§ 49. АСАБЛІВАСЦІ СКЛАНЕННЯ НЕКАТОРЫХ НАЗОЎНІКАЎ ТРЭЦЯГА СКЛАНЕННЯ

 

Некаторыя назоўнікі ІІІ скланення не адпавядаюць агульным правілам, таму іх скланенне трэба запомніць.

 

1. Iuppĭter[1], Iovis m - Юпітэр 

	sing.
Nom.	Iuppĭter
Gen.	Iovis
Dat.	Iovi
Acc.	Iovem
Abl.	Iove
Voc.	Iuppĭter

 

У множным ліку назоўнік не ўжываецца.

 

2. Назоўнік vas, vasis n пасудзіна, сасуд у адзіночным ліку скланяецца па ІІІ скланенні, а ў множным - па ІІ скланенні. 

	sing.	plur.
Nom.	vas	vasa
Gen.	vasis	vasōrum
Dat.	vasi	vasis
Acc.	vas	vasa
Abl.	vase	vasis
Voc.	vas	vasa

 

3. Назоўнік bos, bovis m, f бык, карова у Gen. plur. мае форму boum, а Dat. i Abl. plur. - bubus (bobus). 

	sing.	plur.
Nom.	bos	boves
Gen.	bovis	boum
Dat.	bovi	bubus (bobus)
Acc.	bovem	boves
Abl.	bove	bubus (bobus)
Voc.	bos	boves

 

4. Назоўнік vis f сіла, моц не мае роднага і давальнага склонаў у адзіночным ліку. А ў множным выступае аснова vir-.

 

Склоны, якіх не хапала ў адзіночным ліку, замяняліся адпаведнымі формамі падобных па значэнні назоўнікаў violentia, ae f або robur, ŏris n.

 

5. Роўнаскладовыя назоўнікі жаночага роду на -is: sitis, is f - смага, tussis, is f - кашаль, basis, is f[2] (гр.) - аснова, фундамент, а таксама назвы рэк і гарадоў, напрыклад, Neapolis, is f, Tiberis, is m маюць наступныя канчаткі:

Acc. sing. -im, Abl. sing. -i, Gen. plur. -ium.

	sing.	plur.
Nom.	tussis	tusses
Gen.	tussis	tussium
Dat.	tussi	tussĭbus
Acc.	tussim	tusses
Abl.	tussi	tussĭbus
Voc.	tussis	tusses

 

Але сярод падобных назоўнікаў на -is ёсць шмат такіх, якія ўтвараюць паралельныя формы на -em (Acc. sing.), -e (Abl. sing.). Напрыклад: febris, is f, puppis, is f

Acc. sing.	febrim (febrem)	puppim
Abl. sing.	febri (febre)	puppi (puppe).

 

6. Грэчаскія назоўнікі ў некаторых склонах таксама маюць свае канчаткі і ўжываюцца часта ў паралельных формах, якія даюцца ў слоўніках. Напрыклад:

 

hērōs, hērōĭs m – герой 

	sing.	plur.
Nom.	herōs	herōěs
Gen.	herōĭs	herōŭm
Dat.	herōī	heroĭbus
Acc.	herōěm (-ă)	herōěs (-ăs)
Abl.	herōě	heroĭbus
Voc.	= Nom.

 

Socratēs, is m – Сакрат 

	sing.
Nom.	Socrătēs
Gen.	Socrătĭs (Socrătī)
Dat.	Socrătī
Acc.	Socrătĕm (Socrătēn)
Abl.	Socrătĕ
Voc.	Socrătēs (Socrătē)

Назоўнікі ніякага роду на -ma ў множным ліку звычайна скланяюцца па ІІ скланенні, хоць і сустракаюцца зрэдку канчаткі ІІІ скланення. Напрыклад:

 

poēma, ătis n - верш, паэма

	sing.	plur.
Nom.	poēma	poēmăta
Gen.	poēmătis	poēmatōrum (poēmătum)
Dat.	poēmăti	poēmătis (poēmatĭbus)
Acc.	poēma	poēmăta
Abl.	poēmăte	poēmătis (poёmatĭbus)

 

7. Поўныя слоўнікавыя формы маюць назоўнікі frux, frugis f плод, карысць, (ops), opis f сіла, моц, магутнасць, хоць у адзіночным ліку ўжываюцца не ва ўсіх склонах. 

