ГІСТОРЫЯ БЕЛАРУСКАЙ ЛІТАРАТУРНАЙ МОВЫ
^ Вверх

 ГІСТОРЫЯ БЕЛАРУСКАЙ ЛІТАРАТУРНАЙ МОВЫ 

Для выканання заданняў па гісторыі беларускай літаратурнай мовы, а таксама для падрыхтоўкі да заліку неабходна засвоіць матэрыял па наступных пытаннях:

  1. Паняцце літаратурнай мовы. Гістарычная зменлівасць гэтага паняцця.
  2. Прадмет і задачы курса «Гісторыя беларускай літаратурнай мовы».
  3. Сувязь курса «Гісторыя беларускай літаратурнай мовы» з іншымі раздзеламі навукі пра беларускую мову.
  4. Крыніцы вывучэння гісторыі беларускай літаратурнай мовы.
  5. Звесткі пра даследаванне гісторыі беларускай літаратурнай мовы. Значэнне працаў Я.Ф.Карскага, І.І.Насовіча, І.І.Навіцкага і іншых вучоных па гісторыі беларускай літаратурнай мовы.
  6. Перыядызацыя гісторыі беларускай літаратурнай мовы. Праблема пабудовы перыядызацыі.
  7. Паходжанне ўсходнеславянскай літаратурнай мовы. Яго навуковыя тэорыі.
  8. Роля стараславянскай мовы ў фармаванні і развіцці літаратурнай мовы ўсходніх славян.
  9. Моўныя асаблівасці царкоўнаславянскай кніжнасці ХІ-ХІІІ ст.
  10.  Пісьмовая справовая мова ўсходніх славян.
  11.  Моўныя асаблівасці «Рускай праўды».
  12.  Мова арыгінальных твораў апавядальна-гістарычнай літаратуры        агульнаўсходнеславянскага перыяду.
  13.  Мова «Слова пра паход Ігаравы».
  14.  Пісьменнасць на тэрыторыі сучаснай Беларусі ў ХІ-ХІІІ ст. Адлюстраванне ў пісьмовых помніках мясцовых рысаў.
  15.  Развіццё літаратурнай мовы ўсходніх славян у эпоху феадальнай раздробленасці.
  16.  Фармаванне беларускай народнасці і беларускай мовы.
  17.  Грамадскія функцыі старажытнабеларускай літаратурнай мовы. Стасункі беларускай і ўкраінскай моваў старажытнага перыяду.
  18.  Своеасаблівасць літаратурнага руху на Беларусі і фармаванне стылістычнай сістэмы старажытнабеларускай літаратурнай мовы.
  19.  Грамадская роля і жанрава-стылёвая дыферэнцыяцыя старажытнабеларускай літаратурнай мовы.
  20.  Мова беларускіх помнікаў ХІV ст.
  21.  Мова старажытнабеларускіх юрыдычна-справовых помнікаў.
  22.  Моўныя асаблівасці «Літоўскай метрыкі» і гроцкіх кнігаў.
  23.  Мова Статутаў 1566 і 1588 гадоў.
  24.  Мова беларускіх летапісаў.
  25.  Мова афіцыйных летапісаў Вялікага княства Літоўскага.
  26.  Мова прыватных і мясцовых літапісаў.
  27.  Мова перакладных хронікаў і хранографаў.
  28.  Царкоўна-славянская кніжна-літаратурная мова на Беларусі ў ХІV-ХVІІІ ст.
  29.  Першыя буквары, граматыкі і слоўнікі на Беларусі.
  30.  Першыя слоўнікі на Беларусі. «Лексіс» Л.Зізанія. «Лексікон» П.Бярынды.
  31.  Мова навуковых і палемічных твораў ХV-ХVІІ ст.
  32.  Другі паўднёваславянскі моўны ўплыў і яго адлюстраванне ў помніках старажытнабеларускага пісьменства. Станоўчыя і адмоўныя бакі гэтага ўплыву.
  33.  Старажытнабеларуская мова ў рэлігійных творах.
  34.  Мова выданняў Ф.Скарыны.
  35.  Значэнне выдавецкай дзейнасці Ф.Скарыны для ўдасканалення сродкаў і прыёмаў літаратурнага выказвання, граматыка-правапіснага афармлення старажытнабеларускай літаратурнай мовы, набліжэння яе да народнай мовы.
  36.  Развіццё старажытнабеларускай літаратурнай мовы ў ХV-ХVІ стст.
  37.  Беларуская літаратурная мова ў к. ХVІ-ХVІІ ст.
  38.  Моўныя асаблівасці выданняў С.Буднага, В.Цяпінскага, М.Сматрыцкага.
  39.  Мова старажытнабеларускіх літаратурна-мастацкіх твораў.
  40.  Мова беларускіх інтэрмедый ХVІІ-ХVІІІ ст.
  41.  Беларуская мова ў пісьмовых помніках ХVІІІ ст.
  42.  Грамадска-гістарычныя прадпасылкі ўзнікнення новай беларускай літаратурнай мовы. Праблемы пераемнасці паміж старажытнай беларускай літаратурнай мовай і новай беларускай літаратурнай мовай.
  43.  Моўныя асаблівасці ананімнай літаратуры к. ХVІІІ–другой паловы ХІХ  ст.
  44.  Моўныя асаблівасці паэмаў «Тарас на Парнасе», «Энеіда навыварат».
  45.  Беларуская мова ў творах пісьменнікаў 1-й паловы ХІХ ст. П.Багрыма, Я.Чачота, Я.Баршчэўскага, А.Рыпінскага.
  46.  Роля мастацкай літаратуры і публіцыстыкі ў развіцці новай беларускай літаратурнай мовы.
  47.  Асаблівасці фармавання беларускай літаратурнай мовы ў 2-й палове ХІХ ст.
  48.  Публіцыстыка на беларускай мове ў 2-й палове ХІХ ст.
  49.  Беларуская мова ў творах пісьменнікаў 2-й паловы ХІХ ст.
  50.  Роля Ф.Багушэвіча ў фармаванні беларускай літаратурнай мовы.
  51.  Роля В.Дуніна-Марцінкевіча ў фармаванні беларускай літаратурнай мовы.
  52.  Роля Янкі Купалы ў развіцці беларускай літаратурнай мовы.
  53.  Роля Якуба Коласа ў развіцці беларускай літаратурнай мовы.
  54.  Акадэмічная канферэнцыя 1926 г. па рэформе беларускага правапісу і графікі.
  55.  Замацаванне графічных, граматыка-правапісных і арфаэпічных нормаў новай беларускай літаратурнай мовы.
  56.  Развіццё слоўнікавага складу і станаўленне правапісных і граматычных нормаў беларускай літаратурнай мовы пачатку 20-х гадоў.
  57.  Змены ў стылістычнай сістэме літаратурнай мовы 20-80-х гадоў.
  58.  Змены ва ўзаемаадносінах паміж беларускай літаратурнай мовай і народнымі гаворкамі ў 20-80-х гадах.
  59.  Роля рэформы правапісу 1933 г. у развіцці беларускай літаратурнай мовы.  

Рэкамендаваная літаратура

  1. Беларуская мова. Энцыклапедыя. – Мн.: БелЭН, 1994 .
  2. Жураўскі А.І. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы.Т.1.— Мн., 1967.
  3. Крамко І.І., Юрэвіч А.К., Яновіч А.І. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. Т.2. – Мн., 1968.   
  4. Красней В.П., Шакун Л.М. Практыкум па гісторыі беларускай літаратурнай мовы. – Мн.,1986.
  5. Шакун Л.М. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. – Мн., 1984.

Заданне 1.

Вывучыўшы неабходную літаратуру, асвятліць прапанаваную тэму.

Варыянт 1. Першыя буквары, граматыкі і слоўнікі на Беларусі.

Варыянт 2. Мова беларускіх летапісаў.

Варыянт 3. Пісьменства на тэрыторыі Беларусі ў ХІ-ХІІІ ст.

Варыянт 4. Мова старажытнабеларускіх юрыдычна-справавых помнікаў.

Варыянт 5. Моўныя асаблівасці старажытнабеларускіх літаратурна-мастацкіх твораў.

Варыянт 6. Фармаванне беларускай народнасці і беларускай мовы.

Варыянт 7. Мова выданняў Ф.Скарыны.

Варыянт 8. Мова «Слова пра паход Ігаравы».

Варыянт 9. Публіцыстыка на беларускай мове ў ІІ палове ХІХ стагоддзя.

Варыянт 10. Роля Ф.Багушэвіча ў развіцці беларускай літаратурнай мовы.

Варыянт 11. Роля В.Дуніна-Марцінкевіча ў развіцці беларускай літаратурнай мовы.

Варыянт 12. Роля Якуба Коласа ў развіцці беларускай літаратурнай мовы..

 Заданне 2.

Прааналізуйце ўрыўкі з твораў і вызначце:

а) усходнеславянскія фанетычныя, марфалагічныя і лексічныя асаблівасці;

б) кніжна-славянскія рысы ў фанетыцы, марфалогіі, словаўтварэнні і сінтаксісе;

в) тыповыя тэматычныя групы лексікі, іх паходжанне і асаблівасці выкарыстання;

г) характар выяўленчых сродкаў;

д) мясцовыя моўныя рысы (калі яны ёсць). З якога часу адлюстроўваюцца беларускія рысы ў пісьмовых помніках?

 Варыянт 1.

«Аповесць мінулых гадоў»

…В лhто 6600. Предивнобысть чюдоПолотьскh в мечтh: бываше в нощи тутънъ, станяше по улици,яко человhци рищюще бhси. Ащекто вылhзяшеис хоромины, хотя видhти, абье уязвенъ будяше невидимо от бhсовъязвою, и с того умираху, и не смяху излазитиис хоромъ. Посемь же начаша в дне являтисяна конихъ, ине бh ихъ видhти самhхъ, но конь ихъ видhти копыта; и тако уязвляху люди полоцкыя иего область. Тhмь и человhци глаголаху, яконавьебьютьполочаны. Се же знаменье поча быти от Дрютьска. В си времена бысть знаменье въ небеси, яко кругъ бысть посредh неба превеликъ. В се же лhто ведро бяше, яко изгараше земля, и мнози борове възгарахуся сами и болота; и многа знаменья бываху по мhстомь; и рать велика бяше от половець и отвсюду; взяша 3 грады: Пhсоченъ, Переволоку, Прилукъ, и многа села воеваша по обhма странома. В се же лhто умре Рюрикъ, сынъ Ростиславль.

 Варыянт 2.

«Слова пра паход Ігаравы»

…На Немизh снопы стелють головами, молотять чепи харалужными, на тоцh животь кладуть, вhють душу оть тhла. Немизh кровави брезh не бологомъ бяхуть посhяни, посhяни котьми рускихъ сыновъ. Всеславъ князь людемъ судяше, княземъ грады рядяше, а самъ въ ночь влъкомъ рыскаше: изъ Кыева дорискаше до куръ Тмутороканя, великому Хръсови влъкомъ путь прерыскаше. Тому въ Полотскh позвониша заутренюю рано у святыя Софеи въ колоколы, а онъ въ Кыевh звонъ слыша. Аще и вhща душа въ дръзh тhлh, нъ часто бhды страдаше. Тому вhщей Боянъ и пръвое припhвку, смысленый рече: «Ни хытру, ни горазду, ни птицю горазду суда божія не минути».

