§ 91. ПАЗНАЧЭННЕ РЫМСКІХ ЛІЧБАЎ

 

Асноўнымі знакамі пры пазначэнні рымскіх лічбаў з’яўляюцца I (1), V (5), X (10), L (50), C (100), D (500), M (1000). Значэнні лічбаў, што стаяць побач, складаюцца. Напрыклад: II - 1+1=2; CC - 100+100=200; CXII - 100+10+1+1=112. Лічба з меншым значэннем, якая стаіць перад лічбай з большым значэннем, становіцца адмоўнай: XXC - -20+100=100-20=80. Гэта значыць, што адну і тую ж лічбу можна пазначаць рознымі спосабамі. Напрыклад: 9 - VIIII i IX; 80 - LXXX i XXC і г.д.

Знак D з’яўляецца паловай знака CI⊃ - (1000). Пры далучэнні да D знака ⊃ справа, а да знака CI⊃ знакаў C злева і ⊃ справа значэнне асноўнай лічбы павялічваецца ў 10 разоў, а пры далучэнні тых самых знакаў па два разы - у 100 разоў і г.д. Напрыклад: CCI⊃⊃ - 10 000, CCCI⊃⊃⊃ - 100 000.

Гарызантальная рыска над знакам азначае павелічэнне ў 1000 разоў: - 10 000, а ломаная лінія, у якой знаходзіцца знак, павялічвае яго ў 100 000 разоў.

Напрыклад:

 | L | CCXXXIV - 5 000 000+125 000+234=5 125 234.

 

 

Практыкаванні

1. Вызначыць катэгорыю лічэбнікаў: una, bini, quarta, sexies, duodecim, tres, terna, semel, quater, centesimus, bis, sedecim, trini, mille, nona, novem, viginti, alter, quinque, octo, duo, binae, milia, decem, ter, singuli, duae, unum.

 

2. Вызначыць склонавыя формы лічэбнікаў: singula, duōrum, quintis, una, duo, secundo, unīus, binae, primae, milia, quini, nonis, tertia, tres, quaternae, duas, unum, quartas, duae, octāvi, quaternae, septimae, octāvos, tria, terna, trina.

 

3. Запісаць па-лацінску: 2´3= ; 2´4= ; 5´3= ; 3´2= ; 2´5= ; 4´6= ; 5´4= ; 8´2= ; 6´10= ; 4´2= ; 3´4= ; 7´7= .

 

4. Запісаць рымскімі лічбамі: 125, 147, 156, 234, 346, 491, 562, 629, 781, 896, 50462555, 30255641, 20134778, 10561242, 7842355, 6456, 235, 5247130, 3432673, 2381265, 1245131.

 

5. Перакласці:

а) з лацінскай мовы: 1. Roma condita est secundo anno Olympiadis septimae. 2. A sexto saeculo usque ad primum saeculum consules rem publicam Romānam gessērunt. 3. In senātu Romāno primum centum viri illustres et sapientes erant, deinde trecenti, postrēmo sescenti. 4. In singulis legionibus erant seni tribūni militum.5. Anno ante aeram nostram centesimo quadragesimo sexto, quo Carthāgo victa est, Lucius Mummius, imperātor Romanōrum, Corinthum diruit. 6. Caesar ea legiōne, quam secum habēbat, militibusque, qui ex provincia convenerant, a lacu Lemanno, qui in flumen Rhodanum influit, ad montem Iuram, qui fines Germanōrum ab Helvetiis dividit, milia passuum XIX murum in altitudinem pedum XVI fossamque perdūcit. 7. Carthāgo singulis annis binos consules habēbat. 8. Anno septingentesimo septuagesimo sexto in Graecia prima Olympia constitūta sunt. 9. Alexander Magnus anno trecentesimo vicesimo tertio decessit, postquam tredecim annos regnāvit. 10. Anno centesimo quadragesimo sexto Carthāgo a Scipiōne delēta, Corinthus a Mummio concremāta est. 11. Anno quadringentesimo octogesimo Xerxes, rex Persārum, ingentes copias ex Asia in Eurōpam duxit. 12. Marius septies consul fuit, Camillus quinquies. 13. Alii menses habent tricēnos dies, alii tricēnos singulos; mensis autem Februarius duodetriginta dies habet. quaterna sedecim. 14. Fines Helvetiōrum in longitudinem milia 15. Ter terna sunt novem, quater  passuum CCXL, in latitudinem CLXXX patēbant. 16. In castris Helvetiōrum a Caesare expugnātis tabulae repertae sunt, quibus in tabulis ratio erat omnium copiārum eōrum. 17. O terque quaterque beāti, qui patriam in servitūte non videbātis. 18. Consulibus bina milia militum data sunt. 19. Ut Romae consules, sic Carthagine quotannis bini reges creabantur. 20. Copiae nostrae unis castris Alesiae tenebantur, hostium autem binis.  21. Romāni in eo templo, quod Iovi, summo deo, struxerant, colēbant et Iovem et duas deas, Iunōnem et Minervam.  22. Scipio, cui cognōmen erat Africānus Maior, triginta annos natus consul a Romānis creātus est. 23. Bellum tertium cum Carthaginiensibus ab anno centesimo undequinquagesimo usque ad centesimum quadragesimum sextum gestum est. 24. Gallia est omnis divīsa in partes tres, quārum unam incolunt Belgae, alteram Aquitāni, tertiam, qui ipsōrum linguā Celtae, nostrā Galli appellantur.