 

	s i n g u l ā r i s		p l u r ā l i s
Nom.	frux[3]	-	fruges		opes
Gen.	frugis	opis	frugum		opum
Dat.	frugi	-	frugĭbus		opĭbus
Acc.	frugem	opem	fruges		opes
Abl.	fruge	ope	frugĭbus		opĭbus
Voc.	= Nom.			= Nom.

 

Некаторыя назоўнікі ўжываюцца толькі ў Abl. sing.: forte ў значэнні выпадкова (ад назоўніка fors[4] f - выпадковасць) і sponte - па волі, з дазволу (ад назоўніка spons[5] f). Форма sponte вельмі часта сустракаецца з прыналежнымі займеннікамі. Напрыклад: 

 

mea sponte	- па маёй волі
tua sponte	- па тваёй волі
sua sponte	- па сваёй волі і г.д.

 

Ёсць таксама назоўнікі, якія ўвогуле не скланяюцца: 

fas n  - тое, што дазволена;

nefas n - тое, што не дазволена

instar n - раўнавага  (instar esse - быць раўнасільным).

 

Практыкаванні

1. Перакласці і праскланяць словазлучэнні: turris alta, sitis diuturna, secūris acūta, puppis firma, heros Graecus, vis mala, vas magnum, bos alba, bos niger.

 

2. Зрабіць граматычны аналіз дзеяслоўных форм: eram, finiētur, colĕris, amābas, es, duc, ducēris, facĭte, pugnabātis, ornabĭtis, erunt, sumus, mactātis, struuntur, legēbar, habebāmur, narrābat, curro, ponar, statues, das, militāmus, superantur.

 

3. Перакласці:

а) з лацінскай мовы: 1. Magna est vis scientiae. 2. Antīquis temporibus Romāni in Tiberi, postea in maribus quōque navigābant. 3. Milites Romāni ante castra hostium turrim constituunt. 4. Cibus famem explet, potio - sitim. 5. Utilitas boum magna est. 6. Camillus Iovi centum boves mactābat. 7. Vis vi defenditur, vim vi expellere licet. 8. Aetas iuvenīlis viget corporis viribus. 9. Milites ex alta turri tela mittēbant. 10. Remedia multa contra febrim et tussim sunt. 11. Camēli facile sitim tolerant. 12. Caesar ad flumen Tamesim milites ducēbat. 13. Inter Tiberim et Neapolim est regio pulchra et fecunda. 14. Celsus de tussi et tussis curatiōne multa narrābat. 15. Cor centrum systematis sanguiferi est. 16. Poētae Graeci in suis poēmatis Iovem patrem deōrum hominumque vocābant.

б) на лацінскую мову: 1. Рымляне ахвяравалi Юпiтэру белымi быкамi. 2. Людзі суцішаюць смагу піццём. 3. Карнелій Цэльс у сваёй кнізе «Аб медыцыне» расказвае пра віды (роды) ліхаманкі. 4. Паэты заўсёды ў сваіх паэмах праслаўлялі герояў. 5. Кашаль – прымета хваробы. 6. Вялікая ёсць карысць быкоў. 7. Слава дае душы вялікіыя сілы. 8. Звычка і звычай маюць сілу закона. 9. Старажытныя пасудзiны расказваюць вучоным пра жыццё грэкаў. 10. Урачы не маюць лекаў супраць сілы смерці.

 

De militibus Romānis

Magnus erat numerus militum Romanōrum. Milites Romāni aut pedites erant aut equites. Arma peditum et equitum magnifica erant. Peditibus erant gladii, pila, lorīcae, galeae, scuta. Equitibus Romānis equi egregii erant. Magnus numerus militum Romanōrum in classe militābant. Romānis naves longae cum turribus et naves onerariae erant. Omnes naves Romanōrum per Tiberim et trans maria currēbant. In puppi navis gubernātor sedēbat et navem gubernābat. Magna erat constantia et fortitūdo militum Romanōrum, qui custōdes et defensōres patriae erant et terra marīque copias hostium superābant.

 

Крылатыя выразы 

Quod licet Iovi non licet bovi.	Што дазволена Юпітэру, не дазволена быку.
Viribus unītis.	Аб`яднанымі намаганнямі; агульнымі сіламі.
Vis consilii expers mole suit sua.	Сіла, пазбаўленая розуму, разбураецца ад сваёй велізарнасці.