О, стонати Русской земли, помянувше пръвую годину и пръвыхъ князей! Того стараго Владиміра нельзh бh пригвоздити къ горамъ кіевскимъ: сего бо нынh стязи Рюриковы, а друзіи Давидовы; нъ розно ся имъ хоботы пашутъ, копіа поютъ.

 Варыянт 3.

«Слова пра паход Ігаравы»

…Почнемъ же, братіе, повhсть сію отъ стараго Владимера до нынhшняго Игоря, иже истягну умь крhпостію своею и поостри сердца своего мужествомъ, наплънився ратнаго духа, наведе своя храбрыя плъкы на землю Половhцькую за землю Руськую.

О Бояне, соловію стараго времени! Абы ты сіа плъкы, ущекоталъ, скача, славію, по мыслену древу, летая умомъ подъ облакы, свивая славы оба полы сего времени, рища въ трону Трояню чресъ поля на горы. Пhти было пhснь Игореви, того внуку: «Не буря соколы занесе чрезъ поля широкая, галици стады бhжать къ Дону великому». Чили въспhти было, вhщей Бояне, Велесовъ внуче: «Комони ржуть за Сулою, звенить слава въ Кыевh. Трубы трубять въ Новhградh, стоять стязи въ Путивлh». 

Варыянт 4.  

«Грамата Полацкага епіскапа Якава каля 1300 г.»

┼ поклонъ и бласловлhнье .

^ #кова епискупа полотьского .

бровстови намhстьнику писку

плю и дhтемъ моимъ ратмано

мъ былъ есмь не дома во отьца$$%$$$%%lll

своего митрополита а нынh е

смь на своемь мhстh оу св#

тоh соdьh а нынh есмь оувh

далъ любовь ваша права# съ

сномü/lltttlN моимü с витенемü∙та

ко же дhти была любовü ва

ша перва# с полочаны сú

дhтми моими∙што вамú

было надобh∙то было ва

ше∙а нынh што дhтемú

моимú надобh того и

мú не бороните∙а нынh

абысте пустили жито

оу полотеско∙а #зú кла

н#юс`" и бласловл#

ю. і бога молю за ва

сú дhти своh∙

аже будеть полочанинú

чимü виноватú рижанину

# за тhм не стою своими дh

тми исправу∙дамь аже будетü ри

жанинú чимü виноватú по

лочанину∙вы даите имú

исправу такоже∙а #зú ва

мú клан#юс# дhтемú сво

имú∙ и бласловл#ю∙ї ба мо

лю

Заўвага. 1. бласловлh нье – напісанне паводле вымаўлення; тое ж і ніжэй:

7-8. оу соF иh –  назва сабора ў Полацку.   

Варыянт 5.

«Павучэнне Уладзіміра Манамаха»

О многострастныйи печалны азъ! Много борешися сердцемь, и одолhвши, душе, сердцю моему, зане,тлhньнh сущи, помышляю, како стати пред страшным судьею, каянья и смhренья не приимшиммежю собою.

Молвить бо иже: «Бога люблю, а брата своего не люблю, ложь есть». И пакы:«Аще не отпустите прегрhшенийбрату, ни вам отпустить отець вашь небесный». Пророкъ глаголеть: «Не ревнуй лукавнующим, низавиди творящим безаконье». «Что есть добро и красно, но ежежитибратья вкупh» Но все дьяволе наученье! то бо были рати при умных дhдhхнаших, при добрых и при блаженыхъ отцихъ наших. Дьяволъ бо не хочетдобра роду человhчскому, сваживаетны.Да се ти написах, занепринуди мя сынъ мой,его же ecu хрстилъ,иже то сhдить близь тобе, прислалъко мнh мужь свойиграмоту, река: «Ладимъся и смhримся, а братцю моему судъ пришелъ. А вhему не будевh местника, новъзложивh на бога, а станутъ си пред богомь; а Русьскы земли не погубим». Иазъ видhх смhренье сына своего, сжалихси, ибога устрашихся,рекох: онъ въ уностисвоей ив безумьи сице смhряеться – на бога укладаеть; азъ человhкъ грhшенъ есмь паче всhх человhкъ. 

Варыянт 6.

«Дагаворная грамата смаленскага князя Мсціслава Давыдавіча з Рыгай і Гоцкім берагам 1229г.»

Что с# дh~```тh по вhремьнемь∙то ^идето по вhрьмьнемь∙приказано боудhте добрым людhм а любо грамо │тою оутвhрд#ть∙како то боудhте  всемú вhдомú или кто посль живыи wстанhтьс#∙того лhт коли алú │брахтú∙ влдка ризкии  оумьрлú∙  uздоумалú кн#зh смольнескыи∙мьстиславú∙двдвú снú∙прислалú вú ри │гоу сво~го лоучьшего попа ~рьме"∙и сú нимь оумьна моужа пантель"∙и сво~го горда смольнеска∙та│два была послúмь оу ризh∙из ригы  ~хали на гочкыи берьго∙ тамо твердити мирú:∙~ оутвьрдили мирú ½ что былú немирно∙промьжю смольньска∙ и ригы∙и готскымь берьгомь всем коупчемú∙Пре сей мирú ½троудилис# дúбрии люди~ ∙ Ролфо∙ис кашел# биж двор#нинú∙ тоумаше смолн#нинú ажбы миро былú и ½ дú вhка оур#дили пакú мирú∙како быˆло любо рuси и всhмоу латинескомоу "зыкоу∙кто то оу роусе гостить …

Метадычныя парады да задання 2

Аналіз тэкстаў усходнеславянскага перыяду, вызначэнне суадносінаў стараславянізмаў і ўсходнеславянскіх рысаў у розных стылях, асобных творах дапамагае зразумець асаблівасці фармавання ўсходнеславянскай літаратурнай мовы. Пераважная большасць фанетычных, граматычных, лексічных рысаў стараславянскай мовы і ўсходнеславянскіх гаворак былі аднолькавымі, таму яны не аналізуюцца ( гэта словы, напісаныя з юсамі (сво¤, к@пл\), h ( человhкъ), рэдукаванымі ( пожьнете, сынъ), з некаторымі іншымі літарамі, якія выкарыстоўваліся  ў той перыяд і не захаваліся да нашых дзён ( выключэнне – пэўныя  супрацьпастаўленыя формы). Нельга гаварыць пра архаічныя граматычныя формы  як пра стараславянскія, бо яны выкарастоўваліся пэўны час і ў гаворках усходніх славянаў, усходнеславянскай літаратурнай мове. Гэта дзеяслоўныя формы: аорыста (двигохъ), складаныя формы перфекта ( есмь пришелъ) і плюсквамперфекта (бяхъ творилъ, есмь былъ творилъ), архаічнымі, але не супрацьпастаўленымі з'яўляюцца формы назоўнікаў множнага ліку Н.скл. (грhси), Тв. скл. мн.л. (съ кони), формы множнага ліку Н. скл. поўных прыметнікаў мужчынскага роду (добрии) і ніякага роду (синяя) і інш. Датычыцца гэта многіх словаўтваральных сродкаў, што былі ўласцівымі і стараславянскай мове, і ўсходнеславянскім гаворкам ( прыстаўкі: по- (побити), за- (занести), до- (доскакати), суфікс -ьн- (книжьное) і інш.

Аналізуюцца толькі супрацьпастаўленыя (маркіраваныя) рысы – тыя, што мелі аднолькавыя вытокі, але па-рознаму развіліся ў стараславянскай мове і ўсходнеславянскіх гаворках. Напрыклад, *tort уўсходнеславянскіх гаворках рэалізавалася ў поўнагалоссе –оро- ородъ), а ў стараславянскай мове – у няпоўнагалоссе -ра-радъ). Калі ў тэксце сустракаюцца адметная (маркіраваная) рыса ў розных лексемах, то разглядаецца кожная лексема (напрыклад, поўнагалоссе берегъ, болото, ворогъ), калі ў словаформах, то  аналізуецца адно слова (з варыянтаў на березh, берегъ, выпісваем толькі адзін). Калі ў слове ёсць некалькі адметных рысаў, то робім аналіз кожнай (напрыклад, у лексеме наслажение адлюстроўваецца стараславянскае няпоўнагалоссе -ла- і суфікс -ениj- (таксама стараславянскі), а [ж'] на месцы *dj – усходнеславянская рыса). 

Фанетычныя адрозныя рысы

Агульнаўсходнеславянскія

Стараславянскія

1. Поўнагалоссе (-ере, -оро-, -ело-, -оло-) на месцы *tert, *telt, *tort, *tolt: вередъ, норовъ, полонъ, шеломъ;

1. Няпоўнагалоссе (-ра-, -ла-, рh-, -лh- на месцы *tert, *telt,*tort,*tolt): врhдъ, нравъ, плhнъ, шл hмъ;

2. Пачатковыя спалучэнні ро-, ло- (на месцы *ort, *olt пад зыходнай інтанацыяй): ровныи, лодья, розныи;

2. Пачатковыя спалучэнні ра-, ла- ( на месцы *ort, *olt пад зыходнай інтанацыяй: равныи, ладия, разныи;

3. Пачатковае о на месцы *je: одинъ, осень, олень; (толькі калі ў стараславянскай мове ёсць адпаведнік, не блытайце з словамі, дзе о спрадвечны (онъ, отрокъ));

3. Пачатковае е на месцы спалучэння *je: единъ, есень, елень;

4. Пачатковае я: язъ (я), ягня, яблоко, яко (вызначаем, калі ў стараславянскай мове ёсць супрацьпастаўленне з а. Нельга гаварыць пра пачатковае я як пра адрозную рысу ў слове яма і інш.);

4. Пачатковае а: азъ, агнець, аблоко, ако (акы);

5.Пачатковае у (оу): угъ, уродъ, уность, уха, утро (у абавязкова каранёвае, варыянту ўсходнеславянскаму абавязкова адпавядае стараславянскі з пачатковым ю);

5.Пачатковае ю: югъ, юродивыи, юность, юха, ютро;

6. Спалучэнні -ьр-, -ър-,-ъл-,-ьл- (у пазіцыі паміж зычнымі): пълкъ, гърло, чьрныи;

6. Спалучэнні -рь-, -ръ-, -лъ-, -ль- (у пазіцыі паміж зычнымі): плъкъ, гръло, чрьныи;

7. Гук [ж'] на месцы спалучэння *dj: преже, межа;

7. Спалучэнне жд на месцы *dj: прhжде, мhжда;

8. Гук [ч'] на месцы спалучэнняў *tj,*ktj: ночь, печь, свhча;

8. Гук [і] (шт) на месцы спалучэнняў *tj, *ktj: нощь, пещь, свhща.

