Лекцыя 1

 

1. Уплыў дзяржаў-княстваў і хрысціянства на фарміраванне палітычнай і прававой думкі на Беларусі ў ІХ – ХІІІ стст.

2. Грамадска-палітычныя погляды Еўфрасінні Полацкай, Кірылы Тураўскага, Клімента Смаляціча.

3. Палітычныя ідэі летапісаў: «Летапіс вялікіх князёў літоўскіх», «Хроніка Быхаўца».           

                             

                               

1. Уплыў дзяржаў-княстваў і хрысціянства на фарміраванне палітычнай і

прававой думкі на Беларусі ў ІХ – ХІІІ стст.

 

У ІХ – ХІІІ стагоддзях дзве абставіны аказвалі вызначальны ўплыў на развіццё палітычнай і прававой думкі на беларускіх землях. Па-першае – гэта княствы-землі, і ў першую чаргу – Полацкае княства, якое мела сваё веча, войска, сваю асобную княскую дынастыю Рагвалодавічаў. Таму Полацкае княства абаснавана называюць вытокам беларускай дзяржаўнасці. Зразумела, з заснаваннем дзяржаўнасці ўзніклі патрэбы ў асэнсаванні яе ролі і значэння, функцый веча, князя, мясцовых органаў улады і кіравання. Усе гэтыя праблемы і далі штуршок да развіцця палітычнай і прававой думкі.

Другая абставіна, якая аказала вызначальны ўплыў на развіццё палітычнай і прававой думкі, –  прыняцце хрысціянства і хрысціянізацыя насельніцтва беларускіх зямель. Прамых дадзеных пра хрысціянізацыю Беларусі захавалася няшмат. Летапісы змяшчаюць звесткі, што кіеўскі князь Уладзімір быў ахрышчаны сам і абвясціў хрысціянства  рэлігіяй Русі. Паводле яго загада кіяўлян сагналі ў Дняпро і грэчаскія святары іх ахрысцілі. Прафесар Г. Штыхаў адзначае, што крыніцы даюць супярэчлівыя звесткі аб хрышчэнні кіяўлян: традыцыйна ў літаратуры называецца 988 год, але даследчыкі называюць і іншыя гады, у прыватнасці,  989 і 990 гг.  Паводле сведчання прафесара Г. Штыхава, недастаткова высветлена, калі пачалі стварацца на беларускіх землях царкоўныя акругі – епархіі на чале з епіскапамі. Выказваюцца меркаванні, што ў 992 годзе была створана Полацкая праваслаўная епархія. Першыя звесткі пра полацкага епіскапа Міну ўпамінаюцца ў летапісу за 1105 г.

Недахоп звестак аб хрысціянізацыі беларускіх зямель стварае глебу для спрэчных меркаванняў. Некаторыя даследчыкі выказваюць погляд, што ў Х – ХІ стст. на тэрыторыі сучаснай Беларусі склаліся два цэнтры хрысціянства: у Полацку – усходняга абраду (праваслаўе); у Тураве – заходняга абраду (каталіцызм).  Даследчыкі гэтага напрамку спасылаюцца на тое, што тураўскі князь Святаполк (980 – 1019 гг.), прыёмны сын кіеўскага князя Уладзіміра, у 1013 годзе ўзяў шлюб з дачкою польскага князя Баляслава. У акружэнні жонкі прыехаў і епіскап Рэйнберн, які ў Тураве пачаў рабіць захады па распаўсюджванні хрысціянства паводле лацінскай традыцыі і стварэнню тут каталіцкага епіскапата.

Даследчыкі другога напрамку адзначаюць, што гэта была толькі спроба стварыць у Тураве каталіцкае епіскапаства, якая закончылася няўдачай. Святаполк рыхтаваў змову супраць кіеўскага князя Уладзіміра, якая была раскрыта. Князь Уладзімір зняволіў у турму Святаполка, яго жонку і епіскапа Рэйнберна, які хутка памёр. Але, з-за зняволення дачкі караля, узнікла пагроза вайны з Польшчай. Каб пазбегнуць вайны, князь Уладзімір вызваліў з турмы Святаполка і яго жонку, але не дазволіў ім жыць у Тураве. Пасля смерці Уладзіміра (1015 г.) Святаполк заняў кіеўскі княскі трон. Каб пазбавіцца канкурэнтаў  на кіеўскі трон, Святаполк рукамі наёмных забойцаў пазбавіў жыцця сыноў князя Уладзіміра – Барыса і Глеба, за што атрымаў мянушку «Акаянны» (жорсткі, бесчалавечны). (Князі Барыс і Глеб праваслаўнай царквой далучаны да ліку святых. У Гродне Каложская царква мае назву – Барысаглебская, святых Барыса і Глеба). Наўгародскі князь Яраслаў выступіў супраць Святаполка і ў 1015 (ці ў 1016) годзе разбіў яго войскі. Святаполк уцёк да цесця ў Польшчу, дзе неўзабаве і памёр (1019 г.). Так завяршылася спроба стварыць у Тураве каталіцкае епіскапства.     

Прафесар Г. Штыхаў звяртае ўвагу і яшчэ на адну абставіну. Паводле «Киево-Печерского патерика» праваслаўная епархія ў Тураве была заснавана ў 1005 годзе, на 8 гадоў раней прыезду ў Тураў епіскапа Рэйнберна, таму няма падстаў лічыць Тураў каталіцкім цэнтрам беларускіх зямель.

