ГЛАВА 4

 

АСНОЎНЫЯ КАНЦЭПЦЫІ (ТЭОРЫІ) ПАХОДЖАННЯ ДЗЯРЖАВЫ І ПРАВА

 

1. Прычыны існавання мноства канцэпцый (тэорый) паходжання дзяржавы і права. 2. Тэалагічная тэорыя паходжання дзяржавы і права. 3. Патрыярхальная тэорыя паходжання дзяржавы і права. 4. Дагаворная тэорыя паходжання дзяржавы і права. 5. Арганічная тэорыя паходжання дзяржавы і права. 6. Тэорыя гвалту. 7. Марксісцкая (матэрыялістычная, «класавая») тэорыя паходжання дзяржавы и права.

 

Са старадаўніх часоў людзі імкнуліся адказаць на пытанне аб прычынах і шляхах паходжання дзяржавы і права. З гэтай мэтай было створана шмат разнастайных тэорый, якія па-рознаму асвятлялі працэсы фармавання дзяржаўна-арганізаванага грамадства і яго прававой сістэмы. Якія ж прычыны абумоўлівалі раней ды абумоўліваюць зараз існаванне розных падыходаў да адказу на адны і тыя ж пытынні і, адпаведна, існаванне розных канцэпцый паходжання дзяржавы і права? Такіх прычын некалькі. Асноўныя з іх маюць сацыяльныя і гнесеалагічныя карані.

 

1. Прычыны існавання мноства канцэпцый (тэорый) паходжання дзяржавы і права.

У грамадстве, для якога ўласціва якасная і колькасная маёмасная няроўнасць, заканамерна складваюцца самыя розныя сацыяльныя групы са сваімі адметнымі эканамічнымі, сацыяльнымі і палітычнымі інтарэсамі. Кожная з іх натуральна імкнецца абараніць свае інтарэсы самымі рознымі сродкамі. Адным з іх з’яўляецца навуковае, ідэалагічнае абгрунтаванне ўласных інтарэсаў на ўзроўні ўсяго дзяржаўна-арганізаванага грамадства, фармуляванне такіх поглядаў на паходжанне дзяржавы і права і іх сутнасць, якія б найбольш спрыялі рэалізацыі інтарэсаў тых ці іншых сацыяльных груп, паказвалі іх значнасць для ўсёй супольнасці і, адпаведна, абгрунтоўвалі становішча гэтай сацыяльнай групы ў сацыяльнай іерархіі, альбо прэтэнзіі на змяненне сацыяльнага і прававога становішча ў грамадстве. Здаўна ў грамадстве вельмі добра разумелі значнасць дзяржаўна-прававых інстытутаў у адстойванні інтарэсаў, а таму імкнуліся даказаць шляхам распрацоўкі розных ідэалагічных канцэпцый, што гэтыя сацыяльныя інстытуты павінны абслугоўваць інтарэсы толькі пэўнай сацыяльнай групы.

Такім чынам, разнастайнасць і нават супярэчлівасць інтарэсаў розных сацыяльных груп абумоўлівалі распрацоўку розных, нават супрацьлеглых ідэалагічных канцэпцый і падыходаў да абгрунтавання сутнасці дзяржавы і права і прычын, якія абумовілі іх з’яўленне ў грамадстве. Гэтыя праблемы ва ўсе часы знаходзіліся на самым вастрыі ідэалагічнай барацьбы[1].

Пры стварэнні шэрагу тэорый аб паходжанні дзяржавы і права іх распрацоўшчыкі карысталіся вопытам развіцця і функцыянавання дзяржаўна-арганізаванага грамадства і права ў пэўных рэгіёнах Зямлі і рабілі высновы, абагульняючы менавіта гэты «вузкарэгіянальны» вопыт. Таму створаныя пад уздзеяннем гэтага фактару асобныя канцэпцыі аб паходжанні дзяржавы і права маюць «вузкарэгіянальнае» значэнне і не могуць прэтэндаваць на раскрыццё агульных заканамернасцяў паходжання дзяржавы і права. Тым не менш, яны маюць перш-наперш навуковае значэнне, таму што паглыбляюць нашыя веды аб шляхах (формах) узнікнення дзяржавы і права. Такім чынам, «вузкарэгіянальны падыход» да фармулявання канцэпцый прыводзіць да таго, што ў поле зроку даследчыкаў трапляе толькі нейкая, можа быць, і не самая значная частка гістарычных звестак аб фармаванні дзяржаўна-арганізаванага грамадства і права, а ахопліванне рознага па свайму характару і зместу навуковага матэрыялу аб паходжанні дзяржавы і права заканамерна прыводзіць і да розных агульнатэарэтычных абагульненняў аб заканамернасцях і формах іх узнікнення.

Вядомыя зараз канцэпцыі аб паходжанні дзяржавы і права былі распрацаваны ў розныя, адрозныя адна ад другой, гістарычныя эпохі. Адны з іх былі сфармуляваны на самым досвітку чалавечай цывілізацыі, калі чалавецтва накапіла яшчэ вельмі мала ведаў аб самім сабе, валодала невялікім аб’ёмам інфармацыі аб сусвеце, аб месцы ў ім чалавека. Развіццё чалавецтва заканамерна суправаджаецца накапленнем усё новых і новых ведаў аб умовах і заканамернасцях развіцця, розных праявах чалавечага існавання, у тым ліку і аб паходжанні дзяржавы і права. Паколькі веды маюць уласцівасць мяняцца і мяняцца карэнным чынам, няма нічога дзіўнага ў тым, што з набыццём новых альбо дадатковых навуковых дадзеных мяняюцца погляды на адны і тыя ж сацыяльныя рэальнасці, у тым ліку і аб паходжанні дзяржавы і права, шляхах (формах) іх узнікнення.

Асабліва моцны ўплыў на перамену поглядаў аб дзяржаве і праве, іх генезісе і эвалюцыі аказвае метадалогія іх даследавання. Пры пераменах у метадалогіі даследавання нават адны і тыя ж гістарычныя, антрапалагічныя і этнаграфічныя звесткі і дадзеныя аб узнікненні дзяржавы і права можна выкласці ў рознай паслядоўнасці і пабудаваць такім чынам прынцыпова розныя тэорыі аб паходжанні дзяржавы і права. Яскравым прыкладам сказанага можа служыць перамена ў светапоглядных пачатках, якая адбылася ў Еўропе ў Новы час і сутнасць якой зводзілася да таго, што рэлігія згубіла ў гэты час сваю ролю адзіна правільнай ідэалагічнай сістэмы, а яе месца паступова стала займаць матэрыялістычная ідэалогія, якая стала вытлумачваць прыроду чалавека і грамадства выключна матэрыяльнымі пачаткамі.

З пераменай у светапоглядах грамадства ў гэты час адбываюцца і перамены ў канцэпцыях аб паходжанні дзяржавы і права. На змену тэалагічнай тэорыі аб паходжанні дзяржавы і права прыходзяць дактрыны, якія сцвярджаюць, што дзяржава і права з’яўляюцца справай рук чалавека.

Вядома, што як грамадства цалкам, так і дзяржава і права ў прыватнасці – складаныя сацыяльныя з’явы. Яны ўзнікаюць і развіваюцца пад уздзеяннем мноства самых разнастайных фактараў – біялагічных, прыродна-кліматычных (геаграфічных), сацыяльна-эканамічных. Пры гэтым адзначаныя фактары ўздзейнічаюць на працэсы фармавання дзяржавы і права комплексна, праўда, кожны з іх мае сваю «велічыню» ўздзеяння на працэсы развіцця грамадства, дзяржавы і права. У залежнасці ад таго, якім фактарам надаецца пры распрацоўцы тэорыі большае ці меншае значэнне, атрымліваюцца і вынікі навуковага даследавання, фармуецца змест тэорыі паходжання дзяржавы і права.

На змест створаных канцэпцый аб паходжанні дзяржавы і права непасрэдна ўплывае і ацэначная пазіцыя распрацоўшчыкаў наконт ролі і значнасці дзяржавы і права ў жыцці грамадства. Калі аўтары лічаць, што вядучую ролю адыгрывае дзяржава, то адпаведна гэтаму вытлумачваецца працэс узнікнення і развіцця права. Калі ж, наадварот, першаснае значэнне адводзіцца праву, то працэсы ўзнікнення і развіцця дзяржавы разглядаюцца інакш. Асобныя аўтары пры распрацоўцы канцэпцый аб паходжанні дзяржавы і права нават зусім не звярталі ўвагі ці то на дзяржаву, ці то на права, лічачы іх другаснымі, вытворнымі з’явамі.