б) на лацінскую мову: 1. Гадзіна - гэта 24-ая частка дня.            2. Трэцяя Пунічная вайна была самая жорсткая. 3. Месяц кастрычнік калісьці быў восьмым месяцам года. 4. Марый быў консулам сем разоў. 5. Тарквіній быў сёмым і апошнім з рымскіх цароў. 6. Двойчы два чатыры. 7. У 408 годзе да нашай эры Афіны былі разбураны Ксерксам. 8. Спартак быў забіты ў 71 годзе да н.э.

 

De annis, mensĭbus et diēbus

Cur September, mensis nonus, a numero septem, Octōber, mensis decĭmus, a numero octo, November, mensis undecĭmus, a numero novem et December, mensis duodecĭmus, a numero decem nomen habet?

Romŭlo regnante, annus decem menses habēbat et primus anni mensis Martius erat, qui a deo Marte nomen suum traxit.

Secundus mensis erat Aprīlis, a Venere dea, quae apud Graecos Aphrodītae nomen habēbat, appellātus. Tertius - Maius, a Maia dea, sive Maiesta, antiquissĭma Italōrum dea, et quartus mensis Iunius a Iunōne, Iovis uxōre, nomen habēbat.

Quintus mensis primo Quintīlis appellabātur et sextus - Sextīlis, sed postea Romāni Quintīlem in Iulii Caesaris honōrem nominavērunt, mensem autem Sextīlem - Augustum, in Octaviāni Augusti honōrem.

Septĭmus mensis September appellabātur, octāvus - Octōber, nonus - November, decĭmus - December.

Numa Pompilius, secundus rex Romanōrum, annum in duodecĭm menses ad cursum lunae descripsit duosque menses ante Martium addidit: Ianuarium - a Iano, principii deo, et Februarium - a februo, Romanōrum ritu sacro. Itaque Ianuarius primus anni mensis factus est, sed nomĭna aliōrum mensium mutāta non sunt.

Postquam Gaius Iulius Caesar anno quadragesĭmo sexto ante aeram nostram annum ad cursum solis accommodāvit, annus trecentōrum sexaginta quinque diērum fuit, et unus dies quarto anno, qui bisextīlis appellabātur, intercalabātur.

Alii menses anni tricēnos, alii tricēnos singŭlos dies, mensis autem Februarius duodetriginta aut undetriginta dies habēbat.

Primus cuiusque mensis dies Kalendae appellabātur, quintus - Nonae, tertius decĭmus - Idus. Mensĭbus autem Martio, Maio, Iulio et Octōbri Nonae fuērunt septĭmus, Idus - quintus decĭmus mensis dies.

Postea mensis in septimānas divīsus est. Dies septimānae fuērunt: Lunae dies, Martis dies, Mercurii dies, Iovis dies, Veneris dies, Saturni dies, Solis dies. Hi dies a nominĭbus deōrum dearumque appellāti sunt.

 

De monumento Ancyrāno

Imperātor Augustus in campo Martio Mausolēum sibi extruxerat. Prope introĭtum Mausolēi iussu Tiberii duae tabulae affixae erant, in quibus res gestae divi Augusti inscriptae erant. Tiberius haec verba exscripsit et duābus linguis, linguā Latīnā et linguā Graecā, scripta in aliis oppĭdis imperii Romāni edixit. Exemplum, quod Ancrae in itroĭtu templi Augusti affixum erat, anno aera nostra millesĭmo quingentesimo quinquagesĭmo tertio detectum est. Haec inscriptio a viris doctis regīna inscriptiōnum dicĭtur.