(Больш падрабязна пра хрышчэнне беларускіх зямель: Брайчевский, М.Ю. Утверждение христианства на Руси / М.Ю Брайчевский. – Киев, 1989; Филист, Г. Введение христианства на Руси: предпосылки, обстоятельства, последствия / Г. Филист. – Минск, 1988;   Филист, Г. История «преступлений» Святополка Окаянного / Г. Филист. – Минск, 1990; Вішнеўская, І.У. Хрышчэнне Белай Русі: асаблівасці і наступствы / І.У. Вішнеўская. – Мінск, 1992.).

Мы ўжо адзначалі, што хрысціянства аказала вызначальны ўплыў на культуру, бо яно адкрыла новую эпоху  ў развіцці чалавецтва. Азнаёмімся з некаторымі духоўнымі каштоўнасцямі хрысціянства, якія выкладзены ў Нагорнай Пропаведзі Хрыста (Евангелие от Матфея, главы 5 – 7). У Нагорнай Пропаведзі гаворыцца: «Увидев народ, Он (Христос – И.Б.) взошел на гору (таму і называеццца Нагорная Пропаведзь); и когда сел, приступили к Нему ученики Его. И Он, отверзши уста Свои, учил их говоря:  Блаженны нищие духом, ибо их есть Царство Небесное» [От Матфея, 5; 1–3]. «И кто захочет судиться с тобою и взять у тебя рубашку, отдай ему и верхнюю одежду» [Таксама, 5; 38–40]. «А Я говорю вам: любите врагов ваших, благословляйте  проклинающих вас, благотворите ненавидящих вас и молитесь за обижающих вас и гонящих вас» [Таксама, 5; 44]. «Не судите, да не судимы будете; Ибо каким судом судите, таким  будете судимы; и какою мераю мерите, такою и вам будут мерить» [Таксама, 7; 1, 2]. Адзін з галоўных пастулатаў хрысціянства (пастулат – зыходнае палажэнне, якое прымаецца без доказу) ў Нагорнай Пропаведзі сфармуліраваны наступным чынам:«Итак во всем, как хотите, чтобы с вами поступали люди, так поступайте и вы с ними; ибо в этом закон и пророки»[Таксама, 7, 12]. Гэты пастулат хрысціянства склаў падмурак светапогляду беларускіх мысліцеляў  сярэднявечча пры вызначэнні імі сутнасці натуральнага права.      

Давайце параўнаем: у старажытнасці пануючае значэнне меў прынцып таліёна (ад лац. talionis – адплата, аддаваць тым жа), мера пакарання ў феадальным праве, якая прызначалася ў адпаведнасці з нанесенай шкодай, паводле прынцыпу «вока за вока», «зуб за зуб». Прынцып таліёна выкарыстаны і ў Статуце Вялікага княства Літоўскага 1588 года, які прадугледжваў пакаранні, адэкватныя нанесенай шкодзе – адразанне вуха, носа, адсячэнне рукі і г.д. (разд. 11, арт. 27).

Але зусім іншы светапогляд  прынесло хрысціянства. У Нагорнай Пропаведзі запісана: «Вы слышали, что сказано: «око за око, и зуб за зуб». А я говорю вам: не противься злому. Но кто ударит тебя в правую щеку твою, обрати к нему и другую» [От Матфея, 5; 38–40].  Хрысціянства прапанавала людзям зусім іншыя каштоўнасці – чалавекалюбства, гуманізм, братэрства, любоў, пашану да чалавека. Сапраўды, хрысціянства адкрыла новую эпоху, якая аказала   вызначальны ўплыў на палітычную і прававую думку Беларусі, на погляды і ідэі беларускіх мысліцеляў. У гэтым мы будзем шмат разоў пераконвацца ў наступных лекцыях.

Намі ўжо адзначалася, што хрысціянства ў Кіеўскую Русь і на беларускія землі, прыйшло з Візантыі. Разам з хрысціянствам да нас прыйшла і ідэалогія Візантыйскай імперыі, якая атрымала назву цэзарапапізму (тэрмін уведзены ў ХІХ ст.). Тэрмін складаецца з двух лацінскіх слоў (caesar – імператар  і рара –  папа, айцец) і азначае, што глава свецкай улады – імператар (цэзар) – з’яўляецца адначасова і главою хрысціянскай царквы. Галоўным у ідэалогіі цэзарапапізму з’яўляецца ідэя боскага паходжання імператарскай улады, згодна з якой цэзар (імператар) разглядаецца як стаўленік Бога, яго намеснік на зямлі. Боскае паходжанне імператарскай улады абгрунтавана ў кнізе Бібліі (Стары Запавет) – «Первая книга Царств» (главы 8 – 10). У старажытным Ізраілі быў адмысловы дзяржаўны лад: вышэйшая ўлада належала Богу, а людскія ўзаемаадносіны, спрэчкі, вырашалі Суддзі – прарокі (гл. Кнігу Бібліі – «Книгу Судей Израилевых»). Але ў іншых народаў з’явіліся цары, тады і ізраільцяне пачалі прасіць суддзю і прарока Самуіла таксама даць ім цара. Прарок Самуіл пераконваў ізраільцян не дамагацца цара, бо грамадскі лад у Ізраілі дасканалы і нічога не трэба мяняць. «Но народ не согласился послушать голоса Самуила, и сказал: пусть царь будет над нами, – адзначана ў Бібліі [1-я Царств, 8; 19]. «И сказал Господь Самуилу: послушай голоса их, и поставь им царя» [1-я Царств, 8; 22].  Бог накіраваў да Самуіла Саула. «Когда Самуил увидел Саула, – сказана  ў Бібліі, – то Господь сказал ему: вот человек, о котором Я говорил тебе; он будет управлять народом Моим» [1-я Царств, 9; 17]. Далей у Бібліі запісана: «И взял Самуил сосуд с елеем и вылил на голову его (Саула – И.Б.), и поцеловал его, и сказал: вот, Господь помазывает тебя в правителя наследия Своего» [1-я Царств, 10; 1].