У развіцці навукі здаўна назіраецца заканамернасць, сутнасць якой у тым, што дасягненні і высновы, зробленыя ў адной галіне навук (натуральных ці грамадскіх), навукоўцы імкнуцца выкарыстаць пры вырашэнні «вузкаспецыяльных» праблем. Часта гэта прыносіць свой плён, асабліва пры выкарыстанні матэматычных сродкаў і метадаў у іншых натуральных навуках. Недарэмна матэматыку здаўна лічаць «царыцай усіх навук». Аднак далёка не заўсёды такія захады навукоўцаў з’яўляюцца карэктнымі, бо для кожнай навукі, якая мае свой адметны прадмет даследавання, існуюць адэкватныя гэтаму прадмету метады даследавання, дакладней, іх сістэма.

Ёсць, умоўна кажучы, тры групы тэорый, у якіх даецца тлумачэнне пытанняў аб паходжанні дзяржавы і права. Першую з іх складаюць тыя вучэнні (канцэпцыі), у якіх размова ідзе аб узнікненні як дзяржавы, так і права. Да іх складу можна, напрыклад, аднесці тэалагічную тэорыю, тэорыю гвалту, марксісцкую канцэпцыю. Т.В. Кашаніна прапанавала даволі цікавы падыход да асвятлення працэсаў паходжання дзяржавы і права пад назвай тэорыі спецыялізацыі, у якой таксама разглядаюцца пытанні паходжання як дзяржавы, так і права[2]. У склад другой групы ўваходзяць тэорыі, у якіх разглядаюцца пераважна разнастайныя аспекты паходжання дзяржавы. Гэта, напрыклад, ірыгацыйная, арганічная, спартовая і інцэстная тэорыі. І, нарэшце, трэцюю групу складаюць такія тэорыі аб паходжанні права, як рэгулятыўная і прымірэнчая, а таксама гістарычная тэорыя права.

Безумоўна, такая класіфікацыя з’яўляецца схематычнай, але яна адпавядае рэчаіснасці і дазваляе пры далейшым разглядзе пытанняў, якія складаюць змест дадзенай главы дапаможніка, засяродзіць увагу на разглядзе канцэпцый (тэорый), якія ўваходзяць у склад кожнай з адзначаных груп, каб даць уяўленне аб іх асаблівасцях.

Пры разглядзе навуковых поглядаў папярэднікаў выкарыстоўваюцца розныя метадалагічныя і метадычныя падыходы, пачынаючы ад агульнай іх крытыкі і абвінавачвання аўтараў у розных «смяротных грахах» да ацэнкі створанага і зробленага іншымі аўтарамі праз прызму тых дадатных і адмоўных момантаў, якія ўласцівы іх распрацоўкам, асабліва распрацоўкам на ўзроўні канцэпцый і тэорый. І калі першы, «аглабельны» падыход увогуле непрымальны для сапраўднай навукі, то апошні нельга лічыць бездакорным хаця б таму, што ацэнка поглядаў іншых аўтараў з падзелам часткі іх высноў на дадатныя, а часткі – на адмоўныя заснавана на пэўных перакананнях і метадалагічных пасылках таго, хто робіць такую ацэнку.

У гэтым сэнсе ацэнка можа быць карэктнай толькі пры ўмове, што яна грунтуецца на неадпаведнасці зробленых папярэднікамі высноў канкрэтна-гістарычнаму, факталагічнаму матэрыялу ці на супярэчнасцях у пабудове пэўнай тэарэтыка-метадалагічнай канструкцыі. Сказанае вызначае падыход да разгляду сфармуляваных у навуцы канцэпцый (тэорый) паходжання дзяржавы і права. Усё, што аўтар дадзенага навучальнага дапаможніка хацеў сказаць аб тым, як узніклі дзяржава і права, ён выклаў у папярэдніх главах. А таму пры разглядзе поглядаў папярэднікаў на тыя ж самыя працэсы, тым больш канцэпцый і тэорый сусветна вядомых аўтараў, лепш «даць слова» ім самім і давесці да чытача асноўныя, самыя цікавыя моманты гэтых тэорый і канцэпцый, спаслаўшыся пры гэтым на арыгінальныя крыніцы, у якіх яны былі выкладзены.

 

2. Тэалагічная тэорыя паходжання дзяржавы і права.

Тэалагічная (ад спалучэння слоў: Тэа – Бог і логас – навука) тэорыя аб паходжанні дзяржавы і права непарыўна звязвае ўзнікненне дзяржаўна-арганізаванага грамадства і права з воляй Усявышняга і тым самым адстойвае ідэі вечнасці і нязменнасці гэтых сацыяльных інстытутаў. Дадзеную тэорыю можна лічыць ці не самай першай у гісторыі палітыка-прававой думкі спробай асэнсавання працэсаў паходжання дзяржавы і права, а таксама іх сутнасці. І гэта не выпадкова таму, што рэлігія, як вядома, была самай першай і самай уплывовай формай ідэалогіі і грамадскай свядомасці, якая тлумачыла ўсе сацыяльныя, ды і не толькі сацыяльныя, працэсы, што адбываліся з чалавекам і наогул у грамадстве.

Тэалагічная тэорыя зведала як узлёты, так і падзенні. У пэўных гістарычных умовах, напрыклад, на досвітку чалавечай цывілізацыі яна лічылася адзіна правільнай.

У «Павучэннях Птахатэпа» ўсё грамадства адлюстроўваецца ў выглядзе піраміды, вяршыняй якой з’яўляюцца богі і іх абраннік фараон, а падножжам – просты народ. Паміж богам і народам размяшчаюцца жрацы, а ўся піраміда аб’ядноўваецца правасуддзем, якое здзяйсняе багіня Маат. Птахатэп лічыць такі парадак справядлівым і настаўляе захоўваць яго. Дзеля гэтага трэба паважаць начальства: «Гни спину перед начальством… тогда твой дом будет в порядке, твое жалованье в исправности, плохо тому, кто противится начальнику, но легко жить, когда он благоволит», – і дадае, ужо звяртаючыся да начальнікаў: «Если ты – правитель, не отталкивай просителя. Если ты возвысился из ничтожества или разбогател после бедности, не превозносись и не насильничай, полагаясь на свои сокровища, ведь твоим имуществом распоряжается Бог»[3]. У «Царскіх спісах» – старажытным помніку палітыка-прававой думкі старажытнай Шумерыі, які быў створаны ў канцы III-пачатку II тысячагоддзя да Н.Х., сцвярджаецца, што царская ўлада (дзяржаўнасць) зышла з неба, а горад Эрэду стаў першым месцам дзяржаўнасці, ад якога яна перайшла ў іншыя гарады шляхам развіцця царскай дынастыі[4].

Вельмі шырокі ўплыў і распаўсюджанне хрысціянская канцэпцыя паходжання дзяржавы і права мела ў сярэдневяковай Еўропе, не згубіла яна свайго найперш маральна-этычнага значэння і ў сучасным свеце, а магчыма (што, хутчэй за ўсё, так!!!), набыла для лёсу чалавецтва яшчэ большае значэнне, бо на фоне атэізма, які пакінуў свой згубны след ва ўсім постсацыялістычным грамадстве, а таксама на фоне тэалагічнага нігілізму «ліберальнага» Захада сучаснае грамадства павінна вярнуцца да маральных каранёў, да таго, што ідзе зверху, бо ўсё, што ідзе ад ствараючай сілы Усявышняга, ёсць дабро, а астатняе ж ідзе на зло[5].

Разгледзім спачатку самыя істотныя і вузлавыя моманты тэалагічнай тэорыі паходжання дзяржавы і права, якія выкладзены ў Кнізе Кніг – у Бібліі.

Самыя першасныя элементы нарматыўнага рэгулявання і арганізацыі ўладных структур мы назіраем ужо ў эдэмскім садзе, дзе для паводзінаў чалавека была ўсталявана і самая першая забарона: «От всякого дерева в саду ты будешь есть; а от дерева познания добра и зла, не ешь от него» (Быт.: 2, 16–17). Гэтую першую забарону Сваю Гасподзь суправадзіў і першай санкцыяй: «В день, в который ты вкусишь от него, смертью умрешь» (Быт.: 2, 17). Цяжка не пагадзіцца з выказанымі ў навуковай юрыдычнай літаратуры меркаваннямі аб тым, што факт падрабязнага апісання жыцця першай чалавечай супольнасці ў асобах Адама і Евы ў Эдэме, дэтальнае вызначэнне межаў Эдэма і пражывання першай супольнасці, а таксама памежных тэрыторый, падкрэсліванне суверэнітэта эдэмскай супольнасці на багацці гэтай тэрыторыі (недры, жывёльны і раслінны свет), наяўнасць на тэрыторыі Эдэма «насельніцтва» ў два чалавекі, існаванне ў гэтай супольнасці першасных элементаў права і «заканадаўства» (успомнім першую забарону), наяўнасць іерархіі «верха» (улады) і «ніза» і ёсць не што іншае, як вызначэнне асноўных прымет правобраза самай першай дзяржавы, створанай па волі Госпада[6].