 Марфалагічныя адрозныя рысы

Агульнаўсходнеславянскія

Стараславянскія

1. Канчатак -h ў мяккім варыянце скланення ў Р.скл. адз.л. і Н.–В. мн.л. ж.р. (соушh), таксама ў В.скл.мн.л. назоўнікаў м.р.(конh);

1.Канчатак -# ў мяккім варыянце скланення ў Р.скл. адз.л. і Н.–В.скл.мн.л. ж.р.(соуш#), а таксама ў В.скл.мн.л. назоўнікаў м.р.(кон#);

2.Канцавы h ў займенніка і поўных (займенных) прыметніках ж.р. у Р.скл адз.л.(еh, доброh, добрыh), а таксама ў Н.–В.скл. мн.л.(добрыh, синеh);

2.Канцавы -> (-): у займенніках і поўных (займенных) прыметніках ж.р. у Р.скл.адз.л. (е>, добры>,) а таксама ў Н.–В.скл. мн.л. (добры>, сине>);

3.Канчаткі поўных (займенных) прыметнікаў:

а) -ого, -его ў Р.скл. адз.л. м. і н.р.: доброго, синего;

 

б) -ому, -ему ў Д.скл. адз.л. м. і н.р.: доброму, синему;

 

в) -омь, -емь у М. скл. адз.л. м. і н.р: добромь, синемь;

 

г) -ои, -еи ў Д.–М. скл. адз.л. ж.р.: доброи, синеи;

3. Канчаткі поўных (займенных) прыметнікаў:

а) -а~го, -ааго, -аго; -яаго, -яго ў Р.скл.адз.л. м. і н.р.: добра~го, добрааго, добраго, синя~го, синяаго, синяго;

б) -у~му, -уму, -~му, -юму ў Д.скл. адз.л. м. і н.р.: добру~му, добрууму, синю~му, синюму;

в) -håмь, -hмь, -имь, -имь: доброh~мь, доброhмь, синиимь, синимь;

 

г) -hи,-ии: добрhи, синии;

4. Канчаткі -ть 3 ас адз.л. і мн. л. дзеясловаў цяперашняга часу: плачеть, несуть;

4. Канчаткі -тъ 3 ас. адз.л. і мн.л. дзеясловаў цяперашняга часу: плачетъ, несутъ;

5. Сцягнутыя формы імперфекта: знахъ, ведяхъ;

5. Несцягнутыя формы імперфекта: знаахъ, вåдhахъ;

6.Дзеепрыметнікі незалежнага стану цяперашняга часу:

а) з суфіксамі -уч- (-юч-), -ач- (-яч-): несучи, знаючи;

б) з канчаткамі Н. скл. адз.л. м. і н. р.: неса;

  1. Дзеепрыметнікі незалежнага стану цяперашняга часу:

а) з суфіксамі -@щ- (-@щ-), -#щ- (->щ-): нес@щи, слыш#щи;

б) з канчаткамі Н.скл. адз.л. м. і н.р.: несы;

7. Злучэнне складаных сказаў пры дапамозе злучнікаў і злучальных слоў: аже (ажь), еже, аче (ачь), если, когда, тогда, любо;

7. Злучэнне складаных сказаў пры дапамозе злучнікаў і злучальных слоў: аще, егда, внегда, доньдеже, зане.

Словаўтваральныя адрозныя рысы

Агульнаўсходнеславянскія

Стараславянскія

1.Прыстаўкі:

 а) вы-: вынести;

 б) въз-: възрадоватися;

 в) съ-: съборъ;

 г) роз-: розрушити;

2. Суфіксы:

 а) -нье(-еньj-э), -ье (-ьj-э): спасенье, житье;

 

  1. Прыстаўкі:

а) из-: изнести;

б) воз-: возрадоватися;

в) со-: созидати;

г) раз-: разрушити;

е) пре-: преподобьныи;

2.Суфіксы (фарманты):

а) -ние (-ниj-э), -ие (-иj-э): спасение, житие;

б)-ство: рождество, -ость: сущность, -ствие: царьствие; -тель: спаситель і інш.

Дадамо, што да стараславянізмаў адносяцца складаныя словы з першай часткай благо- (благословити, благодарство), бого- (богоугодныи), мъного- (мъногописание), вьсе- (вьсенощныи), басно- (баснословие), зъло- (зълотерпець), якія з'яўляюцца калькамі з грэцкай мовы.

Да лексічных стараславянізмаў  адносяцца семантычныя стараславянізмы, што пранікалі ў літаратурную мову ўсходніх славян у сувязі з неабходнасцю замацаваць назвы многіх з'яў, рэаліяў, прадметаў: мнихъ, апостолъ, икона і інш.

Для поўнага аналізу тэксту неабходна вызначыць стылістычныя рысы, г.зн. назваць тыповыя тэматычныя групы лексікі, выяўленчыя сродкі і інш., характэрныя таму ці іншаму стылю. Напрыклад, для рэлігійнай літаратуры – 1) наяўнасць богаслужбовай лексікі: псалтырь, богъ, ангелы, спасение, царкоўных пасадаў: владыка, братие, епископъ, назваў культавых рэчаў, пабудоваў: лавра, монастырь,  риза, крестъ, іншых слоў і словазлучэнняў, звязаных са сферай рэлігіі: царствие небесное, святыя богородица, абстрактных назоўнікаў: погубление, сущность, бытие, воздухъ, 2) мастацка-выяўленчых сродкаў, звязаных з традыцыямі балгарскай і візантыйскай школы пісьма (эпітэтаў, метафараў, параўнанняў і інш.: възрадова ся душею, ледъ невhрия благоразумиемь растаяся, аки трубы Архангелови, бесово искушение і інш.); 3)наяўнасць складаных сказаў розных відаў.

Для юрыдычна-справовай літаратуры характэрна: 1) юрыдычна-справовыя тэрміны: правьда, судъ, добытъкъ 'маёмасць',  проторъ 'судовыя выдаткі', 2) грамадска-палітычная лексіка (часцей абазначэнні розных сацыяльных груп тагачаснага грамадства): князь, холопъ, гридь 'княжы дружыннік', 3) адміністрацыйна–канцылярская лексіка: грамота, вотчина, 4) сельскагаспадарчая лексіка: возъ, жито; 5) традыцыйныя зачыны і канцоўкі: Азъ есмь князь…А язъ далъ рукою своею…6) шаблонныя сінтаксічныя канструкцыі, наяўнасць вялікай колькасці складаназалежных сказаў, з умоўна-выніковымі, прычынна-выніковымі адносінамі паміж часткамі, з вялікай колькасцю аднародных членаў сказаў.

Для мастацкіх твораў – сродкі мастацкай вобразнасці: эпітэты: храбрые русичи, метафарычныя эпітэты: вещіа пръсты, злато слово, жемчюжна душа, параўнанні са з'явамі прыроды: о Бояне, соловию старого времени, палаўчанінчръныи воронъ, Яраслаўна – зегзица, персаніфікацыя: ничить трава жалощами, а древо с тугою къ земле преклонилось, гіпербалы, мастацкі паралелелізм і інш. Звярніце ўвагу на іх паходжанне і афармленне: народна-гутарковае, фальклорнае (синее море. влъкъ серый, слънце свhтлое) ці кніжнае, стараславянскае (златокованная труба).

 

Ужо ў ХІІІ ст. у творах, напісаных на тэрыторыі Беларусі, сустракаюцца мясцовыя (беларускія) асаблівасці, таму ў прапанаваных для аналізу смаленска–полацкіх граматах такія рысы трэба вызначыць:

1)     змяшэнне ч і ц: Палочъкая, немечькому;

2)     змяшэнне h і е ў выніку супадзення іх у адным гуку е: всемь замест всhмь, у Ризе замест у Ризh;

3)     пераход в у у нескладовае ў закрытых складах: уздумалъ, у Ризе;

4)     гук ы на месцы напружанага рэдукаванага: живыи (м.р.адз.л.);

5)     беларускія формы займеннікаў: хто, што, тыихъ і інш.

6)     беларуская лексіка: коли, учанъ.

 Тлумачэнне незразумелых слоў можна знайсці ў  «Гістарычным слоўніку беларускай мовы» і «Хрэстаматыі па гісторыі беларускай мовы» (Мн., 1961. Ч.1).

 Узор выканання:

«Грамата князя Гердэня 1264 г

Князь Гердень кланяеться всемь темь, кто видить сую грамоту. Тие люди, што ныне живи суть, а темь, кто на после приидуть, тhмь вhдомо буди, какú мирú есмы створили промежи местеря и с ратьманы Рижьскыми и с Полочаны и Видьбляны. Тако како грамота написано, тако имú надо всею землею отступити, што есть Лотыгольская земля, какú не вúступати ся на тую землю, што князь Костянтинú далú местерю сú своею братьею, сú своею грамотою и сú печатью, како боле на ту землю не поискывати. Верху того про ту пакость, што ся в розмирьи створило, какъ имъ отъ оою сторону отступити, што Руськая земля словеть Полпчъкая; отъ тое земли местерю и братьи его отступити с всею правдою[...] А старому миру стояти князя Герденя, ктотыихъ, и кто по немъ будеть: што поклепани на рhзне и штословеть Лотыгольскаяземля, отъ того ся отступили с всею правдою; местерь такоже братья его отступили, што словеть Полочьская земля со всею правдою; местерь такоже братья его отступили, што словеть Полочьская земля со всею правдою. Сию грамоту тогды напсана в Ризе, коли богъ былъ 1000 лhтъ и 200 и 60 лhтъ и 4 лh по рожен божии дьни за три дни. 

а) усходнеславянскія фанетычныя, марфалагічныя і лексічныя асаблівасці:

кланяеться – 3 асоба адзіночнага ліку дзеяслова цяперашняга часу

видить – 3 асоба адзіночнага ліку дзеяслова цяперашняга часу

промежи – ж > *dj

вúступати – прыстаўка вúс-

братьею – суфікс j-

розмирьи – прыстаўка роз-, суфікс -ьj-

печатью – суфікс j-

сторону – паўнагалоссе -оро-

словеть –3 асоба адзіночнага ліку дзеяслова цяперашняга часу

старому – канчатак -ому поўнага прыметніка мужчынскага роду ў давальным склоне адзіночным ліку

рожен – ж > *dj

суть – 3 асоба множнага ліку дзеяслова цяперашняга часу

Адлюстроўваецца таксама страта рэдукаваных у слабой пазіцыі: всемь, кто і інш., узмацненне рэдукаваных у моцнай пазіцыі да галосных поўнага ўтварэння і замена ь, ъ літарамі е, о: верху.

Перфект можа ўжывацца як з звязкай (есмы створили), так і без яе  (далú, былú). 

б) кніжна-славянскія рысы ў фанетыцы, марфалогіі, словаўтварэнні і сінтаксісе:

пакость – суфікс -ость

в) тыповыя тэматычныя групы лексікі, іх паходжанне і асаблівасці выкарыстання:

– грамадска-палітычная лексіка (пераважна назвы людзей па сацыяльным становішчы, роду заняткаў): князь, местерь, ратьманú, братья;

– юрыдычна-справовая: пакость, правда, поклепани.

