§ 41. УТВАРЭННЕ NOMINATĪVUS SINGULĀRIS

У НАЗОЎНІКАЎ ТРЭЦЯГА СКЛАНЕННЯ

 

Назоўнікі ІІІ скланення ўтвараюць Nom. sing. двума спосабамі: сігматычным[1] (пры дапамозе канчатка -s, які далучаецца да асновы) і асігматычным (без канчатка -s).

І. Сігматычным спосабам утвараюць Nom. sing. назоўнікі, аснова якіх заканчваецца на:

• c, g: cs > x, gs > cs > x. Напрыклад:

pacem (Acc. sing.): pac-s > pax, pac-is f (мір),

lege (Abl. sing.): leg-s > lecs > lex, leg-is f (закон);

• d, t: ds > ts > ss > s, ts > ss > s. Напрыклад:

laudi (Dat. sing.): laud-s > lauts > lauss > laus, laud-is f (хвала),

civitātum (Gen. plur.): civitat-s > civitass > civitas, civitāt-is f (дзяржава);

• b, p: bs, ps. Пры гэтым ніякіх фанетычных змен у Nom. sing. не адбываецца. Напрыклад:

urbes (Nom., Acc. plur.): urb-s > urbs, urb-is f (горад).

Аднак трэба помніць, што гук ĭ (перад пярэднеязычнымі і губнымі) у адкрытым складзе, у закрытым у Nom. sing. пераходзіць у ĕ. Напрыклад:

milite (Abl. sing.): milit-s > mi-lets > miless > mi-les, mi-lĭ-tis m (воін),

principi (Dat. sing.): princip-s > prin-ceps, prin-cĭ-pis m (правадыр).

ІІ. Асігматычным спосабам утвараюць Nom. sing. назоўнікі, аснова якіх заканчваецца пераважна на l, r, n:

• калі аснова заканчваецца на l або r, Nom. sing. можа супадаць з асновай. Напрыклад:

honōre (Abl. sing.): honor, honōr-is m (гонар),

consules (Nom., Acc. plur.): consul, consŭl-is m (консул);

• у некаторых выпадках канцавы асновы r мог узнікнуць з s па закону ратацызму[2]. Напрыклад:

morum (Gen. plur.): morum < mosum > mos, mor-is (< mosis) m (звычай).

• у асновах назоўнікаў ніякага роду на -ŏr у Nom. sing. ŏ > ŭ, a r < s па закону ратацызму. Напрыклад:

tempŏra (Nom., Acc. plur.): tempor < tempos > tempus, tempŏr-is (< temposis) n (час).

• назоўнікі ніякага роду з асновай на -er утвараюць Nom. sing. як і назоўнікі на -ŏr. Але ў дадзеным выпадку ў Nom. sing. e чаргуецца з ŏ, а затым ŏ > ŭ. Напрыклад:

genera (Nom., Acc. plur.): gener < genes > genos > genus, geněr-is n (род);

• аснова назоўнікаў на –onпры ўтварэнні Nom. sing. губляе канцавы n. Напрыклад:

rationĭbus (Dat., Abl. plur.): ration > ratio, ratiōn-is f (розум);

• у назоўнікаў мужчынскага і жаночага родаў з асновамі на -inn знікае, а ĭ чаргуецца з ŏ. Напрыклад:

hominis (Gen. sing.): homin > homi > homo, homĭn-is m (чалавек),

virgine (Abl. sing.): virgin > virgi > virgo, virgĭn-is f (дзяўчына);

• у асновах назоўнікаў ніякага роду на -in канцавы галосны ĭ ў адкрытым складзе пераходзіць у e ў закрытым складзе. Напрыклад:

nomĭna (Nom., Acc. plur.): nomin > nomen, nomĭn-is n (імя),

flumĭna (Nom., Acc. plur.): flumin > flumen, flumĭn-is n (рака).

Аднак варта адзначыць, што ў некаторых словах аснова ў Nom. sing. настолькі змененая, што ўтварыць Nom. sing. звычайным спосабам вельмі цяжка без глыбокага вывучэння фанетыкі і тых зменаў, якія там адбываюцца. Напрыклад: os, ossis - косць, iter, itineris - шлях, senex, senis - стары, caput, capĭtis - галава, sanguis, sanguĭnis - кроў, lac, lactis - малако, nix, nivis - снег.