Вельмі падрабязна працэс узнікнення дзяржаўна-арганізаванага грамадства і права апісаны ў Бібліі на прыкладзе іх фармавання ў абранага Богам народа Ізраіля. Пры гэтым моманты ўзнікнення права і дзяржавы ў Ізраілі павучальныя на вечныя часы, як усё Божае тварэнне.

Уласна кажучы, для зямнога існавання чалавека дастаткова было і аднаго маральнага закона, яго безумоўнага захавання і выканання чалавекам. Але чалавек – істота, схільная да граху, і вось па гэтай прычыне спатрэбіліся законы (права) і дзяржава. Важна і тое, што народ Ізраіля сам усвядоміў сваю бездапаможнасць існаваць ва ўмовах маральнага закона, адчуў неабходнасць падпарадкаваць сябе новым абмежаванням – праву (закону) і дзяржаве. Усе гэтыя абмежаванні ў форме права і дзяржавы былі неабходны не Богу, а народу.

І, нарэшце, важнай з’яўляецца паслядоўнасць узнікнення супольнасці, права (закона) і дзяржавы ў абранага народа. Яна выглядае так. Спачатку Бог даруе абранаму народу Ізраіля маральны закон, які зводзіцца да веры ў Бога і да падпарадкавання яго волі. Затым праз Маісея ў 10 (дзесяці) запаветах Богам былі дадзены асновы сацыяльнага ладу, а праз заканадаўства Маісея былі дапоўнены грамадскія статуты і аформлена Старазапаветная царква. Праз некалькі соцен гадоў праз прарока Самуіла і па волі Бога была ўсталявана і царская ўлада (дзяржава).

Вось як адзначаныя працэсы выкладзены ў Бібліі.

«И пришел Моисей и пересказал народу все слова Господни и все законы. И отвечал весь народ в один голос, и сказали: все, что сказал Господь, сделаем [и будем послушны]. И написал Моисей все слова Господни… и взял книгу завета и прочитал вслух народу, и сказали они: все, что сказал Господь, сделаем и будем послушны. И взял Моисей крови и окропил народ, говоря: вот кровь завета, который Господь заключил с вами о всех словах сих… И сказал Господь Моисею: взойди ко мне на гору и будь там; и дам тебе скрижали каменные, и закон и заповеди, которые Я написал для научения их» (Исход.: 24, 3–12).

Праз пэўны час абраны народ Ізраіля сам, але праз прарока Самуіла звярнуўся да Усявышняга з просьбай паставіць яму цара, усталяваць дзяржаву, бо без яе не мог вырашыць свае праблемы. «И собрались все старейшины Израиля, и пришли к Самуилу в Раму, и сказали ему: вот ты состарился, а сыновья твои не ходят путями твоими; итак поставь над нами царя, чтобы он судил нас, как у прочих народов. И не понравилось слово сие Самуилу, когда они сказали: дай нам царя, чтобы он судил нас. И молился Самуил Господу. И сказал Господь Самуилу: послушай голоса народа во всем, что они говорят тебе…итак послушай голоса их; только представь им и объяви им права царя, который будет царствовать над ними» (1 Царства.: 8, 4–9).

Прарок так і зрабіў, растлумачыўшы народу ўвесь цяжар дзяржаўнасці, аднак, народ настолькі адчуваў сябе няздольным абыходзіцца без дзяржаўнай улады, што «… сказал: нет, пусть будет царь над нами, и мы будем как прочие народы: будет судить нас царь наш, и ходить пред нами, и вести войны наши» (1 Царства.: 8, 19-21).

Самуіл выканаў волю Бога, а таксама задаволіў жаданне народа. «И взял Самуил сосуд с елеем и вылил на голову его, и поцеловал его и сказал: вот, Господь помазывает тебя в правителя наследия Своего [в Израиле, и ты будешь царствовать над народом Господним и спасешь их от руки врагов их, окружающих их, и вот тебе знамение, что помазал тебя Господь в царя над наследием Своим» (1 Царства.: 10,1).

Важна яшчэ раз падкрэсліць тое, што права і дзяржава не навязваюцца Усявышнім чалавечай супольнасці, а «даруюцца» Госпадам па просьбе народа Ізраіля. Народ пры гэтым не выходзіць з-пад улады Бога і нават не выбірае сабе цара, а прымае прызначанага Богам памазаніка. Богам жа дадзеная ўлада цара над народам Богам асвячаецца і атрымлівае зноў-такі ад Бога абавязак выконваць не сваю волю, а волю Бога. Народ жа абавязваецца падпарадкоўвацца цару, улада якога над народам абмежавана толькі тым, што цар абавязаны падпарадкоўвацца Богу.

Права і дзяржава, такім чынам, прадвызначаны стварыць неабходныя ўмовы для жыцця людзей, для таго, каб яны змаглі захаваць вобраз Божы, які прысутнічае ў чалавеку першапачаткова, і захавалі здольнасць наблізіцца да Божага падабенства, да якога чалавек імкнецца і набліжаецца ў розныя эпохі ў рознай ступені. Адсюль вынікае той вывад, згодна з якім дзяржава і права з’яўляюцца і ўзнікаюць як дадатковыя да маральнага закона сродкі для ўладкавання жыцця людзей, для абмежавання іх грахоўнасці.

Сярод распрацоўшчыкаў тэалагічнай канцэпцыі паходжання дзяржавы і права, якія ўдакладнялі і развівалі асобныя яе моманты, мужна адстойвалі ў складаных гістарычных умовах, узвышаюцца постаці хрысціянскага епіскапа з горада Гіпона Аўгусціна Блажэннага, вучонага манаха Фамы Аквінскага і французскага юрыста Жазэфа дэ Мэстра.

Асноўнай працай Аўгусціна, у якой былі выкладзены яго меркаванні аб дзяржаве і праве, з’яўляецца «De civitate Dei», якая традыцыйна перакладаецца пад назвай «Аб градзе Божым», хаця ў навуковай літаратуры прапаноўваліся і іншыя варыянты перакладу яе назвы, у прыватнасці, Г.Г. Маёраў выказаў меркаванне аб
тым, што больш дакладным і адпавядаючым зместу працы быў бы пераклад яе назвы так: «Аб дзяржаве Бога» ці «Аб Божай супольнасці»[7].

Нягледзячы на тое, што на Зямлі пражывае мноства розных народаў, якія, тым не менш, паходзяць усе ад Адама, і што гэтыя народы жывуць па асобных статутах і звычаях і розняцца між сабой шматлікімі мовамі, зброяй, адзеннем і г. д., але, – піша Аўгусцін, – «существовало всегда не более как два рода человеческого общения, которые мы, следуя Писаниям, справедливо можем называть двумя градами. Один из них составляется из людей, желающих жить в мире своего рода по плоти; другой – из желающих жить также по духу…Итак, два града созданы двумя родами любви: земной – любовью к себе, доведенной до презрения к Богу, и небесной – любовью к себе, доведенною до презрения к самому себе. Первый затем полагает славу себе свою в самом себе, последний – в Господе. Ибо тот ищет славы от людей, а для этого величайшая слава Бог, свидетель совести. Тот в своей славе возносит главу свою, а этот говорит своему Богу: слава моя, и возносяй главу мою (Пс. 111,4). Над тем господствует похоть господствования, управляющая и правителями его, и подчиненными ему народами; в этом по любви служат взаимно друг другу и предстоятели, руководя, и подчиненные, повинуясь»[8].

Такім чынам, у рэальнасці, у зямной дзяржаве фактычна існуе дзве дзяржавы: адна ўяўляе самую рэчаіснасць зямной дзяржавы, а другая служыць таму, каб прадвызначыць нябесную дзяржаву[9]. Прычым грамадзян зямной дзяржавы нараджае сапсаваная грахом прырода чалавека, а грамадзян нябеснай дзяржавы нараджае благадаць Госпада, якая вызваляе прыроду чалавека ад граха. Град Божы і град зямны існуюць адзін каля другога; вельмі часта яны з’яўляюцца нават як бы пераплеценымі паміж сабой такім чынам, што грамадзяне града Божага (блачэсныя людзі) жывуць сярод грамадзян града зямнога (людзей нечасцівых), і наадварот. Дзве дзяржавы суседнічаюць на адной Зямлі, над імі распасціраецца адно неба. Яны звязаны ўзаемнай цярпімасцю, садзеяннем і прызнаннем адна другой. Зямная (свецкая) дзяржава забяспечвае ўнутраны мір, якім карыстаецца дзяржава Божая. Абшчына Божай дзяржавы таксама ставіць сябе пад абарону дзяржавы зямной.