Лексіка розная па паходжанні: усходнеславянская: сторону, правда; пазычаная: местерь, ратьманú.

г)выяўленчыя сродкі:

Ужываецца традыцыйны (для старабеларускіх грамат) зачын і канцоўка з канкрэтным паведамленнем, дзе і калі напісана грамата.

Выкарыстоўваюцца стандартныя канструкцыі кшталту: мирú есмы створили…

д) мясцовыя рысы:

– пашыраныя на ўсёй тэрыторыі Беларусі :

– беларускія формы займеннікаў: тие, што, тую, тое, тьшхú

– беларуская лексіка: коли

– спалучэнне лічэбніка три з вінавальным склонам множнага ліку назоўнікаў: три дни;

– захаванне свісценных у формах меснага склону адзіночнага ліку назоўнікаў з асновай на г, к, х: в Ризе;

– змешванне h і å у выніку супадзення іх у адным гуку [э]: в Ризе.

Наяўнасць названых тэматычных групаў лексікі, выяўленчыя сродкі, досыць шырокае адлюстраванне мясцовых рысаў сведчаць, што гэта  юрыдычна-справовы пісьмовы помнік. 

 Заданне 3.

Прааналізуйце ўрыўкі з помнікаў старажытнабеларускага перыяду і вызначце:

а) спецыфічныя асаблівасці жывой беларускай гаворкі ў галіне фанетыкі, марфалогіі, словаўтварэння і лексікі;

б) розныя традыцыйныя з’явы ў правапісе, граматычным ладзе і г.д. (асобна стараславянізмы і ўсходнеславянскія рысы);

в) з’явы, абумоўленыя ўплывам іншых моваў (калі ёсць);

г) своеасаблівыя прыёмы і формы літаратурнага выказвання (так званыя стылёвыя рысы). 

Варыянт 1.

Кніга «Юдзіф».

Царĉтво Асирское почалос# естú ^ Вел# Цар# сына Немроäова скоро по потопе онú же почалú силенú быти на земли. Веловú пакú Нинос поставилú естú градú и назвалú и´ именемú своимú Нинива. В томú граде Царĉствовали суть тридесеть и´ седмú Цареи´Летú тысеùу и триста даже До Цар# Сардонапал#, его же uбил Арúба воевода Медиискии´. И пресели Царĉтво то Вú Меды. А такú пребыло естú До Цира Цар# Перскаго, он же к тому имеаше Царĉтво Вавилонское Понhже Дарии´ Царь д#д# его оубилú былú предú тымú Валтизар# Цар# Вавилонскаго иже бh шосúтыи´ По цари Навходносоре пленившемú Eрусалим и Седехию Цар# ¿юдина. Тои´Цирú лета перваго Цартва своего выпустилú естú Жиды из пленени# вавилонскаго. По седмидес#ти летехú по пророчеству    Åремиину. И повелелú  имú ити Вú ерусалим И ставити храмú гĉдень. 

Варыянт 2.

Кніга «Юдзіф»

И тако wлофернú вшедú в землю ихú обл#же наипервеи´градú Веäулию. И с того града вышедши жена вдовица именем ¿юдиäú, ^ не# же называетс# Книга си#, ^сече главу wлофернову, И збави людеи´¿зраилевых ^ руку его. А дл# того Царь Навходносорú или Камвизеи´, его же Åздра называеть во книгахú своих Арúтаксерсосú. Заповедалú Åвреомú Абы не будовали храму гĉдьн# Вú ерусалиме. А то с# делало пре нарожениемú нашего спасител# ¿са Хрĉта из пречистое богородици девици Марии´. Лhтú п#тьсотú трис" и деветь. Потомú на вселенскомú соборh Вú никии´ св#тыми ^ци дозволена намú си# Книга ¿uдиäú чести, к нашему наuчению. Абыхомú "ко зерúцало Жену сию преславную пред очима имеюùе в добрыхú делехú и в  любви ^чины не толико жены но и мужи наследовали, и вс#кого тружани# и скарбовú дл# посполитого доброго и дл# ^чины свое# не лютовали.

 Варыянт 3.

«Супральскі спіс летапісу»

Поиде кнзь великыи Витовтú таки к городоу Вилни∙ со своими воими. и wстоупа#ть город Вилню∙и нача добывати Кривого города поушками бити и вз# город Кривыи тогда же немьци∙оубиша кнз# Скиригаила wлúгирдовичь∙а Л#дскои заставе во высоком городе тогда соуùи, и не поустиша во градь кнз# Коргаила∙кнзь же великыи Витовть возма Кривы город и земли извоåвалú∙∙пакы возвратис# в немьци∙того же лhта к великомоу Витовтоу∙в немьци в Марúинь город∙ придоша послы изь города Москвы∙ ^ великого кнз# Васили" Дмитриåвича. прос# дьùери кнз# Витовтовы за великого кнз# Васили" Дмитриåвича∙кнзь великыи Витовтú дасть дùерú свою кнжьню СоFию, ^поусти å" из Марина города∙а с нею посла кнз# Ивана Wлигимонтовича∙из град Данска и поидоша во карабли за море∙и придоша к граду Псковоу wни же великы чти воздаша имь∙и проводиша их со честию до град Москвы к великомоу Василию Дмитриåвичь кнзь же великыи Василеи посла противоу åмоу со честию братию свою кнз# Володимера∙Андрhåвича и кнз# Андрh" Дмитреåвича∙иных кнзеи и бо"рú много на весноу∙кнзь великыи Витовúтú∙∙иде и вúз# землю Подолскоую∙

 Варыянт 4.

«Аповесць аб Трыстане»

…король Меи"душ былú великии час не женившы с# после королевое Åлиwбелы. Потом вз#лú королевну з Малое земли за себе; wнаг" пани была досыт цудúна. А коли wна была прышла, в тот час было Трыùану сем лhтú. А былú так цудныи, иж на свhте не было åму ровни, толко Анцэлот. А былú у мачохи åго сын, и wна коли видhла Трыùана так хорошого и борздо ростучи, боåчыс#, ижú подú ее сыном wзметь панство, а сыну ее был wдин годú, и вмыслившы рекла: Хот# ми умерети, а мушу Трыùана вморыт. И не могла иным, толко трутизною. Потомú направила трутизну у фляшу серебреную в питьå и поставила у головахú в ложи, и wдна панна носила королевича сына ее, ушла в ложницу, а дит# почало плакати. И видhшы дhвка вино у флашы свhтло, вз#вшы напоила дит#, а и кгды дит# напоила, тогож часу умерло.

 Варыянт 5.

«Аповесць аб Баве»

Бово вшолú в комору и виделú панеи, а wни сед#ть на wбhде за столом; и Бово прыступил ближеи и вслонилúс# на посохú, рече пани"мú: Дл" бога вас прошу и за милость доброго витез# Бова. Коли чула Дружненна именуючы Бова, не могла болшеи ести ни пити и пошла кú пелгрыму и рекла åму: Видел ли åси гдh Бова? "кú åго знаåш, што åго дл# просиш? Не вhдаåшú обыча", которыи тут уставлен: хто Бова пом#неть, маåт быти wбешон. Але гдh ты, пелгрыме, Бова видел? И рече Бово: " ти хочу тут поведати, так ми бог помози. Седhл åсми у солúдана вú темницы годú и тры мhсецы. Будучи племенида Дружненна з Бовом в тои розмове, и услышал конь Бововú и познал голос пана своего, почал рúзати так моцно, мало с# весь град не рострасú, и мало семерых желhзú не розбил: wне был wт чотырох наболшыхú, которыå у граде хованы: И рече Бово: Што то за конь?

 Варыянт 6.

«Летапіс па спісу Рачынскага»

Сталос# естú воплоùенå сына Божого ^ Духа св#того з благословенное девицы чыстое Марhи ^ почаку сотворен" свhта лhта п#ттисечного п#тьсотного двадцать шостого. Wдного часу панство Рымское было под цэсаром Августом которыи же не толко wдному Рыму ино и всему свhту пановал "ко ж вышэи писано иж часу цэсарства Августова сынú Божыи воплотилс# а часу Тивирh" цэсара второго по Августе на кресте волную муку прын#л дл# збавен" и ^купень# роду чоловhческого: за которого ж Тивирh# вси рhчы и пророчýства пополнившы по встани з мертвых вступилú на небо и сhлú на правицы в Бога ^ца ^коле ж дн# судного мает прыити судити жывых и мертвых и ^дати кождому водле заслуги åго.∙

 Метадычныя парады да задання 3

У старажытнабеларускіх творах асаблівасці жывой беларускай гаворкі адлюстроўваюцца ў рознай ступені. Пры аналізе тэкстаў важна паказаць адметнасць фанетычнага, граматычнага ладу, лексічнага складу, стылёвых сродкаў старажытнабеларускай літаратурнай мовы. Тут дапаможа параўнанне з асаблівасцямі літаратурнай мовы ўсходніх славянаў і адпаведнымі рысамі сучаснай рускай мовы. Паколькі асобныя беларускія рысы (аканне, дзеканне, цеканне і інш.) з-за традыцыйнасці пісьма перадаюцца даволі рэдка, то трэба абавязкова прааналізаваць усе выпадкі, не прапусціўшы ніводнага. Як і ў папярэднім заданні, калі адна і тая ж рыса сустракаецца ў розных словах, выпісаць і прааналізаваць абавязкова ўсе. Напрыклад, зацвярдзенне шыпенных – иншыхъ, чыего, взявъшы. Каліпэўная рыса ёсць толькі ў формах аднаго слова, то разглядаецца адзін выпадак.

Адрозныя фанетычныя рысы старабеларускай мовы:

1)      аканне: (адлюстроўваецца вельмі рэдка, бо захоўваецца традыцыйны правапіс): пограбленаго, малитися, пачествовати;

2)      яканне: занясли, (часта на месцы я пішацца е: памети);

3)      дзеканне і цеканне: дзюбали, цhперъ;

4)      прыстаўныя галосныя: о (пазней а), и перад пачатковымі санорнымі р, л, м. у збегу зычных, які ўтварыўся ў выніку страты рэдукаваных: иржа, оржаны;

5)      прыстаўныя зычныя в, г: возерище, вулица, гусеница;

6)      пераход в у у нескладовае ў новых закрытых складах: уздумалъ,у пущи;

7)      пераход у ў у нескладовае, які абазначаўся праз напісанне в на месцы этымалагічнага у: вчинилъ, вжо;

8)      пераход л у ў нескладовае, які перадаваўся праз напісанне в, у: прышовъ, моучкомъ;

9)      склады ры, лы на месцы былых спалучэнняў плаўных з рэдукаванымі: дрыжати, глытати;

10)   фанетычнае падаўжэнне зычных у інтэрвакальным становішчы, якое магло перадавацца як праз падвоенае напісанне адпаведных літар, так і праз адну ( на месцы ўсходнеславянскага -ьj-): насене, веселле;

11)   адпадзенне и ў пачатку некаторых слоў: маеть;

12)   зацвярдзенне р: чотыры, звера, прамо;

13)   зацвярдзенне шыпенных: минувшы, ничого, мечы, наиболшое, дружыною і інш.( не адлюстроўвае зацвярдзенне шыпенных напісанне тыпу часъ, почали);

14)   зацвярдзенне этымалагічна мяккага ц: цэрковъ, цыбулькою, цэсаръ;

15)   пераход е ў о: прышовъ;

16)   зацвярдзенне губных на канцы словаў: церковъ, семънадцать;

17)   афрыката дж, якая магла перадавацца праз спалучэнне дч, дж: розъедчалъ, роежджаючися;

18)   фрыкатыўны г (г выбуховы неўласцівы беларускай мове) перадаваўся звычайна пр з напісанне літар кг, гг, кк і інш.; кгвалтъ, Ггидимин,

19)   цвёрдыя д, т, з, с у пазычаных словах: Аэцыусъ, Тразымундъ;

20)   гукі ы, и на месцы напружаных рэдукаваных перад j: молодыи, глухии або молоды, глухи (параўнайце з рускімі молодой, глухой) і інш.

