§ 55. DECLINATIO V (QUINTA)

(ПЯТАЕ СКЛАНЕННЕ НАЗОЎНІКАЎ)

(аснова на ē)

 

Да V скланення адносяцца назоўнікі жаночага роду з канчаткам -es у Nom. sing., а ў Gen. sing. - -ēi (-ĕi[1]). Напрыклад:

 

У V скланенні ёсць таксама два назоўнікі мужчынскага роду: meridies, ēi m (поўдзень) i dies, ēi m (дзень). Аднак назоўнік dies, ēi ў значэнні «тэрмін, час» - жаночага роду: dies certa - вызначаны дзень, dies constitūta - устаноўлены дзень, але primus dies belli - першы дзень вайны.

Большасць назоўнікаў V скланення ў множным ліку або зусім не скланяюцца, або маюць толькі Nom. i Acc.

Усе склонавыя формы адзіночнага і множнага ліку маюць толькі два назоўнікі: res, rei f i dies, ēi m, f.

	s i n g u l ā r i s		p l u r ā l i s
Nom.	rēs	di-ēs	rēs	di-ēs
Gen.	rěī	di-ēī	rērum	di-ērum
Dat.	rěī	di-ēī	rēbus	di-ēbus
Acc.	rěm	di-ěm	rēs	di-ēs
Abl.	rē	di-ē	rēbus	di-ēbus
Voc.	rēs	di-ēs	rēs	di-ēs

 

Назоўнік res, rei f мае шмат значэнняў, таму часта ўжываецца ў словазлучэннях, якія абазначаюць асобныя паняцці. Напрыклад: 

res publica	- рэспубліка, дзяржава (дакл.: дзяржаўная справа)
res secundae	- шчасце (дакл.: спрыяльныя справы)
res adversae	- няшчасце (дакл.: неспрыяльныя справы)
res novae	- новаўвядзенні, дзяржаўны пераварот (дакл.: новыя справы)
res gestae	- дзеянні, подзвігі (дакл.: здзейсненыя справы)
rerum scriptor	- гісторык (дакл.: апісальнік падзей)

 

ЗВЕДЗЕНАЯ ТАБЛІЦА СКЛОНАВЫХ КАНЧАТКАЎ НАЗОЎНІКАЎ ПЕРШАГА-ПЯТАГА СКЛАНЕННЯЎ

I

II

III

IV

V

cons.

voc.

mixta

f

m

n

m, f

n

n

f, m

n

m

n

f

singulāris

N.

-a

-us, -er

-um

розныя

-e, -al, -ar

розныя

-us

-u

-es

G.

-ae

-i

-is

-us

-ei

D.

-ae

-o

-i

-u(i)

-ei

Acc.

-am

-um

=N.

-em

=N.

=N.

-em

=N.

-um

-u

-em

Abl.

-ā

-o

-e

-i

-e

-u

-e

V.

-a

-e, -er

=N.

=N.

-us

-u

-es

f

m

n

m, f

n

n

f, m

n

m

n

f

рlurālis

N.

-ae

-i

-a

-es

-a

-ia

-es

-a

-us

-ua

-es

G.

-ārum

-ōrum

-um

-ium

-ium

-uum

-ērum

D.

-is

-is

-ibus

-ibus

-ēbus

Acc.

-as

-os

-a

-es

-a

-ia

-es

-a

-us

-ua

-es

Abl.

-is

-is

-ibus

-ibus

-ēbus

V.

-ae

-i

-a

-es

-a

-ia

-es

-a

-us

-ua

-es

 

Практыкаванні

1. Вызначыць склонавыя формы і скланенне назоўнікаў: flores, nautae, puero, metus, nomina, agricola, servis, exercitui, astra, gloria, lege, diēbus, regis, aquam, rerum, bellum, hominum, generi, fidem, gelus, serve, more, re, insulas, domuum, fluminum, dies, fructu, iussum, sensu, aciēbus, cornibus, mensibus, gelua, spem.

 

2. Утварыць словазлучэнні і праскланяць іх: fides, ei f - bonus, a, um; dies, ēi m - difficilis, e; res, rei f - publicus, a, um.