З гэтага сведчання Бібліі сфарміраваўся рытуал міропамазання цэзараў (імператараў)на царства, што азначала ў тагачаснай свядомасці, што імператар – выбраннік Бога, хрысціянскі гасудар, ён з’яўляецца не толькі главою заканадаўчай, выканаўчай і судовай улады, але і праваслаўнай царквы. Рытуал міропамазання выкарыстоўваўся ў Расіі, Вялікім княстве Літоўскім, іншых хрысціянскіх краінах свету, ён меў вялікае значэнне для аўтарытэта гасудара. Гасудар-міропамазаннік меў дзве апоры ўлады: свецкую (атрымліваў трон праз выбары, па спадчыне ці іншым шляхам) і  духоўную (лічыўся выбраннікам Бога). Каб выхоўваць глыбокую павагу да аўтарытэта імператарскай улады, Візантыя ўвяла ў сусветную палітычную практыку  звычай, які захаваўся да нашых дзён – упрыгожваць дзяржаўныя ўстановы партрэтамі главы дзяржавы.

З цэзарапапізму рабіліся важныя высновы. Калі гасудар з’яўляецца выбраннікам божым, то звяргаць яе гвалтоўнымі метадамі забаронена, бо гэта смяротны грэх. Добрыя гасудары пасылаюцца Богам дабрачынным, добрым людзям, жорсткія ўладары пасылаюцца небам у якасці пакарання за грахі людзей (па грахах людскіх і ўлады людзям).

Прафесар В.Ф. Шалькевіч слушна адзначае, што з канца Х ст. ва ўсходнеславянскіх землях пачаў складвацца саюз княскай і царкоўнай улады. «У гэтым саюзе прымат належаў да княскай улады, – адзначае прафесар В.Ф. Шалькевіч, – перш за ўсё таму, што праваслаўная царква знаходзілася ў эканамічнай залежнасці ад князёў, і княская ўлада... спрабавала трактаваць свяшчэннаслужыцеляў як сваіх слуг» [1, с.23]. Разам з тым аўтарытэт і ўплыў праваслаўнай царквы былі вялікімі, яны адыгралі значную ролю ва ўмацаванні вялікакняскай улады і дзяржаўнасці.

У сярэднявеччы хрысціянства аказала істотны ўплыў на развіццё палітычнай і прававой думкі, на станаўленне, развіццё і ўмацаванне дзяржаўнасці і аўтарытэта княскай улады на беларускіх землях.

       

 

2. Грамадска-палітычныя погляды Еўфрасінні Полацкай, Кірылы

Тураўскага, Клімента Смаляціча

 

На тэрыторыі Беларусі, як вядома,  спрадвеку жывуць, акрамя беларусаў, рускія, палякі, яўрэі, украінцы і людзі іншых нацыянальнасцяў, прадстаўнікі якіх унеслі значны ўклад у беларускую культуру. Таму неабходна вызначыць, каго мы будзем адносіць да беларускіх мысліцеляў? За аснову возьмем два крытэрыі, якія выкарыстоўваюцца пры складанні энцыклапедычных выданняў. Першы крытэрый: факт нараджэння таго ці іншага дзеяча ці мысліцеля  на этнічнай тэрыторыі Беларусі, незалежна ад месца, дзе праходзіла яго жыццядзейнасць. Другі крытэрый: дзеячы і мысліцелі, якія, хоць і не былі ўраджэнцамі Беларусі, але пэўную частку свайго жыцця правялі на яе тэрыторыі і ўнеслі значны ўклад у развіццё яе навукі і культуры.

Нам вядома, што старажытнаруская раннефеадальная дзяржава была нетрывалым палітычным утварэннем. Адзінства дзяржавы парушалася імкненнем да самастойнасці мясцовых князёў, адбываліся частыя  ўзброеныя сутычкі паміж феадаламі. Менавіта ў гэтых гістарычных умовах жылі і працавалі мысліцелі ХІ – ХІІ стст. Еўфрасіння Полацкая, Кірыла Тураўскі,  Клімент Смаляціч. Разгледзім іх грамадска-палітычныя погляды.

Еўфрасіння Полацкая(1110 (?) – 1173).Мы ўжо адзначалі, што асноўнай крыніцай для вывучэння яе жыцця і светапогляду з’яўляецца «Жыціе Еўфрасінні Полацкай» (Гл.: Кніга жыцій і хаджэнняў. – Мінск, 1994. – С. 25–41; Старажытная беларуская літаратура (ХІІ – ХVІІ стст.). – Мінск, 2008. – С. 69–87.)

Еўфрасіння была дачкой полацкага князя Георгія Усяславіча (малодшага сына князя Усяслава Брачыславіча). Як адзначана ў яе «Жыціі», Еўфрасіння «была надзвычай гожая тварам» [2, с. 74], але ў дванаццаць гадоў, насуперак волі бацькоў, яна пайшла ў манастыр, пасялілася ў келлі Сафійскага сабора ў Полацку.