Марфалагічныя асаблівасці старабеларускай мовы:

1) скланенне назоўнікаў боль, насып і інш., якія адносіліся да былога тыпу скланення на *ǐ, па мужчынскім тыпе;

2) ужыванне канчатка -у(-ю) у Р.скл. адз.л. назоўнікаў м.р.: гаю, бобу;

3) канчатак -ы ў мн.л. назоўнікаў м.р. і н.р.: мужы, городы;

4) пашырэнне канчатка -овъ (-евъ) у мн.л.Р.скл.: мужовъ;

5) пашырэнне канчатка -ого (-его), -ому (-ему) у формах м.р. адз.л. прыналежных прыметнікаў: сынового;

6) пашырэнне прыналежных прыметнікаў, утвораных пры дапамозе суфікса-ов-: Огльгкирдовая, старостовая;

7)      канчатак -ымъ (-имъ) у М.скл. адз.л. прыметнікаў, дзеепрметнікаў, неасабовых займеннікаў м. і н.р.: въ тымъ, въ синимъ;

8)      формы  вышэйшай ступені параўнання прыметнікаў на -ейш- пасля шыпенных: легчейшій;

9)      лічэбнікі тыпу одны, чотыры;

10)   пашырэне беларускіх формаў займеннікаў тыпу мене, тебе ў Р.скл. (параўнайце з рускімі меня, тебя), тобе, собе (руск. тебе, себе) і інш;

11)   формы дзеясловаў тыпу стерегчы;

12)   формы загаднага ладу ў 2 асобе адз.л. тыпу ляжъ;

13)   формы загаднага ладу на -мо ў 1 асобе мн.л.:стоймо, забиймо, з часціцай няхай: нехай скажеть;

14)   супадзенне прыназоўнікаў съ, изъ у прыназоўніку зъ.

Сінтаксічныя асаблівасці беларускай мовы:

1)     спалучэнне лічэбнікаў два, тры, чатыры з Н.скл.мн.л. назоўнікаў: тры возы;

2)     шырокае ўжыванне поўных прыметнікаў у складзе састаўнога іменнага выказніка: живыи остался;

3)     пашырэнне канструкцый з выказнікам, выражаным Т.скл. назоўніка ці прыметніка: буду тобе вернымъ;

4)     своеасаблівае дзеяслоўнае кіраванне (выпадкі вельмі разнастайныя): довести до пущы і інш. 

Звярніце увагу на захаванне ў тэксце традыцыўных рысаў, высветліце, чым гэта абумоўлена, размяжуйце стараславянскія і ўсходнеславянскія асаблівасці (гл. заданне 2).

Асобна ахарактарызуйце з’явы, абумоўленыя ўплывам іншых моваў (пераважна польскай). Паланізмы адрозніваюцца ад уласнабеларускіх словаў наступнымі фанетычна–марфалагічнымі рысамі:

1)     наяўнасцю насавых галосных :свентити, хоронжий;

2)     наяўнасцю спалучэнняў -дл-, -тл-: тлусто, ведлуг;

3)      наяўнасцю у адпаведнасці з усходнеславянскім поўнагалоссем складоў -ро-, -ло-: слодычъ, змрокъ;

4)     е ў сярэдзіне слова на месцы ўсходнеславянскага о :посельскій;

5)     спалучэннем-ар- на месцы ўсходнеславянскіх -ер-, -ор-: умарлъ, чарныи;

6)     я на месцы былога h: обляглую;

7)     спалучэннем -ло- на месцы ўсходнеславянскага -ол-: слонце;

8)     гукам ц (з *tj) , дзе ва ўсходнеславянскіх гаворках развіваецца ч: моцъ;

9)     наяўнасцю пачатковых ке-, ге-: гербъ, кепъ;

10) р на месцы ўсходнеславянскага спалучэння -ро- (-ръ-): крвавыи;

11) наяўнасцю цвёрдых с, з, д, т: инквизыцыя, сэйм;

12)  своеасаблівай афіксацыяй: суфіксамі -щизн-а: сребщизна, -изн-а: дедизна, материзна; -унок-ъ: рахунокъ, прэфіксам зу-: зупольно і інш.

Таксама сустракаюцца ў тэкстах лексічныя паланізмы: мешкалъ 'жыў', жадныхъ 'ніякіх', хлуба 'слава' і інш.

Пры вызначэнні стылістычных рысаў неабходна ўлічыць, што мастацкаму стылю характэрна:

1)     наяўнасць мастацка–выяўленчых сродкаў: эпітэтаў: добри витезь, гора красная, метафар: иж звhзды перед ними падають, земля дрыжыть, параўнанняў, гіпербал і інш;

2)     выкарыстанне эмацыянальна афарбаванай лексікі: борщикъ, горhлочку;

3)     сказаў розных па структуры (простых, складаных розных тыпаў), па эмацыянальнай афарбоўцы;

4)     наяўнасць маналогаў, дыялогаў і інш.

Пры аналізе тэкстаў рэлігійнага стылю неабходна вызначыць:

1) богаслужбовую лексіку: богъ, ангелы, житие, евангелие, назвы царкоўных пасадаў: епископъ, владыка, братие, культавых рэчаў: риза, крестъ, библия, пабудоваў: цэрковъ, монастыръ, цвинтаръ;

2) метафары, эпітэты, параўнанні, звязаныя са сферай рэлігіі: веселье ангельское, духовная потеха,

3) складаныя сінтаксічныя канструкцый, характэрныя рэлігійнаму стылю.

Пры аналізе тэкстаў навуковага стылю вызначаецца ў першую чаргу:

1)   навуковая тэрміналогія: назвы навук: астрономия, геометрия, назвы людзей, дзейнасць якіх звязана з навучаннем: дидаскалъ, бакаларъ, назвы навучальных установаў: гимнасия, школа, уласна тэрміны розных галін навукі: грамматика, просодия, дроби, минуты, соитие (досыць часта на стараславянскай аснове або з выкарыстаннем стараславянскіх словаўтваральных фармантаў);

2)   аргументаванасць, лагічнасць, доказнасць,

3)   складаныя сінтаксічныя канструкцыі (найчасцей пры тлумачэнні незразумелых з'яваў, новых тэрмінаўі пад.).

Пры аналізе палемічных тэкстаў улічваем наяўнасць: рэлігійнай лексікі, тэрміналогіі, разважанняў на рэлігійную тэматыку, лагічнасць, доказнасць, часам цытаванне іншых аўтараў; эмацыянальнасць (наяўнасць эмацыянальна афарбаванай лексікі, наяўнасць сказаў розных па эмацыянальнай афарбоўцы: клічных, пытальных), наяўнасць звароткаў і інш. ( памятаем, што палемічныя тэксты па моўных асаблівасцях блізкія да рэлігійных, але адрозніваюцца эмацыянальнасцю). 

Узор выканання:

«Аповесць аб Баве»

(Битва Бовова с Пульканом) А Пульканú прыскочылú и кинул на него wдну жердь, и коли-б Бово ùытомú не заложыл с#, на том же бы мhстцу åго пробил; а з другое стороны богú ест заùытилú, што его не вдарылú. И рече: То ест wдин дú"бол, што с пекла выгнанú. И почали с# бити копú"ми; Пулканú вдарыл Бова по гелму, гелмú был моцон, пробити не могú, а Бово прыгнул с# на седелныи лук; и велми смутен был Бово, не мог Пулкана ударыти никакож, и скинул копå и скочыл с кон# и вскинул узду на седло, а ùыт wбернулú на плечы, и вз#л мhчú вú обе руцэ, внимал вдарыти Пулкана и прыскочы к нему, а Пулкан скочыл через мечú, а мечú с# в землю забилú, а Бово мало не здох wт жалости, а Пулькан åму далú wдинú удар у ùыт.

 а) уласнабеларускія фанетычныя, марфалагічныя і лексічныя асаблівасці:

– зацвярдзенне р: прыскочылú, вдарылú;

– зацвярдзенне шыпенных: ùытомú, прыскочылú, заложыл с#, заùытилú, плечы, мhчú;

– пераход уў, які перадаецца праз в: вдарылú;

– пераход вў: у ùыт;

– супадзенне прыназоўнікаў изú і сú у прыназоўніку зú: з стороны;

– зацвярдзенне губных: копú"ми;

– прыстаўка з-: здох;

– прыстаўка по- у слове почалис#; за- у слове забилú;

– беларускія формы займеннікаў: што;

– лексіка: пекло, велми;

б) традыцыйныя (усходнеславянскія) рысы:

wдну : о > *je;

– паўнагалоссе -оро-: стороны ; -ере-: через;

– прыстаўка вы-: выгналú.

Кніжна-славянскія рысы ў прыведзеным урыўку амаль адсутнічаюць (за выключэннем асобных лексемаў: богú, дú"болú);

в) сустракаюцца лексічныя і фанетычныя паланізмы: гелмú, агульная для беларускай і польскай моваў лексіка: моцон;

г) падаецца апісанне бітвы Бавы з Пульканам. Ужываецца разнастайная лексіка: ваенная: ùытú, гелмú, копúе, лук, мечú.; агульнаўжывальная: плечы, рука; уласныя імёны: Бово, Пулканú і інш. Выкарыстоўваецца  простая мова, эмацыянальна афарбаваныя сказы, метафара: богú его заùытилú, што з’яўляецца характэрным для мастацкага тэксту. 

Заданне 4

Прааналізуйце мову і стыль юрыдычна-справовых помнікаў старажытнабеларускага перыяду і вызначце:

а) уласнабеларускія асаблівасці ў галіне фанетыкі, марфалогіі, словаўтварэння і лексікі;

б) традыцыйныя з’явы ў правапісе, граматычным ладзе;

в) пазычанні з іншых моваў;

г) тыповыя для юрыдычна-справовых помнікаў тэматычныя групы лексікі, традыцыйныя шаблонныя звароты, сінтаксічныя канструкцыі і інш. рысы, што адрозніваюць юрыдычна-справовы стыль ад іншых стыляў.