На думку Аўгусціна, згодна з жаданнем Усявышняга, згодна з тым, як і чаму Ён стварыў чалавека, натуральны парадак прадпісвае наступнае: «Управляют те, которые заботятся, как муж – женою, родители – детьми, господа – рабами. Повинуются же те, о которых заботятся, как жены – мужьями, дети – родителями, рабы – господами»[10]. Пры гэтым, лічыць Аўгусцін, Стваральнік жадаў толькі аднаго віда панавання, а дакладней,  панавання створанай Ім разумнай істоты – чалавека – над неразумнымі істотамі, «… рыбами морскими, и птицами небесными, и всеми гады, пресмыкающимися на земле (Быт. 1,26)»[11]. Існаванне ж у чалавечым грамадстве рабства «… по праву назначено грешнику… В Писаниях ведь мы не встречаем раба прежде, чем праведный Ной покарал этим именем грех сына (Быт. IХ, 25). Не природа, таким образом, а грех заслужил это имя… грех – первая причина рабства, по которому человек подчиняется человеку в силу состояния своего; и это не бывает иначе, как по суду Божию, у которого нет неправды и который умеет распределять различные наказания соответственно винам согрешающих»[12].

На падставе падзелу рэальных дзяржаўных утварэнняў на дзве дзяржавы – дзяржаву зямную і дзяржаву нябесную – Аўгусцін абгрунтоўвае падзел улады на ўладу свецкую (дзяржаўную) і ўладу царкоўную і прыходзіць да высновы аб безумоўным прыярытэце царкоўнай улады, які (прыярытэт) усталяваны самім Богам. Дзяржаўная ўлада рэгулюе паводзіны і дзейнасць людзей у іх часовым зямным існаванні і сама з’яўляецца часовай. Ужо таму яна павінна падпарадкоўвацца Божаскай (царкоўнай) уладзе, бо яна накіроўвае жыццё вечнае. А паколькі зямным адлюстраваннем Божаскай улады з’яўляецца Царква Хрыстова, то свецкая ўлада павінна падпарадкоўвацца Царкве Хрыстовай.

У сярэдневяковай Еўропе найбольшым аўтарытэтам сярод прыхільнікаў і распрацоўшчыкаў тэалагічнай дактрыны быў Фама Аквінскі, палітычныя погляды якога найбольш поўна выкладзены ў працах «Сума тэалогіі» і «Аб праўленні ўладароў». Фама Аквінскі перакананы ў тым, што дзяржава бярэ свой пачатак ад Бога і накіроўвае развіццё грамадства так, як кормчы накіроўвае карабель у моры. Узнікненне дзяржавы Фама Аквінскі растлумачвае па аналогіі з сатварэннем свету Богам. Гасудара ён лічыць не толькі кіраўніком дзяржавы, але і яе стваральнікам. Гасудар у дзяржаве займае такое ж становішча, як Бог у Сусвеце. Адзінае, што аб’ядноўвае людзей у дзяржаву, – гэта фігура Гасудара. Без гэтага пачатка дзяржава непазбежна распадаецца.

Развіваючы погляды Аўгусціна Блажэннага аб суадносінах свецкай і Божаскай улады, ён абгрунтоўваў перавагу царкоўнай улады над уладай свецкай і прыйшоў да высновы аб тым, што ўмяшанне Царквы ў палітычныя справы дзяржавы з’яўляецца цалкам правамернай справай.

Царква, на яго думку, нават мае права на ўдзел у звяржэнні манарха. Такое права і такая магчымасць у Царквы з’яўляюцца тады, калі правіцель прыйшоў да ўлады шляхам падману народа ці шляхам дварцовага пераварота, а таксама тады, калі ён падаўляе народ і цалкам ўладарыць несправядліва. На думку Фамы Аквінскага, народ мае права нават на бунт супраць правіцеля і на тое, каб пазбавіць правіцеля ўлады ў наступных выпадках: «Если власть выступает против законов Бога и элементарных моральных принципов; в случае превышения властью её компетенций, например, установления чрезмерных налогов… когда правитель, избранный легально, начинает поступать несправедливо»[13].

Разам з тым, нягледзячы на «рэвалюцыйныя» погляды аб магчымасці пазбаўлення правіцеляў улады, Фама Аквінскі выступаў супраць ідэі сацыяльнай роўнасці сярод людзей. Ён лічыў цалкам натуральнай сітуацыю, пры якой розныя сацыяльныя саслоўі людзей займаюць рознае палітычнае і прававое становішча. Гэта, на думку Ф. Аквінскага, цалкам заканамерна, таму што ў людзей розныя прыродныя здольнасці. Адсюль ён робіць выснову, згодна з якой «по Божескому и естественному праву подчиненные должны повиноваться высшим, ибо подчинение – добродетель подданных»[14].

Аквінскі актыўна распрацоўвае пытанні выбару найлепшай формы дзяржавы. На думку Ф. Аквінскага, ніводная з вядомых яму і яго сучаснікам форм дзяржавы – манархія, арыстакратыя, алігархія, дэмакратыя, тыранія – не з’яўляецца дасканалай, таму што не ў стане стварыць усіх неабходных умоў для шчасця і дабрабыту людзей, хаця і аддаваў перавагу манархіі[15]. Разам з тым, Фама Аквінскі сцвярджае, што «… наилучшую форму власти представляет государство, в котором сочетаются элементы монархические, аристократические и демократические»[16].

Найбольш паслядоўным абаронцам і распрацоўшчыкам тэалагічнай тэорыі ў ХIХ стагоддзі быў Жазэф дэ Мэстр, які па адукацыі быў юрыстам і лічыў юрыспрудэнцыю самай выдатнай навукай. Страціўшы ў выніку Вялікай французскай рэвалюцыі высокае сацыяльнае становішча (пасаду суддзі) і маёмасць, якая была канфіскавана, Ж. дэ Мэстр эміграваў у Лазану, дзе і напісаў працу «Разважанні аб Французскай рэвалюцыі», у якой даў грунтоўную крытыку гістарычных падзей, што адбываліся ў ходзе і ў выніку Вялікай французскай рэвалюцыі, разгледзеў і раскрытыкаваў дагаворную тэорыю паходжання дзяржавы і права, сфармуляваў уласныя аргументы на карысць адзіна правільнай, на яго думку, тэалагічнай тэорыі паходжання дзяржавы і права.

Значнае месца ў сваіх разважаннях Ж. дэ Мэстр адвёў крытыцы вучэння Ж.-Ж. Русо. І не выпадкова. Бо справядліва лічыў, што ідэйныя пачаткі, як зараз бы сказалі нашы сучаснікі, «ідэалогію» французскай рэвалюцыі і разбурэння каралеўскай дзяржаўнай улады распрацавалі менавіта прыхільнікі дагаворнай тэорыі паходжання дзяржавы і права, сярод якіх вылучаўся Ж.-Ж. Русо.

Звяртаючыся да Ж.-Ж. Русо і крытыкуючы яго погляды наконт таго, што грамадства ўзнікае ў выніку дагавора, Ж. дэ Мэстр пісаў: «Никогда общество не возникало в силу соглашения. Самая возможность совещания предполагает уже существующее общество. Уже для такого собрания необходимо присутствие
государства». І далей, аспрэчваючы разважанні Ж.-Ж. Русо аб народзе, які з’яўляецца крыніцай улады, дадае: «Ежедневно в судах ребенок, сумасшедший и отсутствующий заменяются представителями, уполномоченными на то единственно законом. Народ соединяет в себе эти три качества в высшей степени, так как он вечно дитя, всегда – безумен, всегда и везде отсутствует»[17].

Але галоўны недахоп, на думку Ж. дэ Мэстра, дагаворнай тэорыі паходжання дзяржавы і права зводзіцца да таго, што дагавор можа быць парушаны, а значыць, можа перарвацца развіццё дзяржаўнасці. Перапынак жа ў развіцці дзяржаўнасці перашкаджае яе росту. Звяртаючыся да Ж.-Ж. Русо, Ж. дэ Мэстр іранічна заўважае: «Вы похожи на ребенка, который ежедневно сажает и пересаживает деревья, чтобы измерить их корни»[18].

Зыходнай метадалагічнай пасылкай яго працы быў вывад аб тым, што дзяржава «… есть тело, которое, чтобы быть единым, должно подчиняться единой воле и следовать одной традиционной мысли для сохранения своего существования. Жизнь его должна исходить из единого центра, а не создаваться взаимодействием частных волей… Государство есть организм и, подобно всякому организму, живет силою, почерпнутою в отдаленном, неизвестном ему прошлом, живет внутренним образующим началом, также ему неизвестным. В основе его единства лежит тайна и такая же тайна составляет основу его преемственности. Это не ясно, но потому и жизненно: жизнь основана на совершенно неуловимых началах»[19].

Сімвалам адзінства дзяржавы, на думку Ж. дэ Мэстра, з’яўляецца кароль, асновай улады якога з’яўляецца Бог. Толькі ад Бога залежыць усякая ўлада, Бог з’яўляецца творцай улады і адначасова суддзёй гэтай улады. Улада караля абсалютная, але абсалютныя і яго абавязкі. Кароль абавязаны абсалютна перад істотай Абсалютнай (Богам), а не перад капрызам натоўпу і не перад «тленной» канстытуцыяй. Правы народа, лічыць Ж. дэ Мэстр, – гэта абавязкі манарха перад Богам. Кароль павінен слухацца голаса Бога, захавальніцай якога з’яўляецца Царква. Такім чынам, Гасудары павінны маральна падпарадкоўвацца божаскай праўдзе, а адпаведна, і Царкве, якая захоўвае таямніцу божаскай праўды. Адсюль вынікае, што Царква адукуе каралёў наконт іх абавязкаў і вызначае гэтыя абавязкі.