Чаму Еўфрасіння выбрала не свецкае,  а суровае манаскае жыццё? У сваім «Жыціі» Еўфрасіння так тлумачыць свой выбар: «Чаго дасягнулі продкі мае, што жылі да мяне? Жаніліся, выходзілі замуж, княжылі, але не вечна. І жыццё іх – міма працякло. Слава іхняя – згінула, нібы прах, горш за павуціну. У той жа час былі жанчыны, якія ўзброіліся мужчынскай трываласцю і пайшлі ўслед за жаніхом сваім – Хрыстом… Духоўным мячом адсеклі ад сябе  цялесныя асалоды, аддалі целы свае на пост і цярпенне, на прыкланенні і паклоны да зямлі. Іх якраз і памятаюць на зямлі. А імёны іх напісаныя на нябёсах» [2, с.75].

Еўфрасіння пабудавала ў Полацку жаночы і мужчынскі манастыры, была фундатарам пабудовы царквы святога Спаса (зараз Спаса-Еўфрасінеўская царква ў Полацку). Паводле заказа Еўфрасінні полацкім майстрам Лазарам Богшам у 1161 годзе быў зроблены 6-канцовы крыж для царквы святога Спаса (страчаны ў часы Вялікай Айчыннай вайны, адноўлены ў наш час).

У канцы свайго жыцця Еўрасіння здзейсніла паломніцтва ў Іерусалім, як сказана ў яе «Жыціі», каб «пакланіцца труне тваей, Госпадзе, і ўсім святым месцам. Цалаваць там усё і жыццё сваё скончыць» [2, с.82].  Памерла Еўфрасіння ў Іерусаліме 24 мая 1173 года, у  1187 г. яе астанкі былі перанесены ў Кіева-Пячорскую лаўру, а ў пачатку ХХ ст. – у Полацк.

Жыццё і дзейнасць Еўфрасінні Полацкай – гэта самаадданае служэнне Богу і хрысціянскім каштоўнасцям. Яна першая жанчына на Беларусі, якая царквой прылічана да святых. У «Жыціі» Еўфрасінні Полацкай сказана: «якімі словамі, браце, належыць нам ушанаваць светлазорную памяць дабраславёнай нявесты Хрыстовай – Еўфрасінні… Еўфрасіння  – вечная кветка райскага  саду! Еўфрасіння – небасяжны арол, што сягнуў ад Захаду  да Ўсходу! Нібы месяц сонечны, прасвятліла ўсю землю Полацкую!» [2, с.86].

З « Жыція» Еўфрасінні Полацкай мы можам вызначыць яе грамадска-палітычныя погляды. Еўфрасіння выступала за ўвядзенне хрысціянскіх прынцыпаў у дзяржаўнае жыццё, выказвалася за змякчэнне жорсткасцяў  княскай улады, за пашырэнне сацыяльных функцый дзяржавы, за ўвядзенне ў Кіеўскай Русі дзяржаўнай дапамогі бедным, хворым і старым людзям. У яе «Жыцціі» сказана, што людзі ў Еўфрасінні     «мелі  памочніка – паўкрыджаным, суцяшальніка – смуткуючым, адзенне – распранутым, наведніка – хворым, прастору – для ўсіх» [2, с.86].

Еўфрасіння падтрымлівала культурна-выхаваўчую і адукацыйную функцыю дзяржавы, выступала за стварэнне школаў, за распаўсюджванне  кніг і ведаў (яна сама перапісвала і распаўсюджвала кнігі).

Еўфрасіння выступала супраць феадальнай міжусобіцы У яе «Жыціі» сказана, што «яна не хацела бачыць сутычак князя з князем, баярына з баярынам, слугі з слугою. Прагнула ўсіх бачыць як адзіную душу» [2, с.83]. Еўфрасіння распаўсюджвала маральна-этычныя нормы паводзін людзей. Як сказана ў яе «Жыціі», яна «кожнага дня вучыла сёстраў сваіх. Старэйшыя навучаліся трываласці і стрыманасці, маладзейшыя – душэўнай чысціні, цялеснай бясстраснасці, трымценню перад абразамі. Вучыла кроку асцярожнаму, голасу пакорліваму, слову сумленнаму. Каб елі і пілі не размаўляючы, пры старэйшых маўчалі, мудрэйшых слухалі, да старэйшых ставіліся пакорліва, а да малодшых – без крывадушнасці. Каб мала гаварылі, а шмат разумелі» [2, с.82].

Такім чынам, аснову грамадска-палітычных поглядаў Еўфрасінні Полацкай складалі хрысціянскія запаветы, яе думка і дзейнасць былі скіраваны на дабрабыт і росквіт роднай зямлі.

Кірыла Тураўскі (1130 (?) – 1182 (?) ). Царкоўны дзеяч і мысліцель, захавалася яго «Жыціё» (гл.: Кніга жыцій і хаджэнняў. – Мінск, 1994. – С. 62, 63). Нарадзіўся ў Тураве, у заможнай сям’і. Рана пастрыгся ў манахі, быў стоўпнікам, тураўскім епіскапам. На думку даследчыкаў І. Яроміна і В. Чамярыцкага, Кірылу Тураўскаму належаць каля 50 твораў: 8 слоў-казанняў, 2 прытчы, 2 казанні, 2 пасланні, каля 30 малітваў і інш. Творы Кірыла Тураўскага мелі значную папулярнасць на Русі і распаўсюджваліся ў ХІІ – ХVІІ стст. у рукапісных спісах.

