§ 94. ДЗЕЯСЛОВЫ, СКЛАДАНЫЯ З SUM, ESSE

 

Да дзеяслова sum, esse, fui часта далучаюцца прэфіксы, якія надаюць яму новыя значэнні: ab - аддаленне, ad - набліжэнне, inter - знаходжанне сярод чагосьці, prae - знаходжанне перад чымсьці і інш. Напрыклад:

 

 

Пры спражэнні змяняецца толькі дзеяслоў sum, esse, fui, а прэфікс застаецца нязменным.

 

I n d i c a t ī v u s

	рraesens	imperfectum	futūrum I	perfectum	plusquamperf.	futūrum II
sing.	absum	aběram	aběro	afui	afuěram	afuěro
	abes	aběras	aběris	afuisti	afuěras	afuěris
	abest	aběrat	aběrit	afuit	afuěrat	afuěrit
plur.	absŭmus	aberāmus	aberĭmus	afuĭmus	afuerāmus	afuerĭmus
	abestis	aberātis	aberĭtis	afuistis	afuerātis	afuerĭtis
	absunt	aběrant	aběrunt	afuērunt	afuěrant	afuěrint

 

Participium		praesentis:		absens, absentis[5]
		futūri:		afutūrus, a, um
Infinitīvus		praesentis:		abesse
		perfecti:		afuisse
		futūri:		afutūrus, a, um esse
Imperatīvus		praesentis:		abes, abeste
		futūri:		abesto, abesto, abestōte, absunto

 

possum, posse, potui

Дзеяслоў posse - магчы ўтварыўся ад асновы прыметніка potis, pote - магутны і дзеяслова esse. Пры гэтым t асімілявалася з s (potsum > possum), а поруч з інфінітывам posse сустракаецца форма potesse.

 

I n d i c a t ī v u s 

		praesens		imperfectum	futūrum I		perfectum	plusquamperf.	futūrum II
sing.	1	possum		potěram	potěro		potui	potuěram	potuěro
	2	potes		potěras	potěris		potuisti	potuěras	potuěris
	3	potest		potěrat	potěrit		potuit	potuěrat	potuěrit
plur.	1	possŭmus		poterāmus	poterĭmus		potuĭmus	potuerāmus	potuerĭmus
	2	potestis		poterātis	poterĭtis		potuistis	potuerātis	potuerĭtis
	3	possunt		potěrant	potěrunt		potuērunt	potuěrant	potuěrint

 

Participium			praesentis:			potens, potentis[6]
Infinitīvus			praesentis:			posse
			perfecti:			potuisse

 

Практыкаванні

1. Вызначыць дзеяслоўныя формы, назваць першую асноўную форму дзеясловаў: aderāmus, defuisti, ineste, praeero, abes, profueras, potuistis, prodesse, obsunto, infuerāmus, potui, praeeras, proderit, este, ineris, defueris.

 

2. Праспрагаць дзеясловы ва ўсіх часах сістэмы інфекта і перфекта: absum, desum, prosum, intersum, insum, obsum, possum.

 

3. Утварыць ад дзеясловаў з практыкавання № 2 усе формы інфінітыва і імператыва.

 

4. Перакласці:

а) з лацінскай мовы: 1. Vir bonus est is, qui prodest quibus potest, nocet nemini. 2. Iis militibus, quibus animus deest, arma nihil proderunt. 3. Mors a senectūte non potest longe abesse. 4. Semper magnae fortūnae comes adest adulatio. 5. Inopiae desunt multa, avaritiae - omnia. 6. Mihi desunt vires. 7. Absentem amīcum vituperāre peius est, quam praesentem laudāre. 8. Ex eo proelio circiter milia hominum octoginta superfuērunt. 9. Hic locus ab hoste circiter passus trecentos aberat. 10. Tantalus, rex Phrygiae, saepe colloquiis deōrum intererat. 11. Felix, qui potuit rerum cognoscere causas. 12. Belgae a cultu atque humanitāte provinciae longissime absunt. 13. Equitatui, quem auxilio Caesari Haedui miserant, Dumnorix praeerat. 14. Nobiles Romanōrum adulescentes saepe cum patribus in Foro et in iudiciis affuērunt, ubi clarissimos oratōres audivērunt. 15. Vetus Roma a mari circiter sedecim milia passuum aberat. 16. Historia antiquissimōrum temporum fabulis ornāta est, quae longe a veritāte absunt. 17. Ratio et oratio conciliant inter se homines, neque ulla re longius absumus a natūra ferārum. 18. Vir bonus est, qui patriae nostrae prodesse, hostibus nostris obesse studet. 19. Consules Romāni in bello exercitui praeerant. 20. Socrates parens philosophiae iure dici potest. 21. Si non potes optimus esse, proximus esto bonis. 22. Seni desunt vires, iuveni - scientiae. 23. Fabulae poētārum non solum te et nos docent, sed etiam tibi nobisque prosunt. 24. Vir bonus nunquam deerit amīcis in rebus adversis. 25. Concordia patriae semper proderat, prodest, proderit. 26. Is, qui tibi in periculo adest, amīcus tuus est. 27. Is copiis praeerit, in quo summa scientia belli est. 28. Adeste eis, quōrum auxilium vobis non deest.

б) на лацінскую мову: 1. Не магу ні з табой жыць, ні без цябе. 2. Калі не працуеце, сабе шкодзіце. 3. Мінулае мяняць не можам. 4. Згода радзіме заўсёды дапамагала. 5. Дапамагайце сябрам у няшчасці. 6. Секваны баяліся жорсткасці Арыявіста, быццам бы прысутнага. 7. Рымскае войска ўзначальваў консул. 8. Ніхто не можа ўсяго ведаць. 9. Добрыя прыклады часта дапамагаюць дзецям. 10. Людзі людзям і дапамагаюць, і шкодзяць.

 

De triumpho Romāno

Magnus honor imperatōris Romāni erat triumphus. Magna multitūdo civium triumpho intererat; etiam legiōnes victrices aderant; eis legionibus imperātor praeerat. In pompa triumphāli etiam principes victārum gentium ducebantur aliīque nobiles, omnes catēnis aureis onerāti. Ingens erat numerus plaustrōrum, quod ingens praeda aliter portāri non poterat. Eo tempore Urbi nihil ornamenti deerat. Nihil autem tam praeclārum excogitāre possumus, quam spectāmen imperatōris triumphantis. Postquam ad Capitolium pompa pervēnit, imperātor triumphans Iovi tauros albos immolābat. Post sacrificium in Capitolio celebrātum epulae splendidae parabantur.

 

Cornu Amalthēae

Amalthēa erat nympha celebris, quae in montĭbus insŭlae Cretae habitābat. Nympha speciem capellae habuit. Amalthēa lacte suo infantem Iovem, quem Saturnus, pater eius, necāre constituerat, alēbat. Cornu eius mirabĭle erat: quis homo id habēbat, illi nihil deerat; unde dictum «cornu Amalthēae», id est, cornu abundantiae. Postquam Iuppiter regnum deōrum hominumque in potestātem suam recēpit, nympham Amalthēam in stellam, nomĭne Capellam, mutāvit.

 

Крылатыя выразы 

Per risum multum debes cognoscere stultum.	Па частаму смеху ты павінен пазнаць дурня.
Absentem laedit, qui cum ebrio litigat.	Хто спрачаецца з п’яным, той ваюе з адсутным.
Multa petentibus desunt multa.	Хто многага дабіваецца, таму многага не хапае.
Ab esse ad posse valet consequentia.	Вывад ад існуючага да магчымага мае сілу.
Non omnia possumus omnes.	Мы ўсе можам не ўсё.
Non possumus.	Мы не можам.