 

3. Патрыярхальная тэорыя паходжання дзяржавы і права.

Асобныя моманты патрыярхальнай тэорыі паходжання дзяржавы і права былі сфармуляваны яшчэ ў старажытнасці. Цікавыя меркаванні аб патрыярхальным шляху паходжання дзяржавы і права былі выказаны Платонам, асабліва ў яго працах «Дзяржава» і «Законы» і Арыстоцелем у працы «Палітыка». Думкі знакамітых
грэкаў аб патрыярхальным паходжанні дзяржавы падзяляў таксама не менш знакаміты рымлянін Цыцэрон, шэраг з якіх выказаў у працы «Аб дзяржаве».

Платон лічыў, што дзяржава (поліс) узнікае як сумеснае пасяленне людзей, якое ўзнікае з таго, што людзі маюць агульныя патрэбы. Кожны чалавек па асобку не можа задаволіць усе свае патрэбы, а таму людзі збіраюцца разам, каб жыць супольна і аказваць адзін аднаму дапамогу[20]. Разам з тым, найлепшым чынам, на думку Платона, людзі ў супольным (дзяржаўным) жыцці ў стане ажыццявіць свае мары і задаволіць свае патрэбы, калі падзяляюцца на пэўныя саслоўі, кожнае з якіх выконвае свае адметныя функцыі – кіраўнікоў, воінаў і вытворцаў[21].

З патрэбаў супольнага пражывання выводзіў абгрунтаванне паходжання дзяржавы і вучань Платона Арыстоцель. Аб’яднанне некалькіх сем’яў з мэтай абслугоўвання іх патрэбаў прыводзіць, на яго думку, да ўтварэння паселішчаў, а супольнасць, якая складаецца з некалькіх паселішчаў, ёсць цалкам завершаная дзяржава. Ён пісаў аб тым, што грэчаскія дзяржавы таму спачатку і кіраваліся царамі, што яны ўтвараліся з элементаў, якія прызнавалі над сабой царскую ўладу, бо ва ўсялякай сям’і старэйшы надзелены паўнамоцтвамі цара. Арыстоцель заўважае: «Власть же отца над детьми может быть уподоблена власти царя: родитель властвует над детьми в силу своей любви к ним и вследствие того, что он старше их, а такой вид власти и есть именно царская власть… Царь по природе должен отличаться от подданных, но быть одного с ними рода. И так же относится старший к младшим и родитель к ребенку»[22]. Такім чынам, дзяржава, дзяржаўная (царская) улада, на думку Арыстоцеля, як бы ўзнікае, вырастае арганічна з разросшайся сям’і, а таму дзяржаўная (царская) улада ёсць заканамерны працяг бацькоўскай улады.

Выказваючы меркаванні аб паходжанні дзяржавы і права, Платон і Арыстоцель абапіраліся перш-наперш на вядомы ім вопыт узнікнення дзяржавы і права ў старажытнай Грэцыі і старажытнай Італіі. Пры гэтым яны звярнулі галоўную ўвагу на той бясспрэчны гістарычны факт, што ў станаўленні дзяржаўнасці ў гэтых рэгіёнах значную ролю адыгрывалі старэйшыны родаў, кіраўнікі саветаў старэйшын. Менавіта гэтая катэгорыя насельніцтва арганізоўвала вытворчасць і гандаль, наладжвала стасункі з суседзямі і кантралявала тавараабмен. Менавіта з гэтага слою падчас ваенных дзеянняў выбіралі военачальнікаў, а затым па меры павелічэння колькасці насельніцтва і ў мэтах эфектыўнага кіравання супольнасцю сталі выбіраць правадыроў. Менавіта з кола старэйшын паходзілі і першыя цары.

У гэтым рэгіёне Зямлі, такім чынам, працэс стварэння дзяржаўна-арганізаванага грамадства пайшоў як бы па патрыярхальнаму тыпу, г. зн. па тыпу разрастання кроўнароднаснай сям’і, а цар ужо станавіўся «бацькам» (патрыярхам) усяго народа. Такім чынам, узнікненне дзяржаўна-арганізаванага грамадства ў гэтай
часткі чалавечай супольнасці выглядае як заканамерны вынік разросшайся сям’і, а дзяржаўная ўлада ўзнікае ў выніку паступовага пераўтварэння ўлады бацькі ва ўладу валадара, уладу манарха[23].

Найперш трэба адзначыць тое, што прыхільнікі дадзенай тэорыі шукаюць свае аргументы, як і распрацоўшчыкі тэалагічнай дактрыны, у Кнізе Кніг – у Бібліі. Абапіраючыся на Святое пісанне, яны лічаць, што адначасова з стварэннем чалавека ствараецца і правобраз дзяржавы: першая сям’я і з’яўлялася першай дзяржавай. Бо, ствараючы Адама і Еву, Гасподзь прадугледзеў і заклаў у іх узаемаадносіны два вельмі важныя «дзяржаваствараючыя» прынцыпы – прынцып іерархічнасці ва ўзаемаадносінах Адама і Евы – «сотворим ему помощника» (Быт. 2.18) і адначасова прынцып іх роўнасці. Такім чынам, па сутнасці, адначасова з стварэннем асобнай чалавечай істоты была створана таксама чалавечая супольнасць і закладзены асноўныя элементы дзяржаўна-арганізаванага грамадства і яго прававой сістэмы.

Дэталёвую распрацоўку гэтай канцэпцыі зрабіў англійскі даследчык сэр Роберт Філмэр у трактаце «Патрыярх: абарона натуральнай улады каралёў супраць ненатуральнай свабоды народа», які быў напісаны ў 1637-1638 г., а апублікаваны толькі ў 1680 г. Асобныя моманты канцэпцыі Р. Філмэра выкладзены таксама ў такіх яго творах, як «Неабходнасць абсалютнай улады ўсіх каралёў» і «Анархія абмежаванай ці змешанай манархіі».

Абапіраючыся на тэкст Бібліі, Філмэр даказваў, што кароль валодае ўладай як патрыярх і нашчадак патрыярха Адама, ён з’яўляецца бацькам сваіх падданых. Р. Філмэр сцвярджаў, што біблейскі Адам атрымаў ад Бога не толькі бацькоўскую, але і каралеўскую ўладу над сваімі нашчадкамі. Ад Адама ўлада перайшла да яго старэйшага сына – патрыярха, ад якога ў сваю чаргу паходзяць каралі.

Галоўны тэзіс Р. Філмэра зводзіцца да таго, што людзі ад прыроды не з’яўляюцца свабоднымі, бо яны ад нараджэння падпарадкоўваюцца сваім бацькам. Вось гэтую ўладу бацькоў Р. Філмэр называе манархічнай, бацькоўскай уладай, правам бацькоўства. Ён сцвярджае, што права бацькоўства пачалося ад Адама, працягвалася натуральным шляхам, бесперапынна падтрымлівала парадак у свеце ў часы патрыярхаў да ўсяленскага патопа. Права бацькоўства выйшла з каўчэга разам з Ноем і яго сынамі, яно прывяло да ўлады і падтрымлівала ўсіх манархаў на Зямлі да ягіпецкага палону ізраільцян. Падчас гэтага палону дадзенае права было як бы замуравана да таго часу, пакуль Бог не даў ізраільцянам цароў. Са з’яўленнем жа царскай улады ў ізраільцян было ўзноўлена і першапачатковае права на спадчыну бацькоўскай улады па прамой лініі.

 

4. Дагаворная тэорыя паходжання дзяржавы і права.

Дагаворная тэорыя была даволі падрабязна сфармулявана ў працы раннебуржуазнага галандскага мысліцеля, вучонага-юрыста Гуга Гроцыя «Аб праве вайны і міра», а найбольш поўна і паслядоўна была выкладзена англійскімі філосафамі Джонам Локам у працы «Два трактаты аб праўленні» і Томасам Гобсам у працы «Левіяфан, ці матэрыя, форма і ўлада дзяржавы царкоўнай і грамадзянскай». Важкі ўклад у абгрунтаванне яе палажэнняў зрабілі таксама Б. Спіноза (праца «Багаслоўска-палітычны трактат»), Ж-Ж. Русо (працы «Разважанні аб паходжанні і асновах няроўнасці паміж людзьмі» і «Аб грамадскім дагаворы, ці прынцыпы палітычнага права»), І. Кант (праца «Метафізіка нораваў»).