Разгледзім некаторыя яго творы. Найбольш вядомая яго аповесць-прытча пад падвоенай назвай «Прытча пра чалавечую душу і цела», альбо «Прытча пра сляпога і кульгавага». (Прытча – у старажытнай літаратуры: іншасказальнае апавяданне з павучальным вывадам). У прытчы апавядаецца, быццам адзін гаспадар пасадзіў вінаграднік, абнёс яго агарожаю і даручыў вартаваць вінаграднік сляпому і кульгаваму, бо яны з-за калецтва не змогуць самавольна трапіць у вінаграднік, але змогуць яго вартаваць, бо бязногі зможа ўбачыць злодзея, а сляпы пачуць яго крокі і тым папярэдзіць злачынства. Але вартаўнікі вырашылі перахітрыць свайго гаспадара. Сляпы разважыў так: «Калі наш Гаспадар з’явіцца сюды, мы зможам лёгка ўхіліцца ад адказнасці. Як ён запытае мяне пра скрадзенае, я адкажу , што не маю зроку, каб нешта скрасці, Калі ён запытае цябе, дык ты адкажаш, што не маеш ног, каб ўвайсці ў агарод. Такім чынам, перахітрым нашага Гаспадара, наўпрост возьмем узнагароду за нашае ўслугаванне» [3, с.61]. Затым Бязногі сеў на Сляпога. Так увайшлі яны ў вінаграднік і скралі  скарб свайго Гаспадара.

Іншасказальныя вобразы ў тым, як тлумачыць у сваім творы Кірыла Тураўскі, што гаспадар вінаградніка сімвалізуе Бога, вінаграднік – зямлю і «свет цэлы», сляпы – душу чалавека, агарожа вакол сада – законы і запаветы Божыя, вароты ў агарожы – гэта шлях да справядлівага жыцця, пабудаванага на божых запаветах [3, с.59].

Павучальны вывад прытчы ў тым, што толькі не парушаючы божых запаветаў (законаў) людзі могуць дасягнуць справядлівага жыцця.

Некаторыя даследчыкі лічаць, што прытча мела і адрасны характар. «Кульгавы» – гэта князь Андрэй Багалюбскі (Уладзіміра-Суздальскі), які сапраўды быў кульгавым. Кірыла Тураўскі асуджаў Багалюбскага, які ў 1169 годзе зруйнаваў Кіеў, у мэтах узвышэння Уладзіміра спрабаваў раскалоць царкву на дзве мітраполіі – Кіеўскую і Уладзімірскую.

Такім чынам, Кірыла Тураўскі выступаў як прыхільнік  палітычнага і царкоўнага адзінства Кіеўскай Русі, асуджаў феадальную раздробленасць і міжусобныя войны.

У другім сваім творы – Пасланні да ігумена Кіева-Пячорскага манастыра Васіля –  Кірыла Тураўскі, хаця і ўскосна, але выкрыў недасканаласць тагачаснага дзяржаўнага ладу, зямной улады наогул, якая служыць грахоўнай прыродзе чалавека, а не яго духоўнаму ўдасканаленню. Адсюль, на яго погляд,  выяўляецца духоўная місія «манаскага чына» – даць чалавеку і грамадству ўзоры быцця з Богам,  жыцця ціхага і мірнага, у чысціні, у адпаведнасці  з божымі запаветамі.

Такім чынам, Кірыла Тураўскі лічыў, што прырода і чалавек развіваюцца не стыхійна, а паводле волі Божай, таму яны маюць адзіныя законы. Чалавек ад Бога атрымаў свабоду, таму ён свабодны ў выбары паміж дабром і злом. Ад выбару чалавека залежыць лад яго жыцця.

Клімент Смаляціч (? – пасля 1164). Нарадзіўся ў Смаленску, манах. У Іпацьеўскім летапісу сказана, што Клімент Смаляціч «быў кніжнік і філосаф, якіх у Рускай зямлі не бывала». Адукацыю, верагодна, атрымаў у Канстанцінопалі. Вядома, што Клімент Смаляціч выступаў за аўтакефальную царкву (незалежную ад візантыйскіх патрыярхаў). У 1147 годзе кіеўскі князь Ізяслаў Мсціслававіч склікаў у Кіеве епіскапскі сабор, на якім, без згоды канстанцінопальскага патрыярха, Клімент Смаляціч быў выбраны кіеўскім мітрапалітам. Адзначым, што пасля Іларыёна гэта быў другі мітрапаліт кіеўскі славянскага паходжання, які выбіраўся без згоды канстанцінопальскага патрыярха.

Да нашых дзён дайшоў толькі адзіны твор Клімента Смаляціча  – «Пасланне мітрапаліта Клімента Смаляціча прасвітару Фаме, у тлумачэнні манаха Афанасія». У «Пасланні» Клімент Смаляціч адзначаў, што Бог даў чалавеку найвышэйшы дар – свабодную волю выбіраць варыянты сваіх паводзін. Калі чалавек жыве па запаветах Божым, ён далучаецца да Бога, калі чалавек жыве не па запаветах, ён аддаляецца ад Бога. Божыя запаветы Смаляціч разглядаў як законы, якія падлягаюць неадкладнаму выкананню кожным чалавекам. «И как мы получили закон и благодать священного Писания от… Иисуса Христа…, – адзначаў ў Пасланні Смаляціч, –  будем держаться, возлюбленные, за эту грядущую надежду, не уклоняясь ни налево, ни  направо, чтобы не упасть нам на самое дно погибели» [4].

