§ 113. ДАДАНЫЯ СКАЗЫ ЧАСУ

 

Даданыя сказы часу ўводзяцца злучнікамі:

• cum (historicum seu narratīvum), cum (temporāle) - калі, quotienscumque - калі б гэта не было, quamdiu, dum, donec - пакуль, тады калі для выражэння дзеяння, адначасовага з дзеяннем галоўнага сказа;
• cum (historicum seu narratīvum) - калі, postquam - пасля таго як, ut, ubi, simulac, simulatque, simul, cumprimum, utprimum, ubiprimum - як толькі, калі толькі для выражэння дзеяння, папярэдняга ў адносінах да дзеяння галоўнага сказа;
• priusquam, antequam - раней чым, dum, donec, quoad - аж пакуль, пакуль не для выражэння дзеяння, якое адбываецца пасля дзеяння галоўнага сказа.

У даданых сказах часу ўжываецца як indicatīvus, так і coniunctīvus.

Indicatīvus ужываецца ў сказах са злучнікамі postquam, posteaquam, ut, ubi, simulac, simulatque, simul ut, ut primum, ubi primum. Напрыклад: Postquam Caesar pervēnit, obsides poposcit. - Пасля таго, як Цэзар прыбыў, ён запатрабаваў заложнікаў. Simul aliquid audivero, scribam ad te. - Як толькі я нешта пачую, напішу табе. Fuga satellitum, ut iacentem vidēre (=vidērunt) regem, facta est. - Світа ўцякла, як толькі ўбачыла ляжачага (забітага) цара.

Cum (temporāle) вызначае толькі час, калі адбываецца дзеянне галоўнага сказа (без унутранай, лагічнай сувязі з кіруючым сказам), у якім часта выступаюць словы tum, tunc, eodie, eotempore і пад. У такіх даданых сказах таксама ўжываецца indicatīvus. Напрыклад: Is qui non defendit iniuriam, cum potest iniuste facit. - Той, хто не стрымлівае несправядлівасць, калі можа, робіць несправядліва. Cum navigāre poteris, ad nos veni. - Калі ты зможаш плыць, прыходзь да нас. Sex libros de re publica tum scripsimus, cum gubernacula rei publicae tenebāmus. - Шэсць кніг аб дзяржаве мы напісалі тады, калі кіравалі дзяржавай.

Пасля злучнікаў dum, donec, quoad, quamdiuў значэнні як доўга, дакуль, у час калі ставіцца indicatīvus. Напрыклад: Dum spiro, spero. - Пакуль жыву, спадзяюся. Quamdiu potuit, tacuit. - Ён маўчаў, як доўга мог. De comitiis, donec rediit Marcellus, silentium fuit. - Пакуль не вярнуўся Марцэл, аб каміцыях маўчалі. Donec eris felix, multos numerābis amīcos. - Пакуль будзеш шчаслівым, будзеш мець многа сяброў.

Калі ж злучнікі dum, donec, quoadуказваюць на мэту або магчымае дзеянне, ужываецца coniunctīvus. Напрыклад: Scaevola paulum requiescet, dum se calor frangat. - Сцэвала крыху адпачне, пакуль не спадзе спёка. Thraces nihil se movērunt, donec Romāni armāti transīrent. - Фракійцы зусім не рухаліся, пакуль не (каб тым часам) прайшлі ўзброеныя рымляне.

У даданых сказах са злучнікамі antequam, priusquamужываецца indicatīvus, калі дзеянне сапраўднае, coniunctīvus - для выражэння мэты або спадзявання. Напрыклад: Epaminondas non prius bellāre destitit, quam urbem Lacedaemoniōrum obsidiōne clausit. - Эпамінонд перастаў ваяваць не раней, чым закрыў горад спартанцаў (Спарту) блакадай. Respondēbo tibi equidem, sed non ante, quam mihi tu ipse respondēris. - Я табе звычайна адкажу, але не раней, чым ты сам мне адкажаш. Hunc collem celeriter, priusquam ab adversariis sentiātur, commūnit. - Ён хутка з усіх бакоў узмацніў гэты ўзгорак, перш чым (каб не) даведаўся праціўнік. Antequam verbum facerem, praetor de sella surrexit abiit. - Перш чым я вымавіў слова (каб не даць мне вымавіць слова), прэтар устаў з крэсла і адышоў.

