§ 107. УЖЫВАННЕ ЎМОЎНАГА ЛАДУ

Ў НЕЗАЛЕЖНЫХ СКАЗАХ

 

Coniunctīvus (умоўны лад) выражае дзеянне жаданае або магчымае, няпэўнае. У лацінскай мове - гэта ўласна лад даданых сказаў, хоць можа сустракацца і ў галоўных сказах. Пры гэтым ужыванне яго значна шырэйшае, чым у беларускай мове. У прыватнасці, распазнаюць:

Coniunctīvushortatīvus (умоўны заахвочвання) выражае заахвочванне, запрашэнне, пабуджэнне выконваць або не выконваць дзеянне. Выступае пераважна ў 1-ай ас. мн. ліку: Gaudeāmus igitur! - Давайце ж будзем радавацца! Ne difficilia optēmus! - Не будзем жа жадаць цяжкага!

Coniunctīvusoptatīvus (умоўны жадання) выражае жаданне здзейсніць або не здзейсніць дзеянне і часта суправаджаецца часціцай utinam (о калі б): Sit tibi terra levis. - Няхай зямля табе будзе пухам (лёгкай). Utinam illum diem videam, cum tibi gratias agam! - О калі б я ўбачыў той дзень, калі аддзякую табе!

Coniunctīvusiussīvus (умоўны загаду) выражае загад або настойлівую просьбу: Fiat lux! - Няхай будзе святло! Audiātur et altera pars! - Няхай будзе выслуханы і другі бок!

Coniunctīvusprohibitīvus (умоўны забароны) выражае забарону або настойлівае нежаданне: Senātus hoc ne concēdat. - Няхай сенат гэтага не дапусціць.

Coniunctīvusconcessīvus (умоўны ўступкі) выражае ўступку, дапушчэнне: Ne sit sane summum malum dolor, malum certe est id. - Дапусцім, боль не найбольшае няшчасце (зло), аднак гэта сапраўды няшчасце (зло). Fremant omnes, dicam, quod sentio. - Няхай бы (дапусцім) усе крычалі, я буду гаварыць тое, што думаю.

Coniunctīvuspotentiālis (умоўны магчымасці) указвае на магчымасць дзеяння ў сцвярджальнай або пытальнай форме: Quis putet? - Хто можа (мог бы) думаць? Haud negem. - Я б зусім не забараняў.

Coniunctīvusdubitatīvus (умоўны сумнення) выражае пераважна ў пытальнай форме сумненне, няўпэўненасць, нерашучасць, разважанне ў адносінах да дзеяння, якое павінна адбыцца: Quid agam, iudices? Quo mihi vertam? - Што мне рабіць, суддзі? Куды мне звярнуцца?

Coniunctīvusirreālis (умоўны нерэальны) ужываецца для выражэння дзеяння, якое супярэчыць рэчаіснасці і таму ўжываецца пераважна ва ўмоўных перыядах[1].

 

Практыкаванні

1. Праспрагаць дзеясловы ў coniunctivuspraesentisactivietpassivi: colo, ere, colui, cultum; deleo, ēre, ēvi, ētum; sentio, īre, sensi, sensum; servo, 1; do, dare, dedi, datum; facio, ere feci, factum; pono, ere, posui, positum; exerceo, ēre, ui, itum; amo, 1; finio, 4; moveo, ēre, movi, motum; rapio, ere, rapui, raptum.

 

2. Вызначыць дзеяслоўныя формы: serviat, patiēris, habitēmus, clauduntur, nuntiātis, veniant, movētur, pones, possimus, estis, amet, adsum, adducātur, vivam, dubitēmus, dant, detis, habitāmus, sis, gaudent, gerar, mittent, colētur, serviātis, respondeam, legēris, potantur, mittunt, hortāmur, vives, dividantur, hortēmur, roget, ducemini, mittāmus, ero, mittit, ducātis, diceris, defendat, dicēris, floreant, vivitur, videāmur.

 

3. Перакласці:

а) з лацінскай мовы: 1. Utinam salūtis rei publicae semper memores sitis! 2. Stet haec urbs praeclāra mihique patria carissima. 3. Pericula ne timeāmus neve fugiāmus! 4. Praesentes fructus neglegāmus, posteritātis gloriae serviāmus. 5. Penuriam multo melius feras, quam satietātem. 6. Quod sentīmus, loquāmur, quod loquimur, sentiāmus: concordet sermo cum vita. 7. Amīci, dum vivimus, vivāmus. 8. Exerceātur a vobis memoria, exerceantur corpora. 9. Qui dedit beneficium, taceat, narret, qui accēpit. (Seneca) 10. In omnibus periculis et in magnis et in parvis constantes simus. 11. Omnibus in rebus modus adhibeātur. 12. Moriāmur, milites, et morte nostra eripiāmus ex obsidiōne circumventas legiōnes! 13. Amētis patriam vestram et pareātis legibus eius. 14. Domi expectēmus potius quam hic ante ostium. 15. Quis dicere possit vera esse somnia? 16. O mihi praeteritos repetat si Iuppiter annos! (Verg.) 17. Unus furibundus gladiātor contra patriam gerit bellum: huic cedāmus? Huius condiciōnes audiāmus? 18. Suum quique noscat ingenium acremque se et bonōrum et vitiōrum suōrum praebeat iudicem. 19. Eloquar an sileam? Rogem te? Non rogem? 20. Utinam illum diem videam, cum tibi gratias agam! (Cic.) 21. Numerus convivārum ne sit minor, quam Gratiārum, ne maior, quam Musārum. Prosit! 22. Ne sint in senectūte vires; ne postulantur quidem vires a senectūte. (Cic.) 23. Quid neget, eximiam gloriam saepius fortūnae, quam virtūtis, esse beneficium?     24. Sed defendat, quod quisque sentit: sunt enim iudicia libera. (Cic.) 25. Quis non milites sub oculis imperatōris audacius periculum provōcet? 26. Sit nox cum somno, sit sine lite dies. 27. Taceat de Achille, qui non est Homērus.

б) на лацінскую мову: 1. Давайце будзем змагацца за свабоду нашай радзімы. 2. Няхай жыве наша дзяржава, няхай жыве, расце, квітнее! 3. Што я магу сказаць пра цябе? 4. О калі б я не быў (няхай я не буду) ілжывым прарокам! 5. Што саладзейшае за мір? 6. Давайце не будзем баяцца і давайце не страцім надзею на паратунак. 7. Што мне рабіць? Што нам рабіць? 8. Давайце не будзем верыць ілжывым чуткам. 9. О калі б мне хто-небудзь дапамог. 10. Застанься (няхай бы ты застаўся) каля мяне са сваімі сябрамі.

 

De leōne fabula

Nunquam esse fidēlem cum potenti societātem docet Phaedrus, fabulārum poēta clarissimus. Vacca enim et capra et ovis sociae venatiōnis leōni in saltibus fuērunt. Postquam cervum pinguem comprehendērunt, dixērunt ceterae: «Dividāmus praedam commūnem et pariter omnibus tribuāmus! Nemo nostrum partem meliōrem vel peiōrem habeat! Nemo habeat maius vel minus!» Leo autem, cervo in quattuor partes divīso: «Ego, - inquit, - hanc primam postulo, quod leo nominor; secundam, quia fortissimus sum, mihi tribuētis; haec tertia, quod robustior ceteris animalibus, mea erit; si autem illam quartam mihi concesseritis, poena gravissima liberabimini».

Sic leo obtinuit partem non optimam vel maximam, sed totam praedam. Sociae fraudātae sunt etiam minima parte vel pessima.

 

De Helvetiis

Helvetii, populus bellicōsus et imperii cupidus, in animo habēbant ex patria sua emigrāre et alios agros Galliae occupāre. Tum unus ex Helvetiis: «Ex patria nostra, - inquit, - emigrēmus. Antea autem comparēmus nobis frumentum, confirmēmus amicitiam cum finitimis, inflammēmus aedificia et oppida nostra. Sunt omnīno viae duae, quibus ex patria emigrāre possumus: altera per Sequanos, altera per provinciam Romanōrum. Via, quae per Sequanos ducit, angusta et periculōsa est. Per provinciam Romanōrum igitur migrēmus».

 

Quae sint in horto necessaria?

Multa sunt in horto necessaria. Sit primum aquae copia. Dividātur ea ac per rivulos adducātur in omnes horti partes. Claudātur hortus, cuius portulae animalia plantis noxia removeant. Ne multae sint arbores, quarum umbra noceat. Vertātur humus, iniiciātur stercus. Si dabis terrae, terra dabit.

 

Крылатыя выразы 

Quídquid agís prudénter agás et réspice fínem.	Што б ты ні рабіў, разумна рабі і прадбач вынік.
Féci, quód potuí, faciánt melióra poténtes.	Я зрабіў, што змог, хто можа, няхай робіць лепш.
Audiātur et altera pars.	Няхай будзе выслуханы і другі бок.
Fiat lux!	Няхай будзе святло!
Quod bonum, felix, faustum fortunatumque sit populo Romāno (QBFFFQSPR).	Няхай гэта будзе на дабро, на ўдачу, на шчасце і шчаслівы лёс рымскаму народу.
Cras amet, qui numquam amāvit, quique amāvit, cras amet!	Няхай любіць заўтра, хто ніколі не любіў, а каторы палюбіў, няхай любіць заўтра!
Omnia vincit amor et nos cedāmus amōri.	Усё перамагае любоў, і мы давайце скорымся любві.
Sit tibi terra levis mollīque tegāris arēna.	Няхай зямля табе будзе лёгкай (пухам); і ты накрыешся мяккім пяском.
Requiescat in pace.	Няхай спачывае ў спакоі (мір праху яго).