Такім чынам, беларускія мысліцелі ХІ – ХІІІ стст. разглядалі божыя запаветы як законы і маральныя нормы чалавечага жыцця і адносін, якія адпавядалі дабру і справядлівасці.

 

3. Палітычныя ідэі летапісаў: «Летапіс вялікіх князёў

літоўскіх», «Хроніка Быхаўца»

                             

Важнымі крыніцамі, у якіх адлюстраваны палітычныя ідэі ХVІ – ХV стагоддзяў, з’яўляюцца беларускія летапісы і хронікі. У папярэдняй лекцыі мы ўжо далі агульную характарыстыку беларускім летапісам. Зараз  мы больш падрабязна разгледзім змест некаторых з іх.

«Летапіс вялікіх князёў літоўскіх»напісаны невядомымі аўтарамі каля 1430 года.  Летапіс адшукаў і надрукаваў у 1823 годзе прафесар Віленскага ўніверсітэта Ігнат Даніловіч.

Летапіс складаецца з 3-х частак. У 1-й частцы летапісу паказана барацьба за ўладу паміж нашчадкамі Гедыміна – Ягайлам і Кейстутам, апошні хацеў бачыць князем свайго сына Вітаўта. Ягайла запрасіў Кейстута і Вітаўта ў Вільню, вераломна закаваў іх у ланцугі. Кейстута Ягайла выслаў у Крэва, дзе « князя вялікага Кейстута задушылі каморнікі Ягайлавы: Прокша..., Мосцеў… і Кучук і Лісіца Жыбянцяй» [5, с.54]. Далей «Летапіс вялікіх князёў літоўскіх» апавядае, што «Пасля смерці князя вялікага Кейстута  паслаў князь вялікі Ягайла князя вялікага Вітаўта ў Крэва разам з жонкаю і загадаў яго моцна ахоўваць у замку» [5, с.54]. Ягайла прыставіў да зняволенага Вітаўта дзвюх жанчын у якасці слуг. Вітаўт скарыстаў такую магчымасць, як адзначана ў летапісу – «ён, адзеўшы ўбранне адной жанчыны, выйшаў з другою, спусціўся з замку і ўцёк да немцаў у Прусію» [5, с.54].

У летапісу прыводзяцца факты міжусобнай барацьбы князёў, у ходзе якой, паводле  сведчання летапісца, «так бязлітасна, не па-хрысціянскі мучылі хрысціян, што мы не чулі, каб нават у час нападаў няверных так мучылі, так катавалі хрысціян: збіралі іх, закрывалі ў хатах і падпальвалі, вялікія харомы вочапамі прыпаднімалі, палонных пад сцены галовамі клалі і заціскалі, жанчын і дзяцей на вастраколле натыкалі, іншыя ж здзекі над хрысціянамі брыдка і апісваць» [5, с.55]

Летапісец асуджае гвалтоўныя метады авалодання ўладай, міжусобную барацьбу князёў, асуджае выкарыстанне ў палітыцы амаральных сродкаў – забойстваў, каварства, катавання людзей.

У 2-й частцы летапісу, якая называецца  «Пахвала вялікаму князю Вітаўту», даецца апісанне палітычнай дзейнасці вялікага князя, Вітаўта, яго паходаў за аб’яднанне ўсходнеславянскіх зямель у адзіную дзяржаву. Летапісец ухваляе аб’яднальную палітыку і дзейнасць вялікага князя. На думку летапісца, Вітаўт – недасягальная велічыня для простага чалавека. «Немагчыма ні расказаць, ні апісаць справы вялікага князя Вітаўта, – адзначае летапісец. – Каб было магчыма спасцігнуць вышыню неба і глыбіню мора, то можна было б выказаць сілу і храбрасць гэтага слаўнага гаспадара» [5, с.63].

У летапісу даецца апісанне спробы Вітаўта каранаваць сваю асобу, каб праз атрыманне тытула караля займець Вялікаму княству Літоўскаму самастойнасць ад Польшчы. Каранацыйны з’езд адбыўся летам 1430 года  ў Вільні, на з’езд «вялікі  князь Вітаўт Кейстутавіч склікаў да сябе польскага караля Уладзіслава [Ягайлу], вялікага князя маскоўскага Васіля Васільевіча, вялікага князя цверскага Барыса Аляксандравіча,  магістра нямецкага і прускага, магістра лівонскага. Вялікія паслы прыходзілі ад Івана, цара царградскага, і ад рымскага цэсара, і ад дацкага караля, і ад вялікага князя разанскага, і ад валашскага ваяводы…. І ад Вялікага Ноўгарада, і ад Пскова, і ад ардынскага цара, і ад іншых князёў і земляў паслы былі» [5, с.65]. Міжнароднае прадстаўніцтва на каранацыйным з’ездзе ў Вільні было самым шырокім. З’езд праходзіў сем тыдняў «на яго (Вітаўта – І.Б.) страве»; кожны дзень гасцям пастаўлялася, як сведчыць летапіс, «па трыста бочак мёду, па трыста ялавіц, баранаў і вепраў (таксама) па трыста» [5. с.65]. Для Вітаўта і яго жонкі загадзя былі выраблены дзве кароны, якія пасвяціў рымскі папа. Летапісец адзначае, што «Вітаўт хацеў ускласці на сябе карону, але яго непрыяцелі ляхі не прапусцілі яе, таму ён і не ўсклаў на сябе карону» [5, с.65]. Калі літоўскія паслы везлі з Рыма праз польскую тэрыторыю карону для Вітаўта, іх перахвацілі палякі, адабралі карону і рассеклі яе на часткі, бо польскія феадалы баяліся, што з наданнем Беларуска-Літоўскай дзяржаве статусу каралеўства яна стане незалежнаю ад Польшчы. Такі ўдар састарэлы Вітаўт (яму было 80 гадоў) перанесці не змог. Летапісец паведамляе: «І расхварэўся князь вялікі Вітаўт і адпусціў [дамоў]  вялікіх князёў і царскіх паслоў са шматлікімі падарункамі і з пашанаю. Кароль польскі Уладзіслаў застаўся ў вялікага князя Вітаўта. І пры ім памёр вялікі князь Вітаўт 23 кастрычніка ў дзень памяці святога апостала Якава, брата Гасподняга» [5, с.65]. Так няўдачай закончылася спроба Вітаўта, праз каранацыю, набыць незалежнасць Вялікага княства ад Польшчы.  