Высветліце, чым адрозніваюцца юрыдычна-справовыя помнікі старабеларускага перыяду ад адпаведных помнікаў папярэдняй эпохі. З якога часу можна гаварыць пра адметнасць беларускіх юрыдычна-справовых твораў? 

Варыянт 1.

«Скарга Аліферовіча на Рагача за нанясенне пабояў (1555 г.)»

Року Божьего нароженья àôíå (1555) месеца Августú F і (19) дня, у понеделокú. Пришедши передú мене хоружого и судью Городенского Петра Мицуту надворникú земенина господарского Городенского пана Богуша Тарусинú в месте  Городенскомú на имя Федко Олиферовичú восполокъ и зú жоною своею Масютою жаловалú и оповедалú  то, ижú дей теперешнего часу подданый протопопы Городенского отца  Тита на имя Конон Рогачь восполокь и зú жоною своею Марьюхою, стоячи намú подле двора пана нашого на улици, и мене самого, такú  и жону мою безвинне збилъ и змордовалъ. Скоро дей по томú збитью втекломься до сына протопопина, до Семена, жалуючи на него о тотú бой свой; онú дей не маючи на томú досыть, повторе мене передú тымú протопоповичомú збилú и змордовалú. Якожú и служебникú мой Петра Мицутинú Янú Томúковичь, приданый тому Федьку надворнику пана Тарусину ку огледанью ранú, передо мною ку записанью до книгú вызналú и поведилú, ижú дей виделú есми в того Федька надú левою бровью напухлую рану, а на левомú колене ошибеный знакú, а в жоны его на левой руце подле запясти крывавый знакú одраный а мычку волосья  скубеного. И тую жалобу и оповеданье свое тотú Федько и вызнанье вижево далú собе до книгú земскихú судовыхú записати. 

Варыянт 2.

«Літоўскі статут 1588 г.»

w ловы

uставueмъ хто бы чыe ловы кгвалтомъ половилъ тогды то мu в чые пuщи бuдеть половилъ маeть кгвалтu заплатити дванадцать рuбле грошег а зверu колко бuдеть uловилъ ценою "къ нижег исано маeть платити, а eсли бы хто стрельцовъ послалъ u чuжuю пuщu, або самъ таeмне звер побилъ, тогды eсли бuдеть то на него слuшнымъ доводомъ переведено колко зверu uбито. таковы маeть за каждоe звера платити по томu "ко нижег wписано, а eстли стрелца погмано надъ зверомъ uбитым в пuщы таковыи маeть до вр"дu нашого до замъ кu албо до двора сuдового того поветu, в которомъ то с# станеть, и через листьур"довыи пана того стрельца, або eговр"дника wбослати, кладuчы с того листu через возного копею на именью томъ пана wного, с которого тотъ стрелецъ в пuщu чuжuю ходилъ[…] 

Варыянт 3.

«Літоўскі статут 1588г.»

W забитью члвка простого станu ^ шл#хтича впостегаючи мы гсдръ своволенствах  и зuфалства людскиe которыe с# што ^ часu в людехъ невпостегливых  без вс"коe бо"зни божоe wказuють с чого и кровъ невинную людскuю невстыдливе и невинне в надею заплаты за неe пенежноe розливають и тымъ неменшъ пана бога кu гневu на речъ посполитuю побuжають, uставueмъ eсли бы которыи шл"хтич зъ зuфальства з опилъстваи бездань# причины своволне uмысльне легце поважаючи    право посполитоå а паствечис# на створеньåмú божимú члвка простого станu не шл#хтича забилú, а былú бы поиманú над гор"чомú uчинкu в часе вышеи в семú статuте на гор"чии uчинокú замерономú, таковыи шл"хúтичú за слuшнымú доводомú маåть быти горломú каранú кромú головùзины [...] 

Варыянт 4.

«Прызнанне ДзмітрыяМікіціча Сямёну Раманавічу (1555 г.)»

Тогожъ дня, у понеделокú. Пришедши передú насú Петра  Мицуту хоружого а Миколая Шимковича Толочка – судей земскихú  повету Городенского и до книгú земскихú бояринú господарьский повету Городенского, Дмитрей Микитичú, созналú, ижú што есми зосталú былú виненú  на записе своемú пану Семену Романовичу, бурмистру места Городенского, чотырнадцать бочокú жита меры Городенское, якожú  я вгодливымú  обычаемú  переедналú есми его осма бочками жита, которую ему маю отдати отú сего дня месеца Сентебра шостогонадцать дня понеделка за чотыри недели; а естли быхú я ему того жита на тот рокú не отдалú, тогды я маю ему совито, то есть шестнадцать бочокú жита отдати; а который квитú мой панú Семенú Романовичú в себе маетú, тотú ужо есмо умораемú и моцы мети не маетú. И просилú насú тотú Дмитрú Микитичú, абы тое сознанье его добровольное было до книгú земскихú записано. А такú мы суди за прозьбою его дали есмо то до книгú земúскихú судовыхú записати. 

Варыянт 5.

«Укладная грамата князя Анофрыя полацкаму манастыру каля 1399г.»

Се азú кнзь вели¿и анофреи положилú ~сми си~ ~гуа~ оу нашемú монастыри в цркви оу стого іона прдтчи на острове а придалú ~сми стму ніо на сомнице землю з бортью борть по великую дорогу по соменьцо озеро∙на оуле на реце землю з бортью∙ на витебьскомú рубежи землю з бортью на наче на реце землю з бортью∙на лисне ~зú и оустьå а вú црквú стго іона и в нашь монастырь и в села и вú люди стого іона не вступатис#

никому∙ а влдцh сú игумена ¿онаского и с нашего монастыр# остúровского куници не брати а никакихú пошлин а ^ кого будеть кака# обида нашему монастырю ино досмотр#т и боронить намú самимú а по нас роду нашему∙

а старци и люди которыи живут на стого ¿она земли и судити и р#дити∙игумену іоанскому самому братию а иному никому не вúступатис# а влдцh не вúступатис# в нашь монастырь [...] 

Варыянт 6.

«Дагавор Полацка з Рыгай 1407 г.»

Мы мужи полоч#н, даемú вhдати, кто на сию грамот оузрит или услы | шит  чстучи, кн#з великыи витовтú литовьскии, наш wспдрь докончал | промежи нас  и смирилú на вhчно, межи полоцког город, ризькго города, што | бы полоч#ном доброволно ехат к ризh, такúже риж#ном к полоцку безú вс#ко# | завады, ни wдног не выемши, доброволно ему купит и продат также полоч#н |  мú оу ризh, а риж#ном оу полочку, никакое малоеторговле не торговати, | што розницею зовут, а то мы какú оу полоцку, а риж#не оу ризh, оучинимú и по | ставим, а любо какú можем межи себе оуровнат, также могут  полоч#не мимо ригу оу | землю, а риж#ном мимо полтескú оу землю куда хочют то на wбh сторонh ме | жи нас волно водою

и землею, нны ж бы кн#з великыи витовтú wспдрь наш, а любо | его послhдкове кто коли будет  wспдрь полоцки оу полоцку исклад вчинили, а лю | бо мештерь задвиньскии в ризh, а тотú иклад держ#т на wбh сторонh, оу по | лоцку и в ризh такú какú оуставленú будет, а полоч#ном блюсти риж#нина оу | полоцку какú себе∙

Метадычныя парады  да задання 4 

Гл. метадычныя парады да задання 3.

Пры аналізе тэкстаў юрыдычна-справовых трэба вызначыць у першую чаргу:

1)                    юрыдычна-справовую тэрміналогію: закладъ, зарука, назвы дакументаў: декретъ, волность, листъеднальный, листъзаручный, инвентаръ, контраверсыя, назвы розных відаў злачынстваў і пакаранняў: покража, забойство, рукаемство, назвы розных відаў падаткаў і плацяжоў: потуремное, поколодное ( часта ў выглядзе субстантываваных прыметнікаў ніякага роду), назвы судовых установаў: судъ, головныйсудъ, трибунальскийсудъ; грамадска-палітычную тэрміналогію: назвы людзей па сацыяльным становішчы, роду заняткаў, прафесіі, сваяцкіх адносінах: чаший, подскарбий, урядникъ, судья, путныелюди; назвы розных відаў маёмасці (дамоў, пабудоў, гаспадарчых прылад): евня, клуня, топоръ, склютъ, назвы свойскіх жывёл: вепрькормныи, лебедьдомовыи, утка, третьякжеребецъ; назвы грашовых адзінак, мераў вагі, даўжыні: рубель, шэлегъ, волока, гонъ, лаштъ, канкрэтныя лічбы: два рубли, чотырывозысенажати . Звярніце ўвагу на выкарыстанне аддзеяслоўныхназоўнікаў тыпу: бранье, захованье, недованье, невыполненье і інш., юрыдычную тэрміналогію лацінскага паходжання: актъ, артыкулъ, видимусъ,вотумъ, польскага: выступца, пожогца і інш.

2) даты, указанне на месца, дзе адбываюцца падзеі, дзе напісаны дакумент, прозвішчы сведкаў;

3)  наяўнасць шаблонаў, традыцыйных зачынаў і канцовак (для грамат і дагавораў), складаных сінтаксічных канструкцый, пераважна складаназалежных сказаў з прычынна-выніковымі і ўмоўна-выніковымі адносінамі паміж часткамі сказаў з вялікай колькасцю аднародных членаў сказаў: Колибы хто у своей пущи и въ якомъ кольвекъ лесе бору гаи дубровахъ и иныхъ заросляхъ засталъ чыего чоловека рубаючы або везучи дерево або следомъ за нимъ идучи на дорозе погонилъ и пограбилъ, тогды тымъ грабежомъ (…) і гд. 

Узор выканання :

Хто бы засталú чиего чоловека вú своей пуùи и пограбилú (1588 г.)

Колибы хто у своей пущи и вú якомú кольвекú лесе в бору гаи дубровахú и иныхú заросляхú засталú чыего чоловека рубаючи або везучи дерево або следомú за нимú идучи на дорозе погонилú и пограбилú тогды с тымú грабежомú хотú хто пограбитú воленú будетú того чоловека або тыхú людей колько ихú сú такимú деревомú поймаетú вести до своего дому а тому пану земенину чие люди будутú або его вряднику маетú з однымú чоловекомú стороннымú то ознаймити далей третего дня, абы на паруку грабежú и тыхú людей взялú, и на пень выехалú, а тотú панú або врядникú маеть с тымú што пограбилú на паруку тотú грабежú и люди взявúшы вú такомú обовязку, ижú што на пню осужоно будеть, то стороне укривжоной заплачоно быти маеть[...] 

