на сучасную беларускую мову і ў адаптаваным выглядзе надрукаваны творы  К. Тураўскага, Г. Цамблака, Ф. Скарыны, С. Буднага, В. Цяпінскага, Л. Сапегі, І. Пацея, М. Сматрыцкага, Я. Руцкага, А. Філіповіча, С. Полацкага і інш.

 

Энцыклапедычныя выданні

Мысліцелі і асветнікі Беларусі: энцыкл. даведнік. – Мінск: БелЭН, 1995. – 671 с. Тыраж  6 тыс. экз.

Гэта першы ў Рэспубліцы Беларусь энцыклапедычны даведнік, у якім змешчаны звесткі пра жыццёвы шлях і дзейнасць прадстаўнікоў філасофскай і грамадскай думкі, асветнікаў ад старажытных часоў да пачатку ХХ ст. У даведніку змешчаны больш за 650 персаналій, фрагменты з твораў мысліцеляў і асветнікаў, тлумачальны слоўнік.

Асветнікі зямлі Беларускай: энцыкл. даведнік. – Мінск: БелЭН, 2001. – 496 с. Тыраж 3 тыс. экз.

У даведніку змешчаны артыкулы пра жыццёвы і творчы шлях каля 750 прадстаўнікоў філасофскай і грамадскай думкі Беларусі ад старажытных часоў да пачатку ХХ ст.

Францыск Скарына і яго час: энцыкл. даведнік. – Мінск: БелЭН, 1989. – 631 с. Тыраж 20 тыс. экз.

Даведнік змяшчае 738 артыкулаў, тэксты прадмоў і пасляслоўяў Ф.Скарыны, грунтоўны нарыс аб яго дзейнасці і светапоглядзе, дакументы і спіс літаратуры, прысвечаныя беларускаму гуманісту.

Палітычныя і прававыя ідэі беларускіх мысліцеляў утрымліваюцца і ў іншых энцыклапедычных выданнях: «Беларуская энцыклапедыя» ў 18 т. (1996 – 2004 гг.); «Энцыклапедыя гісторыі Беларусі» ў 6 т.(1993 – 2003 гг.) і іншых.

 

Манаграфічная літаратура

Намі ўжо адзначаліся манаграфічныя працы С.Ф. Сокала, С.А. Падокшына, В.Ф. Шалькевіча, А.С. Майхровіча, Н.М. Махнач, У.І. Пічэты і інш. Манаграфічныя працы, разам з вучэбнымі дапаможнікамі і іншай літаратурай, складаюць  навуковы падмурак вывучэння курса гісторыі палітычнай і прававой думкі Беларусі.