У 3-й частцы летапісу – «Аповесць пра Падолле» – апавядаецца аб барацьбе літоўскіх князёў у абароне Падолля ад мангола-татар, аб будаўніцтве на  Падоллі літоўскімі князямі замкаў, вежаў, гарадоў. Даследчыкі выказваюць думку, што азначаная частка летапісу напісана з мэтай абгрунтаваць правы Літвы на Падолле, асудзіць Польшчу, якая ў 1430 годзе захапіла гэты край.

Такім чынам, мы можам зрабіць вывад, што «Летапіс вялікіх князёў літоўскіх» – гэта першая вядомая нам спроба апісаць палітычную гісторыю Вялікага княства Літоўскага ХІV – пачатку ХV ст., паказаць барацьбу за аб’яднанне ўсходнеславянскіх зямель, што ў гэтай барацьбе меўся прыярытэт агульнадзяржаўных інтарэсаў над мясцовымі, бо моцная дзяржава патрэбна была ў першую чаргу для абароны дзяржавы ад ворагаў.    

 «Хроніка Быхаўца». Летапіс быў адкрыты  ў 1830-я гады Іпалітам Клімашэўскім у бібліятэцы ваўкавыскага памешчыка Аляксандра Быхаўца  (па яго прозвішчы летапіс атрымаў назву). Пачатак  і канец хронікі не захаваліся, напісаны тэкст летапісу на старабеларускай мове лацінкаю. Упершыню надрукаваны ў 1846 годзе гісторыкам Тэадорам Нарбутам. Арыгінал рукапісу не захаваўся, ён быў згублены ў другой палове ХІХ ст. На гэтай падставе ў некаторых даследчыкаў узнікаюць сумневы ў дакладнасці летапісных звестак, бо з-за страты арыгінала няма магчымасці тэкст перакладу дакумента зверыць з яго першапачатковым тэкстам. Для зручнасці чытача перакладчык Зміцер Саўка падзяліў тэкст летапісу на раздзелы і даў ім назвы. 

«Хроніка Быхаўца» – тыповы летапісны звод, у якім аб’яднаны ў адно цэлае гістарычныя аповесці і апавяданні з кароткімі пагадовымі запісамі. Паводле свайго паходжання, адпаведна ацэнцы спецыялістаў, тэкст хронікі складаецца з трох асноўных частак: легендарнай гісторыі Літвы ад Палемона да Гедыміна, гісторыі Вялікага княства Літоўскага ад сярэдзіны ХІV да сярэдзіны ХV ст., заснаванай  галоўным чынам на вядомым «Летапісе вялікіх князёў літоўскіх», і арыгінальнай часткі, прысвечанай апісанню падзей ХV – пачатку ХVІ ст.

Для нашага курса «Хроніка Быхаўца» каштоўная тым, што ў ёй падаецца палітычная гісторыя Беларусі ад легендарных часоў Атылы да 1506 года. Дадзена апісанне жыцця і дзейнасці вялікіх князёў літоўскіх ад Міндоўга (ХІІІ ст.) да Аляксандра (1492 – 1501). У «Хроніцы» прыведзены звесткі аб бітвах літоўскіх князёў з ворагамі (бітва з крыжакамі пад Грунвальдам у 1410 г., з татарамі пад Клецкам у 1506 г. і інш.)

 У «Хроніцы Быхаўца» даецца апісанне паходжання беларуска-літоўскай шляхты. У летапісу сказана, што падчас паходу Атылы, правадыра гунаў  на Рым, пяцьсот сем’яў рымскай шляхты, у іх ліку шляхецкія роды з гербаў Кітаўраса, Калюмнаў, Урсінаў, Ружы, каб уцячы ад Атылы, «паплылі на караблях на поўнач..., дабраліся да вусця ракі Нёмана, дзе яна ўпадае ў мора-акіян, потым паплылі ракою Нёманам уверх па рацэ.... дабраліся да ракі Дубісы..., знайшлі горы высокія, і сярод тых гор – раўніны вялікія і дубровы раскошныя, размаітым багаццем поўныя, звярамі рознага роду, найперш турамі, і сарнамі, рысямі, куніцамі, лісіцамі, вавёркамі, гарнастаямі ды іншымі пародамі, а таксама ў рэках вялікае багацце рыб незвычайных… І на некаторых рэках – на Дубісе, на Немане, на Юры – пасяліліся яны і пачалі размнажацца. Тое іх пасяленне па тых рэках вельмі ім спадабалася, і назвалі яны тую зямлю Жамойцкаю» [5, с.72, 73]. (Жамойць, ці Жмудзь, – паўночна-заходняя частка сучаснай  Літвы).