 

3. Утварыць ад дзеясловаў з тэксту ўсе вядомыя формы інфінітываў.

 

4. Перакласці:

а) з лацінскай мовы: 1. Variae sunt formae et status rerum publicārum. 2. Fidem virōrum Romanōrum poētae saepe laudābant. 3. Diēbus festis populus Romānus deis sacrificābat et pro re publica deos celebrābat. 4. Spatia diērum et noctium diversa sunt in diversis terrae regionibus. 5. Legāti sine ulla spe domum revertēbant. 6. Nonnullae bestiae unum diem vivunt. 7. Magna pars bestiārum homines acie sensuum superant. 8. Amīcos res secundae parant, res adversae probant. 9. Spes bona confirmat animos datque vires. 10. Diligentia in omnibus rebus valet. 11. Cicero perniciem suam cum magna calamitāte rei publicae coniungēbat. 12. Unus dies gradus est vitae. 13. Nemo nostrum amīco in rebus adversis auxilium negābit.  14. Pulchra facies non semper est speculum boni animi. 15. Vires corporis et animi segnitie hebetantur. 16. Amīcis fidem servāte non solum in rebus secundis, sed etiam in rebus adversis. 17. Medium diem Romāni meridiem nominābant. 18. Senātus et multi magistrātus rem publicam Romānam regēbant. 19. Philosophia est scientia rerum humanārum et rerum natūrae. 20. Post stragem Cannensem pernicies rei publicae Romānae imminēbat. 21. Scriptōres rerum antīqui de rebus gestis populi Romāni multa narrant.

б) на лацінскую мову: 1. Малая справа часта з’яўляецца пачаткам вялікіх спраў. 2. Сяброўства ўпрыгожвае шчасце.  3. Згода грамадзян дзяржавы неабходная. 4. Войска абараняе славу дзяржавы. 5. Сапраўдныя грамадзяне любяць сваю дзяржаву і ў шчасці, і ў няшчасці. 6. Правасуддзе з’яўляецца (ёсць) асновай дзяржавы. 7. Надзеі людзей часта бесцялесныя. 8. Дзень - гэта частка месяца, гадзіна - частка дня.

 

De pugna Marathonia

In magno periculo olim res publica Atheniensium erat. Nam Persae cum magno exercitu in Atticam invadēbant. Exercitus Atheniensium parvus erat, duces autem rei militāris perīti erant. Inter duces Miltiades prudentia insignis erat. Concordia Graecōrum in rebus adversis admirabilis erat. Apud Marathōnem planities erat ibique Athenienses contra copias Persārum pugnābant.

Initio diēi in media acie Persae, in cornibus autem aciēi Graeci victōres erant; meridie victoria Graecōrum certa erat. In pugna Marathonia prudentia Miltiadis et fortitūdo militum rem publicam Atheniensium a pernicie servābant.

 

De diēbus

Motus terrae est causa diēi et noctis. Longitūdo diērum et noctium plerumque diversa est. In nonnullis partibus Asiae et Africae diērum et noctium longitūdo aequa est. In regionibus nostris aestāte dies longi sunt, noctes breves; hieme dies breves, noctes longae sunt. Meridiēi tempus in omnibus terrae partibus diversum est. Diērum erant nomina: Solis dies, Lunae dies, Martis dies, Mercurii dies, Iovis dies, Veneris dies, Saturni dies. Apud Romānos significabantur dies fasti et nefasti atque dies festi ac profesti.

 

Крылатыя выразы 

Nulla dies sine linea.	Ніводнага дня без рыскі.
Dies diem docet.	Дзень дзень навучае.
Rerum omnium magister usus.	Вопыт - настаўнік ва ўсіх справах.
Amīcus certus in re incerta cernitur.	Сапраўдны сябар пазнаецца ў няпэўнай справе.
Amīcus cognoscitur amōre, more, ore, re.	Сябар пазнаецца па каханні, нораве, размове, справе.
Bona fide.	Добрасумленна.
Est modus in rebus.	Ёсць мера ў рэчах.