§ 123. ДАДАНЫЯ ТЛУМАЧАЛЬНЫЯ СКАЗЫ

 

Даданы тлумачальны сказвыконвае ролю дзейніка галоўнага сказа або раскрывае змест кіруючага сказа, дзейнік якога мае абагульняючае ці абстрактнае значэнне.

У лацінскай мове ёсць наступныя віды тлумачальных сказаў.

Utexplicatīvum па свайму значэнню вельмі блізкі да даданых сказаў выніку і залежыць ад безасабовых дзеясловаў est, fit - бывае; accidit, evenit - здараецца і г.д. або выразаў mos (lex) est - ёсць звычай (закон). Злучнік ut у гэтым выпадку перакладаецца «што», калі патрабуе пасля сябе ўмоўнага ладу па правілах ut consecutīvum. Напрыклад: Accidit, ut unā nocte omnes hermae deiicerentur. Здарылася, што за адну ноч былі скінуты ўсе гермы (статуі Гермеса).

Quodexplicatīvum ужываецца, калі пры безасабовых дзеясловах са значэннем «здарацца», «рабіцца», «рабіць» ёсць яшчэ і ацэнка факта, што выражаецца прыслоўем. Пры гэтым злучніку ўжываецца indicatīvus. Напрыклад: Ac bene facis, quod me adiuvas. Ты добра робіш, што мне дапамагаеш.

Сumexplicatīvum па іншаму называецца coincidens (якое супадае), таму што дадзены сказ з`яўляецца тлумачэннем кіруючага і змяшчае ўказанне на дзеянне, якое супадае з дзеяннем галоўнага сказа. Па зместу такія сказы падобныя да quod explicatīvum. Пасля cum ставіцца такі ж час абвеснага ладу, як у галоўным сказе, і гэты злучнік мае значэнне «тым, што». Напрыклад:

De te, Catilīna, cum tacent, clamant. Пра цябе, Каціліна, тым што маўчаць, крычаць.

     

Практыкаванні

1. Растлумачыць consecutiotemporum у даданых сказах выніку і прычыны ў практыкаванні № 2.

 

2. Перакласці:

а) з лацінскай мовы: 1. Siciliam Verres per triennium ita vexāvit, ut ea restitui in antīquum statum nullo modo possit. 2. Atheniensis quidam conspiciens tabulam, in qua pugna erat ita picta, ut Athenienses Lacedaemonios fugārent, exclamāvit: «Fortes Athenienses!» Laco quidam forte adstans subiēcit: «In tabula». 3. Aliquot de causis acciderit, ut Galli belli renovandi consilium caperent. 4. Tanta subito tranquillitas exstitit, ut se ex loco commovēre naves non possent. 6. Propter frigora, quod Gallia sub septentrionibus posita est, frumenta in agris matūra non erant. 6. Iunius Brutus tellūri osculum dedit, quod ea commūnis omnium mater esset. 7. Adeo Persas perterruērunt Athenienses, ut naves petiverint. 8. In natūris hominum dissimilitudines sunt, ut alios dulcia, alios subamāra delectent. 9. Epaminondas paupertātem adeo facile perpessus est, ut de re publica nihil praeter gloriam ceperit. 10. Aqua, quae flumine Nilo fertur, adeo est limōsa atque turbida, ut multos variosque morbos efficiat. 11. Aristīdes nonne ob eam causam expulsus est patria, quod praeter modum iustus esset? 12. Nunquam imperātor ita paci credit, ut non se praeparat bello. 13. Spero, sic moriar, ut mortuus non erubescam. 14. Plato varios Socratis sermōnes hominibus tradidit, cum Socrates ipse litteram nullam reliquisset. 15. Dives est, cui tanta possessio est, ut nihil optet amplius. 16. Plinius dicere solēbat, nullum esse librum tam malum, ut non aliqua parte prodesset. 17. Socrates, paene in manu iam mortiferum illud tenens poculum locūtus ita est, ut non ad mortem trudi, verum in caelum viderētur escendere. 18. Magna est vis conscientiae, et magna in utramque partem, ut neque timeant, qui nihil commiserint, ut poenam semper ante oculos versāri putent, qui peccārint. 19. Vultis scire, quare patrem non relinquam? Quia genuit me, quia educāvit. 20. Ut Plato ait, nemo prudens punit, quia peccātum est, sed ne peccētur. 21. Italia inferior a Romānis magna Graecia appelabātur, quod Graeci prioribus temporibus plurimas colonias eo deduxerant. 22. Suebi omnīno ad se vinum importāri non sinunt, quod eā re viros effemināri arbitrantur. 23. Amīco inimicōque bonum semper praebe consilium, quia amīcus accipit, inimīcus abiicit. 24. Tantalus, rex Phrigiae, cum esset opulentissimus, ipsos deos ad convivia vocavisse dicitur. 25. Lex est, ut orbae, qui sint genere proximi, eis nubant. 26. Helvetii cotidiānis fere proeliis cum Germānis contendunt, cum aut suis finibus eos prohibent, aut ipsi in eōrum finibus bellum gerunt. 27. Non Herculi nocēre Deianīra voluit, quum ei tunicam, sanguine Centauri tinctam, dedit. 28. Accidit perincommode, quod eum nunquam vidisti. 29. Magnum beneficium est natūrae, quod necesse est mori. 30. Fieri potest, ut errem.