На падставе гэтых летапісных звестак сцвярджалася, што шляхта Вялікага княства Літоўскага мела рымскае паходжанне, значыцца, яна мела права прэтэндаваць на асобы прававы статус у княстве. Рымскае паходжанне беларуска-літоўскай шляхты мела і міжнароднае значэнне. Шляхта Вялікага княства лічыла сябе «старэйшай» (бо ад рымлян) у адносінах да польскай шляхты, тым самым яна падкрэслівала права  на самастойнае дзяржаўнае развіццё Вялікага княства, без польскага ўплыву.

Летапіс апавядае аб захопу беларускіх зямель літоўцамі. Летапісец звязвае ўзнікненне Вялікага княства са  спусташэннем татара-мангольскім ханам Батыем горада Кіева ў 1240 годзе, пры абароне якога Батый  «адных рускіх князёў пасцінаў, а другіх у палон павёў, і сталіцу ўсея зямлі Рускае, горад Кіеў, спустошыў ды спаліў» [5, с.75]. Пры  абароне Кіева як агульнай сталіцы «усея Русі», загінулі князі і дружыны з беларускіх зямель. «А ў той час, – адзначае летапісец, – даведаўся князь жамойцкі Мантвіл, што Руская старана апусцела і князі рускія разагнаны, і ён, даўшы войска свайму сыну Эрдзівілу, паслаў з ім сваіх паноў радных... І зайшлі  яны за раку Вяллю, потым перайшлі раку Нёман і знайшлі за чатыры мілі ад Нёмана гару красную (прыгожую – І.Б.). І спадабалася яна ім, і паставілі яны на ёй горад, і назвалі яго Новагарадком. І ўчыніў князь вялікі Эрдзівіл тут сталіцу і назваўся князем новагародскім. І пайшоў з Новагарадка, заснаваў Эрдзівіл горад Горадзень, потым пайшоў да Берасця і знайшоў  Берасце, Драгічын і Мельнік, Батыем спустошаныя і панішчаныя, і тыя гарады адбудаваў нанова, і пачаў у іх княжыць» [5, с.75].

Прыведзеныя ў летапісу звесткі аб заснаванні ў ХІІІ ст. князем Эрдзівілам Навагрудка  і Гродна  супярэчаць сучасным навуковым  дадзеным. Паводле археалагічных даследаванняў, паселішча на тэрыторыі сучаснага Навагрудка ўзнікла ў канцы Х ст., а першае ўпамінанне  Навагрудка ў пісьмовых крыніцах адносіцца  да ХІ ст. (1044 г.). Гродна (Горадзен, Гародня), паводле археалагічных данных узнік у канцы Х ст., упамінаецца ў Іпацьеўскім, Лаўрэнцьеўскім і Радзівілаўскім  летапісах пад 1127 годам.

Прыведзеныя намі летапісныя звесткі сцвярджаюць, што беларускія землі быццам былі гвалтоўна захоплены літоўскімі князямі. Гэтыя летапісныя звесткі былі пакладзены ў аснову канцэпцыі, быццам Вялікае княства Літоўскае было створана шляхам захопу літоўцамі беларускіх зямель, таму княства было чужым для беларускага народу. Беларускі гісторык Мікола Ермаловіч назваў гэтую канцэпцыю  міфам (выдумкай), ён зрабіў спробу абгрунтаваць, што Вялікае княства Літоўскае было не літоўскай, а беларускай дзяржавай (гл. працы М. Ермаловіча: «Па слядам аднаго міфа» (Мінск, 1991); «Беларуская дзяржава Вялікае княства Літоўскае» (Мінск, 2000).

«Хроніка Быхаўца» ўтрымлівае шэраг і іншых каштоўных звестак па гісторыі Беларусі, таму даследчыкі ацэньваюць яе як найбольш поўную і дасканалую  з усіх вядомых беларускіх летапісаў.

Мы з вамі разглядзелі дзве найбольш важныя для нашага курса летапісы: «Летапіс вялікіх князёў Літоўскіх» і «Хроніку Быхаўца». Маюцца і іншыя летапісы і хронікі: «Паданне пра Рагнеду»;  «Аповесць пра Усяслава Полацкага» ;  «Аповесць пра князёў Міндоўга, Войшалка і Тройдзеня»; «Пахвала... князю Канстанціну Іванавічу Астрожскаму»; «Аповесць пра Жыгімонта Аўгуста і Барбару Радзівіл»; «Баркулабаўская хроніка»;  «Віцебскі летапіс»;  «Магілёўская хроніка Трафіма Сурты і Юрыя Трубніцкага» і інш. Адзначаныя летапісы змешчаны ў кнізе «Беларускія летапісы і хронікі» (Мінск, 1997).  Было б карысным пазнаёміцца з гэтымі выдатнымі гістарычнымі помнікамі.

Такім чынам, беларускія летапісы і хронікі з’яўляюцца важнымі крыніцамі вывучэння палітычных і прававых ідэй сярэднявечча.