У адрозненне ад тэалагічнай і патрыярхальнай канцэпцый, якія першапрычыну ўзнікнення дзяржавы і права бачаць у Божаскай волі, дагаворная дактрына сцвярджае, што арганізаванае ў дзяржаву грамадства – справа рук чалавека. Яе прыхільнікі зыходзяць з таго, што першапачаткова ўзнікае чалавечая супольнасць, якая доўгі час існуе, не маючы дзяржавы. Гэты перыяд у гісторыі чалавечага грамадства называецца натуральным станам супольнасці, і людзі жывуць у ім без улады над сабой.

Праўда, адны прыхільнікі дагаворнай тэорыі апісвалі існаванне чалавека ў ім у стане неабмежаванай асабістай свабоды, якая вяла да анархіі, да вайны «ўсіх супраць усіх». Томас Гобс, напрыклад, падкрэслівае, што ў дадзяржаўным грамадстве, «… пока люди живут без общей власти, держащей всех их в страхе, они находятся в том состоянии, которое называется войной, а именно в состоянии войны всех против всех»[24]. Другія ж, наадварот, бачылі ў натуральным стане чалавека мірнае першабытнае царства свабоды. Джон Лок адзначае, што людзі, якія знаходзяцца ў натуральным стане, знаходзяцца ў стане «… полной свободы в отношении их действий и в отношении распоряжения своим имуществом и личностью в соответствии с тем, что они считают подходящим для себя в границах закона природы, не испрашивая разрешения у какого-либо другого лица и не завися от чьей-либо воли»[25]. Ж.-Ж. Русо характарызаваў натуральны стан чалавека як свайго роду «залаты век» чалавецтва. «До тех пор, – піша Русо, – пока люди довольствовались своими убогими хижинами… пока они были заняты лишь таким трудом, который под силу одному человеку, и только такими промыслами, которые не требовали участия многих рук, они жили свободные, здоровые, добрые и счастливые, насколько они могли быть такими по своей природе, и продолжали в отношениях между собой наслаждаться радостями общения, не нарушавшими их независимости»[26].

Дзяржаўна-арганізаванае грамадства ўзнікае ў выніку дамовы (дагавора) паміж людзьмі.

Згодна з вучэннем Гуга Гроцыя, людзі аб’ядналіся ў дзяржаву пасля таго, як пераканаліся ў тым, што немагчыма супрацьстаяць гвалту ізаляванымі сем’ямі, прычым «… люди объединились в государство не по божественному повелению, но добровольно»[27], а дзяржава па сваёй сутнасці ёсць «… совершенный союз свободных людей, заключенный ради соблюдения права и общей пользы»[28].

Дагавор аб стварэнні дзяржавы, згодна з Т. Гобсам, – адзінае выйсце са стану анархіі, вайны і самазнішчэння чалавечай супольнасці, таму што там, дзе «… нет видимой власти, держащей их в страхе и под угрозой наказания, принуждающей их к выполнению соглашений и соблюдению естественных законов… они в силу различия своих интересов должны по необходимости разобщиться и снова быть ввергнутыми в междоусобную войну»[29]. Прызначэнне дагавора Т. Гобс бачыць у тым, каб кожны падпарадкаваў сваю волю воле адной асобы, якая толькі і ў стане забяспечыць рэальнае адзінства людзей, а змест дагавора зводзіцца да таго, што кожны чалавек як бы сказаў другому чалавеку: «я уполномачиваю этого человека или это собрание лиц и передаю ему мое право управлять собой при том условии, что ты таким же образом передашь ему свое право и санкционируешь все его действия»[30].З характару натуральнага стану людзей і зместу дагавора аб стварэнні дзяржавы Т.Гобс выводзіць яе сутнасць: «В этом человеке или собрании лиц состоит сущность государства, которая нуждается в следующем определении: государство есть единое лицо, ответственным за действия которого сделало себя путем взаимного договора между собой огромное множество людей, с тем, чтобы это лицо могло использовать силу и средства всех их так, как сочтет необходимым для их мира и общей защиты»[31]. У сваю чаргу, з характару дагавора і сутнасці дзяржавы выводзіцца і характар улады. Яна, на думку Т. Гобса, павінна быць абсалютнай манархіяй, бо «… она так обширна, как только это можно себе представить»[32].

Адказваючы на пытанне аб тым, чаму чалавек вымушаны адмовіцца ад абсалютнай свабоды над самім сабой і над сваёй уласнасцю, якія пануюць у натуральным стане існавання чалавека, заключыць дагавор з іншымі людзьмі і стварыць дзяржаву, Дж. Лок фармулюе «… самый очевидный ответ, что хотя в естественном состоянии он обладает подобным правом, но все же пользование им весьма ненадежно и ему постоянно угрожает посягательство других… большая часть людей не особенно строго соблюдает равенство и справедливость, поскольку пользование собственностью, которую он имеет в этом состоянии, весьма небезопасно, весьма ненадежно… Поэтому-то великой и главной целью объединения людей в государства и передачи ими себя под власть правительства является сохранение их собственности»[33]. Разам з тым, заключаючы дагавор, людзі, на думку Дж. Лока, ахвяруюць толькі часткай сваіх натуральных правоў (правам на самадапамогу і самаабарону), робяць гэта для забеспячэння іншых правоў (права прыватнай уласнасці і асабістай свабоды). Па Дж. Локу, дзяржава ёсць дамова людзей аб абароне і натуральным дабрабыце шляхам падпарадкавання волі большасці, якая не парушае асабістай свабоды і ўласнасці.

Нямецкі юрыст С. Пуфендорф у працы «Аб пасадзе чалавека і грамадзяніна» (1673) пагаджаўся з Т. Гобсам у тым, што дзяржава неабходна для забеспячэння бяспекі людзей адзін ад аднаго, для забеспячэння агульнай карысці, але пісаў не аб адным, а аб двух дагаворах: а) дагаворы паміж людзьмі аб утварэнні дзяржавы (Pactum unionis civilis) і б) дагаворы паміж людзьмі і ўрадам аб падпарадкаванні людзей уладзе (pactum subjektionis civilis). У выніку першага дагавора асобныя індывіды аб’ядноўваюцца разам і з дапамогай «dekretum formae» яны ўсталёўваюць форму кіравання, а ў выніку другога дагавора ўжо аб’яднаныя індывіды падпарадкоўваюць сваю волю воле адной вядомай асобы (фізічнай альбо зборнай).

У выніку аб’яднання ўсталёўваецца абсалютная манархія, у якой манарх павінен быць толькі інструментам дзяржаўнай улады. Разам з тым, канструкцыя другога дагавора, сфармуляваная С. Пуфендорфам, дазволіла яму абгрунтаваць не толькі абсалютныя правы манарха ва ўмовах абсалютнай манархіі, але і правы яго падданых. Калі падданыя перадаюць манарху неабмежаваныя паўнамоцтвы, то манарх, паводле С. Пуфендорфа, павінен узяць на сябе той абавязак, згодна з якім улада ніколі не можа быць выкарыстана ім інакш, як на карысць падданых. Заключаючы дагавор, людзі не адмаўляюцца ад большай часткі сваіх натуральных правоў, яны толькі дэлегуюць манарху ўладныя паўнамоцтвы, а манарх, які звязаны ўмовамі дагавора з падданымі, з’яўляецца абаронцам гэтага дагавора, прычым, абаронцам з неабмежаванымі паўнамоцтвамі[34].

Ніхто з прыхільнікаў дагаворнай тэорыі паходжання дзяржавы не разглядаў грамадскі дагавор як гістарычны факт. На яго глядзелі як на тэарэтычную канструкцыю, без якой нельга растлумачыць паходжанне дзяржавы, розніцу паміж дадзяржаўным і дзяржаўна-арганізаваным грамадствам, форму дзяржавы: абсалютную манархію, па Т. Гобсу, і канстытуцыйную манархію, па Дж. Локу.

 

5. Арганічная тэорыя паходжання дзяржавы і права.

Арганічная тэорыя паходжання дзяржавы і права была распрацавана ў ХІХ ст. намаганнямі, галоўным чынам, Г. Спенсера ў яго працах «Сацыяльная статыка» і «Асновы сацыялогіі», а таксама І.-К. Блюнчлі ў яго працы «Антрапалагічныя нарысы вучэнняў аб дзяржаве і праве». Асобныя палажэнні дадзенай канцэпцыі былі абгрунтаваны Г. Прэйсам, Ж. Вормсам і шэрагам іншых даследчыкаў.

Праўда, асобныя меркаванні аб падабенстве дзяржавы і права чалавечаму арганізму выказваліся яшчэ старажытнымі грэкамі – знакамітымі Платонам і Арыстоцелем. Платон, напрыклад, параўноўваў структуру і функцыі дзяржавы са здольнасцямі чалавека і асобнымі праявамі яго душы, а Арыстоцель даваў ілюстрацыю тэзіса аб падабенстве дзяржавы, чалавечага арганізма і супольнасці людзей наступным чынам: «Первичным по природе является государство по сравнению с семьей и каждым из нас; ведь необходимо, чтобы целое предшествовало части. Уничтожь живое существо в его целом, и у него не будет ни ног, ни рук, сохранится только наименование их… Всякий предмет определяется совершаемым им действием и возможностью совершать это действие; раз эти свойства у предмета утрачены, нельзя уже говорить о нем как таковом: останется только его обозначение»[35].