 

Практыкаванні

1. Праскланяць словазлучэнні ў адзіночным і множным ліках, перакласці іх: victor clarus, dux perītus, flos odorātus, pes dexter, lex Romāna, nomen clarum, flumen profundum, corpus sanum, civitas nostra, ratio mea.

 

2. Перакласці словазлучэнні і праскланяць іх у адзіночным і множным ліках: вядомы род, цёплае лета, прыгожая вясна, жорсткі цар, вялікая пашана, доўгая прамова, неабходная лекцыя, сумленны чалавек, прыгожая дзяўчына, суровы звычай.

 

3. Вызначыць спосаб утварэння і запісаць назоўнікі ў слоўнікавых формах: greges, ducibus, vulnera, partem, virtūtem, fortitudine, civitātem, arci, animalibus, oratōres, oratiōne, flores, Cicerōne, pedem, luci, libertātem, peditum, opera, solem, imaginum, lateribus, parietem, pectori, exuli, scelera, timōre, volumine, pacem, mercēdes, nuces, laudibus, dote, vocibus, aetātem, frigore, semina, imitatiōne, calōri.

 

4. Перакласці:

а) з лацінскай мовы: 1. Corpora iuvenum labōre firmantur. 2. Aёr undĭque terram cingit; sine aёre nulla vita est. 3. Romāni antīqui saepe populis finitimis timōrem parābant. 4. Non semper latro viatōrem, sed etiam viātor latrōnem occīdit. 5. Homo dignitātem magnam habet. 6. Hominis animus ratiōne et dignitāte ornātur. 7. Homini duo oculi sunt. 8. Hominem virtus ornat. 9. Ab homine probo divitiae spernuntur. 10. Homines in iuventūte validi sunt, in senectūte infirmi. 11. Verae divitiae hominum in virtūte sunt. 12. Hominibus probis pax grata est. 13. Homines ratio et leges gubernant. 14. Ab hominibus leges observāntur. 15. Vere et aestāte terra floribus ornātur, autumno pomis, hieme nive. 16. Pigra iuventus causa miserae senectūtis est. 17. Genera bestiārum et arborum varia sunt. 18. Amor patriae a scriptoribus claris laudabātur et laudātur

б) на лацінскую мову: 1. Жыццё нічога не дае чалавеку без працы. 2. Еўропу насяляюць шматлікія народы (народнасці).   3. Красамоўства добрых прамоўцаў кранае нашы душы. 4. Цыцэрон называў Платона богам філосафаў. 5. Рымскія пісьменнікі апісвалі норавы розных народаў. 6. Спачатку рымскім народам кіравалі цары, затым рымляне выбіралі консулаў, і, нарэшце, Рымам правілі імператары. 7. Для пераможцы вялікай узнагародай з’яўляецца слава. 8. Ромула і Рэма лічаць заснавальнікамі Рыма. 9. Мы заўсёды будзем змагацца за свабоду нашай радзімы. 10. Сярод людзей ёсць вялікая разнастайнасць моваў.

 

De Romānis

Antīqui scriptōres amōrem patriae Romanōrum laudant. Romāni populis finitimis saepe timōrem parābant. Romānis, victoribus multōrum populōrum, multae terrae Asiae et Africae notae erant. Milites Romāni aut pedites aut equites erant. Arma equitum et peditum diversa erant. Magna erat constantia militum Romanōrum. Milites Romāni custōdes et defensōres patriae suae erant. Clari duces belli erant Marius et Caesar, clarus orātor erat Cicero, clari poētae erant Vergilius et Horatius.

 

 

Крылатыя выразы

Homo locum ornat, non hominem locus.	Чалавек упрыгожвае месца, а не месца чалавека.
O tempora, o mores!	О часы, о норавы!
Consuetūdo est altera natūra.	Звычка – другая натура.
Honōres mutant mores.	Ушанаванні зменьваюць норавы.
Honōris causā.	Дзеля павагі.
Pro auctōre.	Замест аўтара.