Cum (historicumseunarratīvum) ужываецца пры апісанні падзей і ўказвае не толькі час, але і прычыну дзеяння, таму выказнік ставіцца ў coniunctīvusimperfecti або plusquamperfecti.

Imperfectum coniunctīvi абазначае дзеянне, адначасовае з дзеяннем галоўнага сказа, а plusquamperfectum coniunctīvi - папярэдняе ў адносінах да дзеяння кіруючага сказа. Напрыклад: Zenōnem, quum Athēnis essem, audiēbam frequenter. - Калі я быў у Афінах, я шмат разоў слухаў Зенона. Haec cum dixisset (Epaminondas), risus omnium cum hilaritāte coortus est. - Калі (пасля таго як) Эпамінонд сказаў гэта, раздаўся вясёлы ўсеагульны смех.

 

Практыкаванні

1. Праспрагаць дзеясловы ў perfectumetplusquamperfectumconiunctīviactīvi: accipio, floreo, disco, doceo, venio, pugno, pello, possum, occido.

 

2. Утварыць 3 асобу адз. і мн. лікаў perfectumetplusquamperfectumconiunctīvipassīvi ад дзеясловаў: deleo, paro, audio, mitto, pono, vinco, capio, creo, colo.

 

3. Утварыць 2 асобу адз. і мн. ліку ўсіх магчымых часовых формаў умоўнага ладу актыўнага і пасіўнага стану: moveo, ēre, movi, motum; porto, 1; divido, ere, divīsi, divīsum; struo, ere, struxi, structum; scribo, ere, scripsi, scriptum; dico, ere dixi, dictum; ago, ere, egi, actum; sto, stare, steti, statum.

 

4. Вызначыць дзеяслоўныя формы:

cepi, capi, ceperim, cepērunt, cepisses, captus sit;

pellis, pepulērunt, pepuleras, pulsum esset, pellet;

veniam, venit, venerint, venērunt, veni, vēni, ventum erit;

laudābas, laudavisse, laudātus fuerim, laudāta fuisses;

legēris, legeris, lēgeris, legero, lectūrus essem, legendus fui.

 

5. Перакласці:

а) з лацінскай мовы: 1. Utinam id bellum tam male ne finītum esset. 2. Cum Persae Athēnas venissent, templa deōrum diruērunt. 3. Conon Atheniensis fuit extrēmo Peloponnesio bello praetor, cum apud Aegos flumen copiae Atheniensium a Lysandro sunt devictae. 4. Ne defuerit amīcus in calamitāte! 5. De me nihil timueris! 6. Utinam omnes copias secum eduxisset. 7. Utinam ne mores hominum corrupti depravatīque sint admiratiōne divitiārum. 8. Agesilāus cum ex Aegypto reverterētur in morbo implicitus decessit. 9. Alexander cum interemisset Clitum familiārem suum, vix a se manus continuit. 10. Ut ventum Romam est, prius sociōrum legāti, quam regis, audīti sunt. 11. Hostes, ubi primum nostros equites conspexērunt, impetu facto celeriter nostros perturbavērunt. 12. Haud longi temporis, dum intolerabilia frigora erant, quies militi data est. 13. Catilīna erat unus timendus ex istis omnibus, sed tam diu, quam Urbis moenibus continebātur. 14. Vercingetorix, priusquam munitiōnes ab Romānis perficiantur, consilium capit omnem ab se equitātum noctu dimittere. 15. Hasdrubal, priusquam moverat castra, pecunias imperat populis omnibus suae diciōnis. 16. Priusquam consules in provincias proficiscerentur, legatiōnes transmarīnas in senātum introduxērunt. 17. Aristīdes interfuit pugnae navāli apud Salamīna, quae facta est prius, quam poena liberarētur. 18. His rebus celeriter administrātis, ipse Caesar, cum primum per anni tempus potuit, ad exercitum contendit. 19. Pelopidas non dubitāvit, simulac conspexit hostem, confligere. 20. Hostes, simulatque se ex fuga recepērunt, statim ad Caesarem legātos de pace misērunt. 21. Dum haec in colloquio geruntur, Caesari nuntiātum est equites Ariovisti accidere. 22. Postquam castra Hannibalis ad id flumen posita sunt, exurebātur pulcherrimus Italiae ager, villaeque passim incendiis fumābant. 23. De Carthagine verēri non ante desinam, quam illam excīsam esse cognovero. 24. Hunc collem celeriter, priusquam ab hostibus cognoscātur, dux munīri iubet. 25. Non faciam finem rogandi, quoad nuntiātum erit te id fecisse. 26. Helvetii, ubi se ad profectiōnem parātos esse arbitrāti sunt, oppida sua incendunt. 27. Phoebidas Lacedaemonius, cum exercitum Olynthum duceret iterque per Thebas faceret, arcem oppidi, quae Cadmēa nominātur, occupāvit. 28. Agesilāus, rex Lacedaemoniōrum, cum Persas in Asia fudisset et fugavisset, in patriam revocātus est, ut eam ab Atheniensibus defenderet.

