§ 117. VERBA IMPERSONALIA (БЕЗАСАБОВЫЯ ДЗЕЯСЛОВЫ)

 

Безасабовыя - гэта дзеясловы, якія ўжываюцца заўсёды або ў некаторых выпадках у 3 асобе ўсіх часоў і ладоў (акрамя загаднага). У лацінскай мове яны дзеляцца на наступныя групы.

1. Дзеясловы, якія абазначаюць з`явы прыроды і звычайна ўжываюцца безасабова:

• pluit, pluit, pluere - ідзе дождж;
• tonat, tonuit, tonāre - грыміць;
• fulget (fulgurat), fulsit, fulgēre - бліскае маланка;
• ningit, ninxit, ningere - ідзе снег;
• grandinat, grandināre - ідзе град;
• lucet, luxit, lucēre - відно;
• lucescit (dilucescit), luxit, lucescere - світае;
• advesperascit, advesperāvit, advesperascere - змяркаецца, вечарэе.

2. Дзесловы са значэннем быць павінным, падабацца, неабходна:

• libet, libuit, libēre (libitum est) - падабаецца;
• licet, licuit, licēre (licitum est) - можна, дазваляецца;
• decet, decuit, decēre - належыць; пасуе;
• dedecet, dedecuit, dedecēre - не належыць; не пасуе;
• oportet, oportuit, oportēre - трэба, неабходна;
• refert, retulit, referre - мае значэнне;

а таксама дзеясловы, што выражаюць пачуцці. Яны кіруюць вінавальным склонам асобы і родным прадмета:

• me piget, piguit, pigēre - мне прыкра;
• me paenitet, paenituit, paenitēre - каюся;
• me miseret, miseritum est, miserēre - я спачуваю, мне шкада;
• me taedet, pertaesum est, taedēre - мне абрыдла;
• me pudet, puduit, pudēre - мне сорамна.

Напрыклад: me piget calamitātis vestrae - мне прыкра з-за вашага няшчасця.

3. Дзеясловы, якія могуць быць безасабовымі ў пэўных умовах:

• iuvat, iuvit, iuvāre - прыемна;
• constat, constitit, constāre - вядома;
• praestat, praestitit, praestāre - лепш;
• apparet, apparuit, apparēre
• liquet, licuit, liquēre - зразумела, відавочна;
• patet, patuit, patēre 
• placet, placuit, placēre - падабаецца, пажадана;
• accēdit, accessit, accedere - далучаецца;
• accidit, accidit, accidere - здараецца;
• contingit, contingit, contingere - здараецца, удаецца;
• evenit, evēnit, evenīre - здараецца;
• condūcit, conduxit, conducere - выгадна;
• expedit, expedīvit, expedīre - карысна;
• fallit (me), fefellit, fallere - забываю;
• fugit (me), fugit, fugere - не заўважаю, праходзіць па-за ўвагай (маёй);
• praeterit (me), praeteriit, praeterīre - выслізгваць (ад мяне), заставацца невядомым (мне);
• interest, interfuit, interesse - важна;
• fit, factum est, fieri - здараецца, бывае.

Усе актыўныя непераходныя дзеясловы могуць ужывацца ў залежным стане безасабова: curritur - бягуць, бяжыцца, vivitur - жывуць, жывецца.

 

Практыкаванні

 

1. Знайсці ў сказах практыкавання № 2 verbadefectīva і растлумачыць іх формы.

 

2. Перакласці:

a) з лацінскай мовы: 1. Libertas est potestas faciendi, quod iure licet. 2. Qui dicit, quod vult, saepe audit, quod nolit. 3. Fit in proelio, ut ignāvus ac timidus miles, abiecto scuto, fugiat. 4. Oportet, ut non hominum sermo, neque possessiōnes tuae, sed animus tuus te iudicet divitem. 5. Fata sunt, quae di fantur. 6. «Memento te hominem esse» - haec verba temporibus Romae servum publicum imperatōri acclamāre moris fuisse constat. 7. Socrates: «Scio, - inquit, - me multa nescīre; itaque multo sapientior sum, quam homines, qui putant se omnia scire». 8. Qui dare vult aliis, non debet quaerere: «Vultis?» 9. Idem velle atque idem nolle ea demum est vera amicitia. 10. Non raro ex duōbus amīcis alter vult, quod alter non vult. 11. Nemo est orator, qui Demosthenis similis esse nolit. 12. Cum Athenienses recusārent, ne Alexandro Magno divīnos honōres decernerent, Demādes orātor: «Vidēte, - inquit, - ne, dum caelum custodītis, terram amittātis». 13. Cum homo pravus ianuae domus suae inscripsisset: «Nihil mali ingrediātur», Diogenes: «Quomodo, - inquit, - dominus domum suam intrāre potuerit?» 14. Volo is esse quem tu me esse voluisti. 15. Nullum ex omnibus clementia magis, quam regem aut principem decet. 16. Turpe est rem bene coeptam male finīre. 17. Cum hostes territi essent et iam in fugam se darent, dux eos monuit, ut pristīnae virtūtis meminissent. 18. Stultum facit fortūna, quem vult perdere. 19. Multi sciunt, quae recta sunt, sed facere nolunt. 20. Tu nostri memento, nos nunquam obliviscēmur tui. 21. Beneficia meminisse debet is, cui data sunt, non is, qui ea dedit. 22. Stulti homines praeterita non meminērunt, praesentibus non fruuntur, futūra modo exspectant. 23. Iustum est poētae Ennii dictum: «Quem metuunt, odērunt». 24. Aiunt homines plus in aliēno negotio vidēre, quam in suo. 25. Quam me pudet nequitiae tuae, cuius te ipsum non pudet! 26. Me pudēbat in eam urbem redīre. 27. Legātis, qui ex insula Samo missi erant et longa oratiōne auxilium rogaverant, Lacedaemonii respondērunt: «Initium oratiōnis oblīti sumus, finem non intelleximus, quia initium non meminerāmus». 28. Castris munītis, Caesar ad oppugnatiōnem se comparāre coepit.29. Proelio trans Rhenum nuntiāto, Suebi, qui ad ripas Rheni venerant, domum reverti coepērunt. 30. Socrates dicēbat multos homines propterea velle vivere, ut ederent et biberent, se autem velle bibere et edere, ut viverent.