а) Уласнабеларускія асаблівасці:

– пераход вў: у пуùи;

– зацвярдзенне шыпенных: чыего, чоловека, грабежомú, взявúшы, заплачоно;

–  адпадзенне пачатковага и: маеть;

–  пераход уў, які перадаецца праз в: врядникú;

– аканне: паруку;

– пашырэнне беларускіх формаў займеннікаў: хто, якомú кольвекú, чыего, тымú, тыхú, чие, што;

– пашырэнне дзеепрыслоўяў незакончанага трывання з суфіксамі –учи-/ -ючи-, -ачи-/-ячи: рубаючи, везучи, идучи;

– супадзенне прыназоўнікаў сú і изúу прыназоўніку зú:з однымú чоловекомú;

– захаванне свісценных у назоўніках з былой асновай на заднеязычны ў формах меснага склону адзіночнага ліку: на дарозе; – беларуская лексіка: або;

– своеасаблівае дзеяслоўнае кіраванне: вести до дому;

б) традыцыйныя з’явы:

 – паўнагалоссе: чоловека, дерево, дорозе, стороне;

 – прыстаўка вы- – выехалú; 

в) з’явы, абумоўленыя ўплывам іншых моваў: укривжоной (паланізм);

г) выкарыстоўваюцца складаназалежныя сказы з прычынна-выніковымі адносінамі з вялікай колькасцю аднародных членаў сказаў (лесе, бору, гаи, дубровах, заросляхú; рубаючи, ведучи, идучи; погонилú и пограбилú і інш.);

– юрыдычна-справовая лексіка: грабежú, пограбилú, парука;

– грамадска-палітычная (назвы людзей па сацыяльным становішчы): панú, врядникú, земянинú.

Перавага беларускіх фанетычных, марфалагічных, словаўтваральных, лексічных рысаў над традыцыйнымі, а таксама наяўнасць пэўных тэматычных групаў лексікі, своеасаблівых прыёмаў выказвання сведчаць, што перад намі юрыдычна-справовы помнік старажытнабеларускага перыяду. А своеасаблівы сінтаксіс, спецыфічная арганізацыя тэксту дазваляе ўдакладніць – гэта частка артыкула Статута Вялікага княства Літоўскага. 

Заданне 5

Прааналізуйце прапанаваны ўрывак перыяду фармавання новай беларускай літаратурнай мовы і вызначце:

а) яго графічныя асаблівасці;

б) паслядоўнасць адлюстравання асобных з’яваў фанетычнай сістэмы беларускай мовы;

в) тыповыя для беларускай мовы марфалагічныя і сінтаксічныя з’явы і розныя адхіленні ад агульнапашыраных беларускіх моўных рысаў (выкліканыя ўздзеяннем пэўных мясцовых гаворак і іншых моваў);

г) асаблівасці лексічнага складу (агульнапашыраныя словы, дыялектызмы, пазычанні, склад лексікі з пункту гледжання стылёвай дыферэнцыяцыі);

д) зрабіце высновы аб унармаванасці мовы ўрыўка. 

А)

Варыянт 1.

Наша ніва

М. Жыровицы, Слонимскаго павету. Многа святаў бывае у Жыровицах, гдзе ёсць цудовны образ, але пярвейшэ свята – гэта на Пакрову. Многа збираецца сюды багамольцоў з усих старон. Так было и у гэтым року. Людзи стали ехаць за чатыры дни да самаго свята. Народу назбиралось уселякаго: были тут и паны, шляхта, и мужыки. Трэба сказаць, што кожнаму ведамо, што цяпер, гдзе збяруцца два мужыки, туды лезе и палиция, а тут, нима чаго и гаварыць, туды яе напёрло гэтульки, як прусакоў на свет у иншай хаци. Прышло и свята. Ад самаго ранку, пакуль у цэркви не служыли, то хто што купляў хто што прадаваў а хто што – каб и украсци. Як окончылась служба, – хто сюды, хто туды, а палиция тож пашла трошки падчубарыцца. Кале трэйцей гадзины палиция стала збирацца да хаты, але убачыла, што пасерод рынку стаяло спакойне пяць, а каб не залгаци, можэ шэсць чалавек. Доўга не чакаючы, палиция и кажэ им: «Чаго вы гэта стаицё? едзьце да хаты» – «Кали вы, паночки, хочэце ехаць, то едзьце сабе, а мы гэта ничога кепскаго ня робим». – «Идзи, я табе кажу», и доўга ня думаючы ляп яму па твары, а потым у спину кулаком и гэтак далей. Мала гэтаго: каб быць не винаватаму, трэба завесци яго да старшэй палиции и там тож на яго накаркаць.

 Варыянт 2. 

Я.Колас «Наш родны край»

Край наш бедны,край наш родны!

Грась, балота ды пясок.

Чуць дзh троху луг пригодны…

Хвойник, мох ды верасок.

 

А туманы, як пяленка,

Засцилаюць лес и гай…

Ой ты, бедная старонка!

Ой, забыты Багам край!

 

Наше поле кепска родзиць;

Бhдна тут жыве народ.

У грази ен, бедны, ходзиць:

А працуе – льецца пот.

 Варыянт 3. 

Янка Купала«Ты прыдзі…»

Ты прыдзі ка мне вясною,

Кветкаю прыдзі;

Зацьвіці красой са мною,

Думку разбудзі…

Ты прыдзі ка мне ўлетку,

Коласам прыдзі;

Песьняй жніўнай на палетку

Думку саладзі…

 

Ты прыдзі ка мне зімою

Сонейкам прыдзі;

Даўнай казкай залатою

Думку абудзі…

Ты прыдзі ка мне у восень,

Зоркаю прыдзі;

Ў сьвет далёкі с шумам сосен

Думку прывядзі;

Ты прыдзі і на магілкі,

Кветкаю прыдзі;

Белай ручкай клён няхілкі

Шчыра пасадзі…

Ты прыдзі… 

Варыянт 4.

Аб выбарах у Гродне.

Перад выбарамиархирэй пашоў да мужыцких выбаршчыкоў и настаўляў их, што згода з гарадзкими жидоўскими выбаршчыками ўсё роўна, што здрада святога крыжа, роднаго краю и праваслаўнай веры. Потым бухнуў выбаршчыком ў ноги и, падняўшы крыж, палохаў их «гееною огненаю» (пеклом), кали яны адважацца злучыцца на выбарах з жыдами. Николи мужыки ня бачыли, каб архирэи качалися ў нагах перад мужыкамі, и мужыки здубели. Даведаўшыся, што мужыки ўжо дали слова злучыцца з гарадзкими выбаршчыками, архирэй сказаў, што нима ниякога грэху зламаць гэтае слова, бо гарадзкие выбаршчыки-жыды, абы тольки мужыки злучылися с памешчыками. И гэта архирэй, служыцель хрысцианскай веры, каторая не павинна разьличаць, хто скуль паходзиць! Вобраз распятаго азначаець, што Ен ўсей сьвет, ўсих людзей да сабе прымаець, хочэць абгарнуць их сваею любоўю, зъядзиниць хочэць цэлы сьвет. И поклик архирэя проциў жыдоў, ци ня ёсьць гэта дзики глум над самым Распятым? И як ганебны сорам не залиў твары «служыцеля» Хрыста пры ўспамненню, што и сам Хрыстос паходзиў з жыдоўскаго роду? Архирэй палохаў пеклам. За што ж? За брацкую людзкую згоду, якая патрэбна на тое, каб даць нарэшци мир и спакой замардованому краю! И гэта хрысциански пастэр! Ен ня знаець навэт заповедзей эвангельских! Ен не разумеець ясных слоў эвангелистоў пра значэнне «геены». Што гэта – лгарства чы цемнота? Ашуканства ци хитрасць? (…) 

Варыянт 5

Урывак з «Гутаркі Данілы са Сцяпанам»

Святого дня и харошае пагоды, Данила сь Сьцhпаномú:

Сошлися разомú и сhли подú парканомú,

Дай нужú талкаваць, дай нужú гаварыць:

Што далей зú насú будзе, якú мы будзимú жиць?

Гавораць на свhцh , ў голасh талкуюць –

Атú ксяндзоў, атú жидоў – ўсh людзи чуюць,

Што вольнасьць намú бhднымú дас’ьць Царú – безú откладу,

Што только сú панами не найдзе ёнú ладу.

Чаго адны хочуць, то другимú ня мила,

Царú ихм паўтараиць, а яны хитруюць,

Згаварыўшись сú сабою, Цару такú талкуюць:

Пане найяснhишій, што зú гэтаго будзиць,

Даўши ўсимú вольнасць, каженú тоя згудзиць;

Бо мужикú безú пана быць ниякú ня може –

Пабьютса, паколютца, сцеражи ты, Боже,

Надú ими треба што дзень – сú кнутомú стаяць надú каркамú…… [...] 

Заўвага.Словы ихм паўтараиць трэба чытаць: ім патурае, хаць – хоць, нимашú – няма.

 Варыянт 6.

Урывак з паэмы «Тарас на Парнасе»

Ти знау зú васú, браццы, хто Тараса,

Што у палясоущикахú ёнú быў?

На путявищи ли Парнаса

Ёнú тамú ли лазни близка жиу.

Што-жú, чалавhкú ёнú быу рахманый,

Гарhлки у зубы ёнú ня браў,

За то у ласцы быу у пана:

Панú яго дужа шановау;

Любила то-жú Тараса паня,

И войтú  ня разу ня взбряхнуу,

За то Тарасú балота зрання

До цhльной ночи пильнавау.

Чуть золакú – ёнú стрhльбу за плечи,

Заткнець сякиру за поясú,

Заусягды хадзіў ёнú борú стеречи,

И птушекú биу зú ружжа Тарасú. 

Метадычныя рэкамендацыі да задання 5

Звярніце ўвагу на тое, што пры аналізе тэкстаў перыяду новай беларускай літаратурнай мовы не трэба аналізаваць усе лексемы, рысы, што сведчаць пра сувязь з жывой народнай мовай. Важна ўстанавіць, наколькі дакладна перадаецца беларуская мова тагачаснымі графічнымі сродкамі, у якой меры адлюстроўваюцца агульнапашыраныя і вузкамясцовыя моўныя рысы, пазычанні, наколькі паслядоўна аўтар (выдавец) перадае беларускія фанетычныя, граматычныя асаблівасці беларускай мовы. Для вызначэння спецыфікі тэксту моўныя факты ўрыўка параўноўваюцца з нормамі сучаснай беларускай літаратурнай мовы.

Гл.асаблівасці беларускай мовы ў метадычных рэкамендацыях да задання 4. 

Узор выканання:

«Энеіда навыварат»

Яней дзяцюкú вишь быу хупавый,

Парнюкú няувошта украсіу

И пакú удауся нелукавый:

Даступенú, веселú, не спясіу.

А Греки вайну нарабили,

Якú ляда Трою такú спалили.

Кашель схопіуши на уцёкú

И такú зробійуши ёнú чаунокú, –

Траянцами яго набіу

 И у моря синяе пусціу.