б) на лацінскую мову: 1. Такой з’яўляецца сіла праўды, што абараняе сябе саму сваёй яснасцю. 2. Арфей так соладка спяваў, што людзі захапляліся. 3. Атык так жыў, што ўсе яго любілі. 4. Калі я не змагу прыйсці да цябе, напішу табе пісьмо. 5. З’яўляюцца (паказваюцца) зоркі, таму што ноч. 6. Стары той закон сапраўднага сяброўства, што сябры заўсёды жадаюць аднаго і таго ж. 7. Мне добра, таму што добра табе.

 

PaulusAemiliusinGraecia

Perseus, Macedonum rex, atrox Romanōrum hostis erat. Eius gloria ingens erat, quod Romānos primum in Thessalia et deinde in Illyria vicerat. Paulus Aemilius, nobili genere natus, postquam Romae factus est, Perseum vincere constituit. Ob eam rem in Italia magnum exercitum conscripsit, quem terra marīque in Macedoniam traduxit. Castra apud Pydnam posuit. Adventus novi exercitus Romāni nullam formidinem apud Macedones movit.

Paulus Aemilius Perseum vincere sperābat, quod iam domi bonum omen habuerat. Cum domo exīret, ei nuntiātum est periisse eius catellam, cui Persa nomen erat. In Macedonia proelium loco opportūno committitur. Brevi Perseus victus est. Post hanc victoriam Paulus Aemilius in Graeciam ire contendit. Primo via facillima Chalcidem vēnit ad Euripidis spectaculum. A Chalcide Aulidem traiēcit, urbem claram statiōne quondam mille navium Agamemnoniae classis. Hinc Agamemnon navibus cursum ad Troiam petivit, cum eius filia victima aris, voluntāte dei, admōta esset. Inde Orōpum ventum est, quod oppidum ab Athēnis multa milia passuum aberat. Postrēmo Athēnas ipsas, omni genere artium insignes, pervēnit. Cum Athēnis omnia monumenta praeclāra vidisset, Paulus Aemilius domum revertere statuit.

 

De Socratis discipulo

Aliquando Socrati a discipulis multa dona oblāta sunt. Tum Aeschines adulescens tristi vultu: «Mihi, - inquit, - cum pauperrimus sim, nihil digni est, quod dare tibi possim. Itaque dono tibi, quod unum habeo, me ipsum. Quod munus parvum esse scio, tamen rogo, ut benevole accipias». Cui Socrates: «Tua modestia, - inquit, - digna est, ut laudētur. Sed, cum animam tuam mihi des, noli putāre tuum munus esse parvum! Libenter accipio, quod mihi donas, et curābo, ut te meliōrem tibi reddam, quam accēpi».

 

De Alexandro et Anaximene

Alexander Magnus urbem Lampsacum expugnāre constituit. Copias iam ad urbem adducenti Anaximenes praeceptor obvius fuit. Rex, cum metueret, ne ille se a consilio suo averteret; «Nunquam», inquit, «quod rogaveris, a me impetrābis». Tum philosophus: «Rogo te», inquit, «ut Lampsacum diruas». Ita urbs servāta est.

 

Крылаты выраз 

Quia nominor leo.

Таму што я называюся львом.