Спрыяльную глебу арганічная тэорыя паходжання дзяржавы і права знайшла ў канцы ХVIII – пачатку ХIХ стагоддзя пасля таго, як у філасофіі адбыўся метадалагічны пераварот, які быў звязаны з тым, што ажыццявіўся пераход ад механістычных уяўленняў аб развіцці грамадства да арганічнага міраўспрымання. Яркім прыкладам такога пераходу з’явілася філасофія Шэлінга, у якой было паслядоўна праведзена арганічнае міраўспрыманне і якое тлумачыла ўсе з’явы свету па аналогіі са з’явамі арганічнага жыцця.

У ХIХ стагоддзі, – піша Н.М. Каркуноў, – «… органическое понимание явлений общественной жизни делается, можно сказать, одной из самых популярных, самых распространенных идей настоящего столетия. Она нашла себе представителей среди мыслителей самого разнообразного направления… Конт естественно пришел к признанию общества организмом, так как нельзя отрицать значительного сходства явлений жизни и явлений общества… Органическое учение об обществе принимало довольно различные формы. У так называемой органической школы, основанной под непосредственным влиянием Шеллинга, Краузе, все дело сводилось к признанию того, что в общественной жизни, как и в жизни органической, все явления находятся во взаимной обусловленности… Но наибольшее распространение получила та форма органической теории, которая, примыкая к позитивизму, признает общество организмом в смысле тождества законов жизни с законами общественности»[36].

Прыхільнікі дадзенай тэорыі лічаць яе асновастваральнікам рымляніна Мененія Агрыпу. Справа ў тым, што калісьці ў гісторыі рымскай дзяржавы здарыўся наступны выпадак. Plebs у чарговы раз, будучы незадаволены сваім сацыяльным становішчам, пакінуў горад Рым і пасяліўся на Свяшчэннай гары, адгарадзіўшы свой лагер валам і ровам. Пад пагрозай знешняга ворага і разумеючы неабходнасць усталявання згоды ў народзе, дзеля захавання адзінства дзяржавы да рlebsа на перамовы быў адпраўлены Мененій Агрыпа, чалавек красамоўны і паважаны плебеямі, паколькі сам быў родам з іх. Ціт Лівій распавядае ў сваёй «Гісторыі Рыма ад заснавання горада» аб тым, што парламенцёр распавёў плебеям адну гісторыю: «В те времена, когда не было в человеке все согласовано, но каждый член говорил и решал, как ему вздумается, возмутились другие члены, что все их старания и усилия идут на потребу желудку; а желудок, спокойно сидя в середке, не делает ничего и лишь наслаждается тем, что получает от других. Сговорились тогда члены, чтобы ни рука не подносила пищи ко рту, ни рот не принимал подношения, ни зубы его не разжевывали. Так, разгневавшись, хотели они смирить желудок голодом, но и сами все и все тело вконец исчахли. Тут-то и открылось, что и желудок не нерадив, что не только он кормится, но и кормит, потому что от съеденной пищи возникает кровь, которой сильны мы и живы, а желудок равномерно по жилам отдает ее всем частям тела. Так, сравнением упоподобив мятежу частей тела возмущение плебеев против сенаторов, изменил он настроение людей». За гэты ўчынак Мененій Агрыпа заслужыў агульную павагу рымлян, яго ў роўнай ступені любілі як патрыцыі, так і плебеі, а пасля Свяшчэннай гары ён стаў яшчэ больш шаноўным сярод простага народа. «На погребение этого посредника, поборника гражданского согласия, – падкрэслівае Ціт Лівій, – который отправлен был сенатом к плебеям и вернул римских плебеев в город, не хватило средств. Похоронили его плебеи, внеся по шестой части асса каждый»[37].

Прыхільнікі арганічнай дактрыны лічаць, што грамадства – гэта жывы арганізм, які развіваецца натуральным шляхам (ад зародкавага да развітага стану), які не залежыць ад сваіх элементаў, а, наадварот, вызначае іх лёс. Дзяржава ў адпаведнасці з дадзенай канцэпцыяй – арганізм у арганізме ці жыццёва важны яго орган, які функцыянуе аб’ектыўна, у адпаведнасці з праграмай, якая закладзена ў генатыпе – зародышу дзяржавы[38].

І.-К. Блюнчлі, абапіраючыся на палажэнні аб развіцці жывых істотаў ад ніжэйшых відаў да вышэйшых, а ад іх да чалавека, сцвярджаў, што дзяржава з’яўляецца разнавіднасцю арганізма[39]. Дзяржава, вучыў ён, – вынік дзеяння сіл прыроды, яна ўзнікае адначасова з людзьмі, дзяржаўная ўлада па сваёй сутнасці ёсць натуральнае панаванне цэлага (арганізма, чалавечай супольнасці) над часткамі (індывідам, групамі індывідаў).

Грамадства, па Г. Спенсэру, складаецца з жывых частак, а таму яно з’яўляецца жывым арганізмам. Г. Спенсэр перакананы ў тым, што паміж грамадствам і біялагічным арганізмам ёсць вялікае падабенства ў прынцыпах арганізацыі і развіцця, а таму, падобна развіццю біялагічнага арганізма і згодна з заканамернасцямі яго арганізацыі і развіцця, можна даследаваць заканамернасці развіцця і функцыянавання грамадства і дзяржавы. Паколькі характэрнай асаблівасцю жывога цэлага з’яўляецца яго рост, дыферэнцыяцыя будовы і спецыялізацыя функцый, а таксама размнажэнне і смяротнасць, то і грамадства цалкам падпарадкоўваецца гэтым жа заканамернасцям. Грамадства, на думку  Г.Спенсэра, развіваецца, як і біялагічныя арганізмы, ад простых да больш складаных. Дробныя чалавечыя групы аб’ядноўваюцца ў больш буйныя і складаныя аб’яднанні – плямёны, саюзы плямёнаў, гарады-дзяржавы, імперыі, у ім утвараюцца розныя саслоўі, розныя грамадскія класы, усталёўваюцца ўсё больш і больш разнародныя грамадскія ўстановы, узрастае спецыялізацыя заняткаў. Спецыялізацыя і дыферэнцыяцыя органаў і ўстаноў дзяржавы адбываецца так, як адбылася дыферэнцыяцыя нервовай сістэмы. Вядома, што ў ніжэйшых жывёл адна нервовая сістэма, у вышэйшых іх дзве. Гэтак сама і ў дзяржаве, лічыць Г. Спенсэр, першапачаткова ваеннае кіраванне супадае з грамадзянскім, а ў выніку далейшага развіцця грамадства гэтыя сістэмы кіравання адасабляюцца адзін ад аднаго.

Паколькі Г. Спенсэр лічыў чалавека першапачатковай клеткай чалавечай супольнасці, то тып грамадства з’яўляўся, на яго думку, працягам якасцяў індывідаў. У першабытным грамадстве па прычыне росту і ўдасканалення тэхнікі адбыўся падзел працы паміж людзьмі. Менавіта з яго выраслі «ніжэйшы клас», якому наканавана дабываць сродкі існавання супольнасці – гэта рукі і ногі чалавека; і «вышэйшы клас», які павінен кіраваць супольнасцю, быць на чале яе – гэта мозг; вочы чалавека. Такі падзел у грамадстве адбыўся, па Г. Спенсэру, яшчэ напачатку сацыяльнага жыцця і будзе існаваць вечна. Дзяржава і моцная дзяржаўная рэгламентацыя жыццядзейнасці грамадства ўзнікла ўжо на самых ранніх этапах развіцця чалавечай супольнасці, калі ваенная дзейнасць была галоўнай формай існавання розных плямёнаў. Гэтая дзейнасць патрабавала асобнага, прымусовага тыпу палітычнай арганізацыі грамадства, максімальнай мабілізацыі і інтэграцыі ўсіх яго членаў, «… полного корпоративного действия… сильного правительственного воздействия». Так узнікае, а затым і развіваецца па законах развіцця біялагічнага арганізма, дзяржава[40]..

 

6. Тэорыя гвалту.

Тэорыя гвалту сфармулявана ў працах Я. Дзюрынга, К. Кауцкага, Ф. Апенгеймера, Л. Гумпловіча і іншых даследчыкаў. Прыхільнікі гэтай канцэпцыі сцвярджаюць, што асноўнай прычынай узнікнення дзяржавы з’яўляецца гвалт у форме заваявання аднаго племені другім ці ў выніку гвалту адной часткі грамадства над другой. Прычым адны аўтары, напрыклад, Я. Дзюрынг, бачылі прычыну ўзнікнення дзяржаўна-арганізаванага грамадства ва ўнутраным гвалце, а іншыя, напрыклад, Л. Гумпловіч, перавагу ў стварэнні дзяржавы і права аддавалі гвалту знешняму.