А якú Юнона была злая

Якú Паня наша, такú лихая,

Яго, хотсhла погубитсь;

Вú кацёлú у пеклh пасадзитсь:

За то, вотú вишú ты, ня любила

Вянера, што яго радзила… 

а) тэкст надрукаваны на тым варыянце кірыліцы, які быў прыняты ў тагачасным расійскім друку, таму, акрамя літар, што ўжываюцца ў беларускім алфавіце сёння, выкарыстоўваюцца ú, h, è. Для перадачы [ц’] ужываюцца літары ц і спалучэнне тс: уцёкú і пасадзитсь. Няма літары ў. 

б) адлюстроўваюцца такія фанетычныя асаблівасці беларускай мовы, як:

– аканне (поўнае недысіміляцыйнае): даступенú, траянцами, кацёлúі інш., але непаслядоўна: зробійуши, погубитсь;

– яканне (поўнае недысіміляцыйнае): спясіу, моря, ня любила, але непаслядоўна: нелукавый;

–       дзеканне: дзяцюкú, пасадзитсь, радзила (паслядоўна);

–       цеканне: уцёкú, хотсhла, кацёлú (паслядоўна);

–       пераход в → ў (перадаецца праз у): украсіу, спясіу, схопіуши (выключэнне: вú кацёлú);

–       пераход л ў (перадаецца праз у): удауся, набіу, пусціу (паслядоўна);

–       зацвярдзенне шыпенных: чаунокú, вишú, непаслядоўна: вишь, схопіуши і інш.;

–       не перадаецца зацвярдзенне р: Греки, моря;

в) Марфалагічны лад урыўка адпавядае нормам сучаснай беларускай літаратурнай мовы. Выключэнні: 1) выкарыстоўваюцца кароткія формы прыметнікаў: даступенú, веселú, не спясіў (пад уплывам рускай мовы); 2) поўныя формы прыметнікаў з канчаткам -ый: хупавый;

г) Выкарыстоўваецца агульнапашыраная лексіка, сустракаюцца дыялектызмы: парнюкú, хупавый. Ужываецца кніжная лексіка: Яней, Троя, Юнона, Вянера (пазычанні, абумоўленыя зместам твора). У гэтым урыўку выкарыстоўваецца стылістычна нейтральная лексіка. Параўнанне мае сацыяльны характар:

А якú Юнона была злая

Якú Паня наша, такú лихая.

Мова ўрыўка даволі ўнармаваная для таго часу: перадаюцца найважнейшыя фанетычныя, марфалагічныя, лексічныя і сінтаксічныя беларускія рысы. Аднак нормы не маюць кадыфікаванага характару. Адсюль неаднастайнасць у перадачы асобных рысаў, ужыванне дыялектызмаў, русізмаў. 

Б

Варыянт 1.

 «Як то добра, калі мужык…»

Jak to dobre, kali mużyk

Trezwy, haspadarny!

Dla takoho ú cełom roku

Żadyn czas nie marny!

Sniehi tajuć, jon harodzić

Kołmi, szto zimoju

I nawaziú i naczesaú

Dobroju paroju.

Jość u nieho i łuczywa,

I droú mnoho kletek;

Budzie czym waryci kaszu

Usio leto dla dzietek.

Wiesna bliśnie, jon hnoj wozić,

I are, i sieje;

Kosić łuhie, sienażaci,

Nim żyto daśpiеje.

Chleba maje i nie chodzić

Wiesnoju pa mierki,

Bo zimoju jon nie łykaú

U karczmie s kwaterki.

 Варыянт 2.

HAPON

   Powieść bialoruska

 

Kali achwota naczata;

Sztoż staicia jak cialata?

Dalej chłopcy, maładzicy.

Zacznicia at miacialicy.

 

Szum, kryk, homan u karczmie,

Kipić sielśkaja drużyna,

Piwa, miod, harełku pje,

Az ny kurycca czupryna.

 

Haspadary za stalom

Hromka hutarku wiaduć,

A Landarka z Landarom,

Miod, harełku razdajuć.

 

Chłopcy, dzieuki, maładzicy

La paroha hamaniać,

A staryjе czaraunicy

Ciszkom la pieczy siadziać.

 

Варыянт 3.

Урывак з камедыі, змешчанай у зборнікуК. Марашэўскага 

Chłop. Och jak nieszczaśliwojo życio majo! Chadzu ja chadzu pieraz caluhenki dzień, aż nohi aniemieli, ruk nie czuwać ad pracy i tapara, a horsz jeszczo ad capa, małaczu ad samych kurey, aż mało szto nie da paudnia jakby sam adzin: prauda szto i żonka pamahała, da szto ż jeje za rabota, wiedama żanockaja sprawa, ciuknieć kolka razy capom, aż zaraz jeje licho i biereć, to siadzieć, to lażeć, to kolki padapruć, tolki czort łoński jeje dusić, a potym jeszcze z homanom i klećboju poydzieć, papytajusia ja tylki jeje kudy? poydziesc? aż zaraz skażeć, Dzieciey karmić, strawu waryć… Prapadzi jeno, nieszczaśliwojo życio naszojo, bo usio jak harawać, tak harawać musim… A ja i szeleha przy duszy nie maju, daduszysz nie maju! a Pan adnak na toje nie hledzić, da usio kryczyć, zapłaci skurwy Syn, zapłaci wużawa krou mużyk. 

Заўвага. Літарай у перадаецца ў камедыі не толькі ы, але ў пэўных выпадках (пасля галосных) таксама і й: kurey, poydzieć і г.д.

Варыянт 4.Урывак з прадмовы да зборніка «Dudka białaruskaja»

Bratcy miluje, dzieci Ziamli-matki majej! Wam afiarujuczy pracu swaju, muszu z wami pahawaryć trochi ab naszaj doli-niadoli, ab naszaj baćkawaj zpradwecznaj mowie, katoruju my sami, da i nie adny my, a usie ludzi ciomnyje, «mużyckaj» zawuć, a zawietca iana «biełaruskaj». Ja sam kaliś dumau, szto mowa nasza – «mużyckaja» mowa i tolki taho! Ale, pazdarou Boże dobrych ludcou jak nauczyli mianie czytać-pisać, z toj pary ja szmat hdze byu, mat czaho widzieu i czytau: i prakanausia, szto mowa naszaja jość takajaż ludzkaja i panskaja jak i francuzkaja, albo niamieckaja, albo i inszaja jakaja. 

Варыянт 5.

Урывак №1 з «Мужыцкай праўды»

Dzieciuki!

Minuło uże toje, kali zdawało sia usim, szto mużyckaja ruka zdasce tolko da sachi, – ciepier nastau taki czas, szto my sami możem pisaci, i to pisaci takuju praudu sprawiedliwu jak Boh na niebi. O, zahremić nasza prauda i jak małanka pierelecić pa swieci! Niechaj paznajuć szto my możem nie tolko karmić swaim chlebom, no jeszcze i uczyć swajej mużyckoj praudy.

Pytali i pytajuć usie, szto czuwaci na swieci, chto nam biedym mużykam daść wolność? No praudu skazauszy mało chto chocze skazaci tak jak sumlenie każe – pa sprawiedliwości. My mużyki, braty waszyje, my wam budziem hawaryć cełuju praudu tolko słuchajcie nas… 

Варыянт 6.

Урывак з камедыі «Ідылія»

Naum. Basz! jaki ty cikún, chóczesz wiédać ab kamécie. Da szto wam ab hétam tałkawáć, kali héta takóje wiélmi balszóje dziwa, takóje wialíkaje, szto ja ab niom i sam niczóha nia prawiédau i skazać nie mahú. Znájesz pryhaworku: czahóżby płakau ślep, kab wídziau swiet? Da i jab niadziwíusia, sztob wiédau. Dahadáusia tólka, szto nam piéunie hórszaj kátarki niabúdzia, jakúju ad Kamisará ciarpím. Bo znasz prymouku: i odsiúl haraczó i adtúl balaczó. A kalí jena k nam prydzia, to piéunia na biadú nászaho háda Kamisará: bo sztoś jon wiélmi ciapiér u kulák zatrubíu; a látaje! a biéhaje! jakby blókatu najéusia.

 Узор выканання:

Урывак з верша «Плакала бяроза ды гаварыла»

Płakala bieroza, da hawaryła:

Ciż u was na heto ja zasłużyła,

Sztob wy mienie parubali

I kroú maju wysysali?

Ja wam pry darozie jak dzieúcza staju,

Bieleńko prybrana na wiosku hledżu,

I chto zimoju zabłudzić,

To darożku pakażu.

Ja wam pry darozie jak dziеúcza staju,

Wiesnoju wam kosy maje raspletu;

I ptuszeczki tut spiewajuć,

I ludzi miły cień majuć.

Za sztoz wy sieczecie mienie bez winy,

Sztob troszka napicce sałodzeńkoj krwi? 

а) тэкст надрукаваны на лацініцы (набліжаецца да яе польскага варыянту), уведзены спецыяльныя графемы для перадачы [ў]ú; для перадачы мяккага зычнага можа выкарыстоўвацца надрадковы значок: ć,ń (перад зычным і на канцы слова). Мяккасць можа перадавацца шляхам напісання і пасля літары, што абазначае зычны гук, перад галосным (darozie).

б) адлюстроўваюцца такія фанетычныя асаблівасці беларускай мовы, як:

– аканне: parubali, maju, troszka (поўнае недысіміляцыйнае), але непаслядоўна: heto, bieleńko;

– цеканне: ciż, zabłudzić, spiewajuć (паслядоўна);

– дзеканне: dzeúcza, ludzi і інш. (паслядоўна);

– зацвярдзенне шыпенных: zasłużyla, ptuszeczki, sieczecie (паслядоўна);

– зацвярдзенне р: hawaryła, prybrana, pry і інш. (паслядоўна);

– пераход в→ў: kroú;

– афрыката дж: hledżu;

– не перадаецца яканне.

в) марфалагічны лад урыўка адпавядае нормам сучаснай беларускай літаратурнай мовы. Але выкарыстоўваюцца і кароткія формы прыметнікаў, напрыклад, ludzi miły, што не характэрна для сучаснай беларускай літаратурнай мовы (такія формы пашыраныя ў народнай творчасці.) Па мастацкіх вартасцях і сродках вобразнасці тэкст набліжаецца да беларускай народнай песні.

г) Лексіка верша агульнапашыраная, стылёва нейтральная. Сустракаюцца асобныя дыялектызмы (dzieúcza) і фанетычныя паланізмы

(krwi). Лексічных паланізмаў у гэтым урыўку няма.

д) Мова ўрыўка адносна ўнармаваная для таго часу: даволі паслядоўна перадаюцца найважнейшыя фанетычныя асаблівасці (акрамя якання), марфалагічныя, лексічныя і сінтаксічныя рысы беларускай мовы. Уплыў дыялектаў і іншых моваў амаль не адчуваецца. Непаслядоўнасць у перадачы акання тлумачыцца, перш за ўсё, адсутнасцю трывалай нормы ў адлюстраванні беларускіх рысаў. Нормы беларускай літаратурнай мовы ў гэты час толькі пачынаюць выпрацоўвацца і замацоўвацца