б) на лацінскую мову: 1. Неабходна, каб закон быў кароткім. 2. Мы не хочам вайны, але ўсе напады ворагаў адаб’ем. 3. Рабіць дрэнна (той), які хоча, заўсёды знаходзіць прычыну. 4. Люблю справядлівасць і ненавіджу несправядлівасць. 5. Ахвотна помню дабрадзеянні, забываю несправядлівасці.

     

Liberedictum

Apelles, pictor illīus aetātis clarissimus, Alexandrum, regem Macedonum, pinxit equitāntem. Quam imaginem cum rex minus laudāret, quam meruerat artifex, equus Alexandri interea adductus picto equo sic adhinnīvit, quasi verus esset equus. Tum Apelles: «O rex», inquit, «equus tuus, ut video, pictūrae peritior est, quam tu».

 

De Orpheo et Eurydica

Multae fabulae narrantur de Orpheo, qui a Musis doctus erat cithara ludere. Notum est Orpheum ad Plutōnem descendisse. Cur? Descendēbat, quod uxor eius, Eurydica, morte arrepta, sub terra a Plutōne tenebātur. Dolōre oppressus, Orpheus constituit se ad Plutōnem aditūrum esse et uxōrem ab eo petitūrum.

Janua regni Plutōnis a Cerbero, cane ferōci, qui tria capita habēbat, custodiebātur. Orpheus, sciens Cerberum semper edere velle, frusta cibi ad eum coniēcit, et, dum cibus arripitur a Cerbero, in regnum Plutōnis iniit. Diu per umbras ibat Orpheus, diu et diligenter uxōrem quaerēbat. Tandem Pluto, dolōre eius commōtus: «Licet tibi, - inquit,- uxōrem tuam redūci, sed hac condiciōne: Eurydica exībit ad lucem, te sequens. Tu vetāris eam respicere. Si tu respicies, ea retrahētur neque unquam iterum ad vivos remittētur».

Mox Eurydica ex umbris ducta est. Tum Orpheum sequens ad lucem lente ascendēbat. Orpheus, quamquam uxōrem vidēre valde voluit, ascendēbat neque respiciēbat. Iam ad lucem paene adveniēbant, cum Orpheus condiciōnem oblītus est et eam respexit. Statim Eurydica revocāta et ad Plutōnem retracta est.

 

Nonnulla de rege Philippo

Demosthenis temporibus multi a Philippo, rege Macedonum, pecunia corrupti sunt. Itaque rex, interrogātus, quos odisset maxime et quos amāret: «Eos», inquit, «qui prodere volunt, amo maxime; eos vero, qui iam prodidērunt, odi».

Philippus, rex Macedonum, ad Aristotelem philosophum epistolam misit, qua filium sibi natum esse nuntiāvit his fere verbis: «Filium mihi natum esse, scito. Ego vero dis habeo gratiam minus, quod natus est, quam quod natus est temporibus vitae tuae. Spero enim eum a te educātum et erudītum dignum futūrum esse et me ipso et rebus iis, quas ei relinquam».

 

Zeuxis et Parrhasius

Fuērunt olim duo nobiles pictōres, alter Zeuxis, alter Parrhasius appellātus. Hi aliquando de arte certavērunt. Zeuxis uvas pinxit atque sic est imitātus natūrae veritātem, ut aves ad tabulam advolārent. Tum Parrhasius tabulam attulit, in qua linteum pinxerat. Zeuxis deceptus verum esse linteum putāvit, sub quo pictūra occultarētur, et idcirco flagitāvit, ut remōto tandem linteo ostenderet pictūram Parrhasius. Tum intellecto errōre: «Vicisti», inquit, «Parrhasi: ego enim aves fefelli, tu – artificem».

 

Крылатыя выразы  

 

Memento mori.	Помні аб смерці.
Quod licet Iovi, non licet bovi.	Што дазволена Юпітэру, не дазволена быку.
Sic fata voluērunt.	Так хацеў злы лёс.
Volens nolens.	Хочаш – не хочаш, воляй – няволяй.
Ducunt volentem fata, nolentem trahunt.	Хто хоча, таго вядзе злы лёс, хто не хоча, таго цягне.
Esse oportet ut vivas, non vivere ut edas.	Неабходна есці, каб жыць, а не жыць, каб есці.