Augustus inter alia haec dixit: «Annos undeviginti natus exercĭtum privāto consilio ad privātam impensam conscripsi, per quem rem publĭcam a dominatiōne factiōnis (scil. Antonii) oppressam in libertātem vindicāvi. In triumphis meis ducti sunt ante currum meum reges aut regum liberi novem. In consulātu sexto censum popŭli habui. Quo lustro Romanōrum censa sunt capita quadragiens centum milia et ducenta triginta tria milia. Provinciārum popŭli Romāni, quibus finitĭmae fuērunt gentes, quae non parēbant imperio nostro, fines auxi. Gallicas et Hispanicas provincias et Germaniam, qua inclūdit Oceanus, a Gadĭbus ad ostium Albis fluvii pacāvi. Meo iussu et auspicio ducti sunt duo exercĭtus eōdem fere anno in Aethiopiam et in Arabiam».

 

De Romanōrum regibus magistratibusque

Primum Romāni a regibus gubernabantur. Rex auxilio centum, deinde trecentōrum senatōrum, qui etiam patres nominabantur, regnābat. Caesaris aetāte quingenti patres in album conscripti sunt.

Romulus, primus Romanōrum rex, ut tradunt, septem et triginta annos Romae praestitit, Numa Pompilius, secundus rex, tres et qudraginta, Tullus Hostilius, qui tertius regnābat, duo et triginta, Ancus Martius, qui quartus sequitur, quattuor et viginti, Tarquinius Priscus, quintus Romanōrum rex, duodequadraginta, Servius Tullius, qui sextus regnābat, quattuor et quadraginta, Tarquinius Superbus, septimus et ultimus rex Romanōrum, quinque et viginti. Omnīno reges ducentos quadraginta tres annos in urbe Roma regnavērunt. Anno quingentesimo nono Tarquinius Superbus ex urbe expulsus erat, post duo consules civitāti praefuērunt. Primum praetor unus erat, qui urbānus appellabātur, is causas civium Romanōrum dicēbat, deinde praetor peregrīnus, qui dicēbat, cum causa civis Romāni et peregrīni diiudicāta erat; tum quattuor, denique sex praetōres fuērunt. A Sulla octo dicti, a Caesare - sedecim, qui iudiciis praeerant.

Aedīles quattuor erant, duo plebēi, duo curūles, quōrum curae urbs, annōna ludīque erant.

Tribūni plebēi duo, postero tempŏre decem fuērunt, quibus ius agendi cum plebe et patrĭbus fuit.

Quaestōres curam de aerario adhibuērunt, primum quattuor, deinde octo; Sulla viginti, Caesar autem quadraginta quaestōres creāvit. Censōres mores civium regēbant. Cicerōnis verba sunt: magistrātus opus est, sine quōrum prudentia ac diligentia esse civitas non potest.

 

De pugna ad Thermopylas facta

Anno ante aeram nostram quadringentesimo octogesimo Xerxes, rex Persārum, ingentem exercitum in Eurōpam ducēbat. Ubi Hellespontus angustissimus erat, duōbus pontibus fretum iunxit ibique septem diēbus totidemque noctibus copias traducēbat. Postquam exercitum traduxit, milites lustrāvit. Erant septies decies centēna milia peditum, equitum octoginta milia.

Via e Macedonia in Graeciam erat per angustias Thermopylārum, quae vix duōbus carris spatium dabat. Leonidas, rex Lacedaemoniōrum, cum sex milibus militum angustias occupāvit.

Omnes Graeci maximo amōre patriae flagrābant virīque fortissimi erant. Itaque omnes hostium impetus sustinuērunt et Persas fugavērunt. Tum Ephialtes quidam, homo improbus, Persis semitam, per montes ad Thermopylas ducentem, monstrāvit et decem milia fortissimōrum Persārum in tergum Graecōrum perduxit.

Leonidas omnes milites dimīsit et ipse cum trecentis Spartiātis contra Persas pugnāvit. Graeci diu impetum Persārum sustinuērunt et fortissime pugnantes ad unum omnes interfecti sunt. Magna est gloria eōrum virōrum. In eōrum sepulcro scriptum erat:

Díc, hospés, Spartáe nos t(e) híc vidísse iacéntes,

dúm sanctís patriaé légibus óbsequimúr.

 

Крылатыя выразы 

Bis dat, qui cito dat.	Двойчы дае, хто хутка дае.
Prima facie.	На першы погляд, з першага позірку.
Tertium non datur.	Трэцяга не дадзена.