§ 52. PARTICIPIUM PRAESENTIS ACTĪVI

(ДЗЕЕПРЫМЕТНІК ЦЯПЕРАШНЯГА ЧАСУ НЕЗАЛЕЖНАГА СТАНУ)

 

Participiumpraesentisactīvi ўтвараецца шляхам далучэння да асновы інфекта дзеясловаў I-II спражэнняў -ns, а III-IV спражэнняў - -ens[1]. Gen. sing. заканчваецца на -(e)ntis.

I	paro, parāre	para-ns, antis	той (тая, тое), які (якая, якое) рыхтуе
II	doceo, docēre	doce-ns, entis	той, які навучае
III	lego, legěre	leg-ens, entis	той, які чытае
	struo, struěre	stru-ens, entis	той, які будуе
	capio, capěre	capi-ens, entis[2]	той, які бярэ
IV	audio, audīre	audi-ens, entis	той, які слухае

 

Participium praesentis actīvi скланяецца на ўзор прыметнікаў ІІІ скланення з адным канчаткам. 

	s i n g u l ā r i s		p l u r ā l i s
	m, f	n	m, f	n
Nom.	parans	parans	parant-es	parant-ia
Gen.	parant-is	parant-is	parant-ium	parant-ium
Dat.	parant-i	parant-i	parant-ĭbus	parant-ĭbus
Acc.	parant-em	parans	parant-es	parant-ia
Abl.	parant-i	parant-i	parant-ĭbus	parant-ĭbus
Voc.	parans	parans	parant-es	parant-ia

 

Аднак канчатак -і ў Abl. sing. ужываецца ў тым выпадку, калі participium praesentis actīvi выступае ў функцыі прыметніка. Напрыклад: de puero audienti - аб хлопчыку, які слухае. Калі ж participium praesentis actīvi мае значэнне назоўніка або ўжываецца ў сваёй уласнай функцыі як дзеепрыметнік (у звароце Abl. absolūtus[3]), у Abl. sing. ён мае канчатак -е. Напрыклад: de audiente - аб тым, хто слухае (= аб слухачы), discipulo audiente - калі вучань слухаў.

 

Практыкаванні

1. Праскланяць словазлучэнні: mater felix, animal forte, vita brevis, homo sapiens, poēta vetus, aёr salūber.

 

2. Утварыць словазлучэнні і праскланяць іх: herba, ae f - salūber, bris, bre; ingenium, i n - acer, acris, acre; mare, is n - ingens, entis; consilium, i n - utilis, e; lectio, ōnis f - facilis, e; labor, ōris m - gravis, e; nomen, inis n - immortālis, e; civis, is m - fortis, e; bellum, i n - civīlis, e; vir, i m - celeber, bris, bre; navis, is f - celer, eris, ere.

 

3. Утварыць participium praesentis actīvi (Nominatīvus i Genetīvus) ад наступных дзеясловаў, перакласці, указаць, якія словы ўвайшлі ў беларускую мову, утвораныя ад асновы гэтых дзеепрыметнікаў: studeo, ēre; labōro, āre; doceo, ēre; intelligo, ĕre; contineo, ēre; rego, ĕre; ago, ĕre; recipio, ĕre; assisto, ĕre; repatrio, āre; simulo, āre; praesideo, ēre.

 

4. Перакласці:

а) з лацінскай мовы: 1. Dissimiles sunt hominum mores. 2. Non est facilis ad astra via. 3. Nomina civium fortium semper memoria tenēmus. 4. Dives est, qui sapiens est. 5. Ignis aurum probat, miseria - fortes viros. 6. Apud Herodotum, patrem historiae, sunt innumerabiles fabulae. 7. Viri fortes non vincuntur doloribus gravibus. 8. Romāni et Graeci cenantes capita corōnis et floribus ornābant. 9. Verba docentium memoria tenēmus. 10. Saepe ridentes vera dicimus. 11. Litora omnium marium semper arenōsa et sterilia erant. 12. Mendāci homini, etiam verum dicenti, non credēmus. 13. A sapiente multa discimus. 14. Non quaerit aeger medicum eloquentem, sed sanantem. 15. Longum est iter per praecepta, breve et efficax per exempla. 16. Ventus est fluens aёr. 17. Veritātis oratio simplex est. 18. Amor foedere amantes coniungit. 19. Terra commūnis possessio omnium laborantium est. 20. Multa cupientibus multa non est.

б) на лацінскую мову: 1. Жыццё людзей кароткае. 2. Храбрыя воіны абаранялі горад. 3. Цыцэрон - вядомы пісьменнік і аратар. 4. Звычаі старых рымлян былі суровымі. 5. Нерон быў жорсткім імператарам. 6. Грэкі шанавалі багоў, якія жылі на Алімпе. 7. Усе людзі на зямлі смяротныя. 8. Агульная небяспека нараджае згоду. 9. Сонца напаўняе сваім святлом увесь свет. 10. Шматлікія кветкі карысныя людзям. 11. Укажы дарогу таму, які блукае. 12. Вучні, якія стараюцца, штодзённа практыкуюць памяць

 

De Achille

Celeber est Achilles, filius Pelei regis et Thetidis deae. Achilles particeps belli Troiāni erat. Celebre est scutum, celebria sunt arma Achillis. Et scutum et arma  Hephaestus ille fabricat. Celebris est celeritas Achillis. Celeritāte sua incredibili et magno corporis robore Achilles Troiānis terribilis erat. Ira Achillis Graecis perniciōsa erat. Mors Patrocli Achilli dolōres acres dat. Propterea Achilles Hectorem ad pugnam provocat et virum fortem necat.

 

De lupo esurientі

Lupus esuriens cibum quaerēbat. Tandem audit intra casam rustĭcam puerum plorantem et matrem clamitantem: «Nisi desĭnes, lupo te dabo!» Itaque lupus, praedam exspectans, totum diem ibi adstābat. Sed sub vesperum audiēbat matrem dicentem: «Lupus te non habēbit; necabĭmus lupum». Tum lupus tristis recedens: «Homines, - inquit, - alia dicunt, alia sentiunt»

 

Крылатыя выразы 

Ars longa, vita brevis.	Мастацтва даўгавечнае, жыццё кароткае.
Audāces fortūna iuvat.	Смелым шчаслівы лёс спрыяе.
Sero venientibus ossa.	Тым, хто позна прыходзіць – косткі.
Omne initium difficile est.	Усялякі пачатак – цяжкі.
Amantes - amentes.	Закаханыя – безразважныя.
Luna latrantem canem non timet.	Месяц не баіцца гаўклівага сабакі.
Omnia mea mecum porto.	Усё сваё нясу з сабой.
Similis simili gaudet.	Падобны падобнаму радуецца.
Vox clamantis in deserto.	Марны лямант у пустыні.
Sapienti sat.	Разумнаму хопіць (разумны зразумее).