 б) на лацінскую мову: 1. Грэкі, калі заваявалі Трою, забілі амаль усіх жыхароў. 2. Калі германцы вандравалі па лясах, у Рыме працвіталі мастацтвы і навукі. 3. Пасля таго як Троя была разбурана, грэкі вярнуліся на радзіму. 4. Калі гельветы даведаліся (= былі паведамленыя) аб прыходзе Цэзара, пасылаюць да яго паслоў. 5. Пампей, калі ўбачыў сваю конніцу адкінутай, выступіў з баявога рада. 6. Ворагі не раней перасталі ўцякаць, чым (калі) прыйшлі да Рэйну. 7. Філіп, калі рыхтаваў вайну супраць персаў, быў забіты. 8. Калі ворагі захапілі горад, жыхары выкінулі зброю і ўцяклі. 9. Людзі, пакуль навучаюць, вучацца. 10. Перш чым я пакінуў горад (выйшаў з горада), я атрымаў тваё пісьмо.

 

De bello Troiāno

Troiāni, cum Graecōrum adventum comperissent, omnibus cum copiis ad litus venērunt, ut hostes egressu prohibērent. Graeci autem, cum locum idoneum repperissent, in terram escendērunt et Troiānos reppulērunt. Protesilāus, qui primus e navi desiluerat, ab Hectore occīsus est. Graeci, cum naves in terram subduxissent, castra navalia fecērunt et vallo murōque munivērunt et tentoria exstruxērunt. Cum victus exhaustus esset, oppida finitima diripiēbant, viros vel occidēbant vel vinciēbant, mulieres in servitūtem abducēbant, greges rapiēbant. Unus Achilles viginti tria oppida cepit et diripuit. Inter urbem et castra Graecōrum ampla planities erat, in qua cotidie fere pugnābant. Duces pugnābant e curribus, ceteri pedites erant. Cum sic per novem annos pugnātum esset, decimo anno discordia inter Agamemnonem et Achillem exarsit, quae multōrum malōrum causa erat. Achilles pugna abstinuit et Troiāni victōres fuērunt; cum denuo pugnae intercessisset, a Paride sagitta interfectus est. A Graecis certamina Achilli habita sunt; corpus eius cremātum est, ossa ad Hellesponti litus sepulta sunt. Arma Achillis Ulixi tradita sunt.

 

De Caesare et Germānis

Multis de causis Caesar anno ante aeram nostram quinquagesimo quinto cum exercitu suo Germaniam intrāre in animo habēbat. A Germānis enim saepe copiae in Galliam transportātae et magnae manus Gallōrum acie superātae erant. Itaque Caesar optat, ut Germāni adventu exercitus Romāni turbāti suis quoque rebus timeant.

Caesar exercitum Romānum Rhenum fluvium transportat ponte paucis diēbus aedificāto. Cum autem Romāni transportāti essent, permultis incolis Germaniae magna cura erat; orābant per legātos, ne Caesar cum Germānis territis pugnāret. Legātis Caesar benignis verbis respondet veniamque dat.

At Suēbi, ubi exercitus Romāni adventus nuntiātus est, ex oppidis suis emigrant, liberos, feminas suaque in silvis occultant. Viros autem unum in locum convocant, ut ibi adventum Romanōrum nuntiātum exspectent. Sed Caesar, cum nihil aliud in animo habeat nisi Germānos terrēre, paucis diēbus post copias Romānas trans Rhenum fluvium reportat.

 

Крылатыя выразы 

Duo cum faciunt idem, non est idem.	Калі двое робяць тое ж, не ёсць тое ж.
Donec eris felix, multos numerābis amīcos.	Пакуль ты шчаслівы, будзеш мець шмат сяброў.
Cum rem animus occupāvit, verba ambiunt.	Калі розум авалодаў прадметам, словы самі прыходзяць.
Dum spiro, spero.	Пакуль дыхаю, спадзяюся.