Франц Апенгеймер прайшоў да высновы, згодна з якой дзяржава ўзнікае ў той момант, калі пераможцы ў барацьбе пачынаюць шкадаваць жыццё скароных. Вось для кіраўніцтва скаронымі і спатрэбілася дзяржава. Скаронымі, па Ф. Апенгеймеру, з’яўляюцца мірныя земляробы, якія падпарадкоўваюцца ўзброеным заваёўнікам і пагаджаюцца плаціць ім даніну. Вельмі ёмка працэс фармавання дзяржаўна-арганізаванага грамадства сфармуляваў Карл Кауцкі і апісаў яго наступным чынам: «Племя победителей, – адзначае К. Кауцкі, – подчиняет себе племя побежденных, присваивает себе и всю их землю и затем принуждает побежденное племя систематически работать на победителей, платить им дань или подати. При всяком случае такого завоевания возникает деление на классы, но не вследствие деления общины на различные подразделения, а вследствие соединения в одно двух общин, из которых одна делается господствующим, другая угнетенным и эксплуатируемым классом, принудительный же аппарат, который создают победители, превращается в государство»[41].

Найбольш грунтоўна і паслядоўна тэорыю гвалту распрацаваў Людвіг Гумпловіч у сваіх працах «Расавая барацьба. Сацыялагічнае даследаванне» і «Агульнае вучэнне аб дзяржаве». Л. Гумпловіч лічыў, што дзяржава і права ўзнікаюць натуральным шляхам з другіх, дадзяржаўных утварэнняў. На яго погляд, першаснымі сацыяльнымі групамі, з якіх пайшло ўсё чалавецтва, былі разнастайныя орды, якіх было вельмі шмат у розных частках свету. Орды былі непадобнымі адна на другую, таму што пражывалі ў розных геаграфічных умовах, карысталіся рознымі сродкамі і спосабамі для забеспячэння сваёй жыццядзейнасці. Але сярод мноства ордаў выдзяляліся два галоўных тыпы – орды качавыя і орды аседлыя. Качэўнікі – сапраўдныя касмапаліты, іх дэвіз – ubi bene, ibi patria – дзе добра – там і радзіма. Яны не задавальняюцца той радзімай, якую дала ім прырода і здзяйсняюць набегі дзеля рабаўніцтва на сваіх суседзяў. У сваю чаргу аседлыя орды (плямёны) падобныя на птушак, якія вырабляюць свае гнёзды. Яны міралюбівыя і аседлыя расы, звязаны з зямлёй, і зямля з’яўляецца для іх qlebae abscripti.

Два вышэйакрэсленыя тыпы ордаў, на думку Л. Гумпловіча, пастаянна сутыкаліся паміж сабой. Гэта прывяло да заваявання. З факта заваявання адной арды другой натуральным чынам вырастае арганізацыя ўлады ў форме дзяржавы. І надалей пачынае ўладарыць ужо дзяржава з дапамогай прававых норм, якія з’яўляюцца чыста дзяржаўным устанаўленнем.

Пры фармуляванні сваіх поглядаў і высноў Л. Гумпловіч абапіраўся на велізарнейшы факталагічны матэрыял і таму цалкам заканамерна сцвярджаў: «История не предъявляет нам ни одного примера, где бы государство возникало не при помощи акта насилия, а как-нибудь иначе. Кроме этого, государство было насилием одного племени над другим, оно выражалось в завоевании и порабощении более сильным чужим племенем более слабого, уже оседлого населения»[42].

Тое сацыяльнае цэлае, якое ўтвараецца пасля заваявання адной ардой арды іншай, Л. Гумпловіч называе народам. Менавіта дзяржава звязвае ў агульную супольнасць розныя орды (плямёны) і робіць іх адным народам. Такім чынам, племя (арда) – паняцце этнічнае, а народ – паняцце палітычнае. Нацыя ж, у сваю чаргу, на думку Л. Гумпловіча, ёсць з'ява і прадукт культурнага развіцця народа.

Крытыкуючы іншыя тэорыі паходжання дзяржавы і права, Л. Гумпловіч заўважае, што вучэнне аб узнікненні дзяржавы і права шляхам заваявання і падпарадкавання з’яўляецца цалкам рэальным вучэннем, таму што мае пад сабой гістарычную праўду. Што ж тычыцца іншых шляхоў узнікнення дзяржаўна-арганізаванага грамадства і дзяржавы, то Л. Гумпловіч лічыць іх «… лишь логическими конструкциями»[43], а на пытанне аб тым, чаму ж гэтыя канструкцыі, якія абапіраюцца на хісткія гіпотэзы, а не на гістарычныя факты, падтрымліваюцца многімі юрыстамі і дзяржававедамі, іранічна і ў той жа час вельмі дакладна зазначае: «Причина в господствовавшем когда-то в этой науке (философии права) стремлении выводить и право, и государство из высшей идеи, из этического принципа, согласно которому человек – осуществитель высшей нравственной идеи, он для ее осуществления создает право, а для защиты права – государство. И хотя затем стало известно, что люди грешили против этой идеи, никто не захотел ломать эту благообразную теорию»[44].

 

7. Марксісцкая (матэрыялістычная, «класавая») тэорыя паходжання дзяржавы і права.

Марксісцкая тэорыя доўгі час у ХХ стагоддзі была не проста пануючай, а і адзіна правільнай у савецкай, а, значыць, і беларускай юрыдычнай навуцы. Праблематыка паходжання дзяржавы і права была прадметам разгляду ў шматлікіх творах класікаў марксізма-ленінізма, найбольш грунтоўнымі сярод якіх з’яўляюцца праца Ф. Энгельса «Паходжанне сям’і, прыватнай уласнасці і дзяржавы», а таксама праца У. Леніна «Дзяржава і рэвалюцыя».

Марксісцкая тэорыя паходжання дзяржавы і права называецца матэрыялістычнай таму, што асновай фармавання дзяржаўна-арганізаванага грамадства і ўзнікнення права лічыць аб’ектыўныя і заканамерныя працэсы, якія адбываліся ў вытворчых адносінах грамадства і якія ў сваю чаргу былі абумоўлены развіццём і ўдасканаленнем сродкаў вытворчасці і прыладаў працы. У той жа самы час марксісцкая тэорыя паходжання дзяржавы і права лічыцца класавай таму, што, па-першае, разглядае класы (асобныя сацыяльныя групы людзей) і іх барацьбу між сабой за ўладу рухаючай сілай гісторыі, а, па-другое, абгрунтоўвае палажэнне, згодна з якім дзяржава і права маюць выключна класавы характар, таму што выражаюць і абараняюць інтарэсы эканамічна і палітычна пануючых класаў.

Згодна з марксісцкай канцэпцыяй, у падмурку паходжання дзяржавы ляжаць перш-наперш эканамічныя прычыны. Напачатку чалавечай гісторыі існуе першабытнае грамадства, якое затым у выніку роста вытворчых сіл і з’яўлення прыватнай уласнасці на сродкі вытворчасці, раскола грамадства на класы з супярэчлівымі эканамічнымі інтарэсамі і барацьбы паміж імі пераўтвараецца ў дзяржаўна-арганізаванае грамадства.

Дзяржава ўзнікае не як сродак прымірэння класаў, а як сродак у руках эканамічна пануючых класаў для ўтрымання свайго пануючага становішча, для класавага панавання. «Государство, – пісалі К. Маркс і Ф. Энгельс, – есть та форма, в которой индивиды, принадлежащие к господствующему классу, осуществляют свои общие интересы»[45]. У.І. Ленін, развіваючы палажэнні К. Маркса і Ф. Энгельса аб класавай прыродзе дзяржавы, у сваёй фундаментальнай працы «Дзяржава і рэвалюцыя» падкрэсліваў: «Государство возникает там, тогда и постольку, где когда и поскольку классовые противоречия объективно не могут быть примирены…Государство есть машина для угнетения одного класса другим, машина, чтобы держать в повиновении одному классу прочие подчиненные классы»[46].

У адпаведнасці з класавым разуменнем грамадства і яго гісторыі К. Марксам і Ф. Энгельсам было сфармулявана і азначэнне права. Яны лічылі, што права існуе толькі ва ўмовах класавага грамадства і з’яўляецца матэрыяльна абумоўленай з’явай. У «Маніфесце Камуністычнай партыі» – адной з першых сумесных прац К. Маркса і Ф. Энгельса, звяртаючыся да буржуазіі, яны сцвярджалі: «Ваше право есть лишь возведенная в закон воля вашего класса, воля, содержание которой определяется материальными условиями жизни вашего класса»[47].