§ 104. СІНТАКСІЧНЫ ЗВАРОТ

ABLATĪVUS ABSOLŪTUS

 

Лацінскі дзеепрыметнік можа ўжывацца ў сказе незалежна ад іншых яго членаў. У гэтым выпадку ён называецца participium absolūtum і, як правіла, уваходзіць у склад звароту Ablatīvus absolūtus (творны незалежны, самастойны).

Ablatīvusabsolūtus - гэта дзеепрыметнікавы зварот, які ўжываецца самастойна і ўказвае на акалічнасць, пры якой адбываецца дзеянне. У склад звароту ўваходзяць: назоўнік або займеннік у Abl. і дзеепрыметнік (participiumpraesentisactīvi, participiumperfectipassīvi), які дапасуецца да яго ў родзе, склоне і ліку. Перакладаецца ён даданым акалічнасным сказам, у якім назоўнік або займеннік звароту становіцца дзейнікам (у Nom.), а дзеепрыметнік - выказнікам у асабовай дзеяслоўнай форме[1]. Прычым participiumpraesentisactīviвыражае дзеянне, адначасовае з дзеяннем галоўнага сказа, а participiumperfectipassīvi- папярэдняе дзеянне ў адносінах да галоўнага сказа. Напрыклад: 

 

Sole oriente aves canere incipiunt. Калі ўзыходзіць сонца, птушкі пачынаюць спяваць.

Sole oriente aves canere incipiēbant. Калі ўзыходзіла сонца, птушкі пачыналі спяваць.

Sole oriente aves canere incipient. Калі ўзыйдзе сонца, птушкі пачнуць спяваць.

Urbe capta dux milites laudat. Па прычыне таго, што горад захоплены, правадыр хваліць воінаў.

Urbe capta dux milites laudāvit. Па прычыне таго, што горад быў захоплены, правадыр пахваліў воінаў.

Urbe capta dux milites laudaverit. Калі горад будзе захоплены, правадыр пахваліць воінаў.

 

Ablatīvus absolūtus у залежнасці ад кантэксту можа перакладацца аддзеяслоўным назоўнікам з прыназоўнікам: Troiā captā... - пасля захаплення Троі.

     Сінтаксічны зварот abl. absolūtus можа складацца таксама з:

• двух назоўнікаў;
• назоўніка і прыметніка;
• займенніка і назоўніка;
• займенніка і прыметніка.

У гэтым выпадку пры перакладзе першая частка звароту (назоўнік або займеннік) будзе з’яўляцца дзейнікам, а другая (назоўнік або займеннік) - іменнай часткай састаўнога выказніка. Выказнікам будзе выступаць дзеяслоў быць[2]. Напрыклад: 

 

Imperatōre duce milites hostes vicērunt. Пад правадырствам імператара (дакл.: калі імператар быў правадыром) воіны перамаглі ворагаў.

Patre vivo nostra familia Romā vivēbat. Пры жыцці бацькі (дакл.: калі бацька быў жывы) наша сям’я жыла ў Рыме.

Te discipulo bene discēbas. Калі ты быў вучнем, ты добра вучыўся.

Amīcus me aegrōto ad me venit. Калі я быў хворы, сябар прыйшоў да мяне.

 

Часам abl. absolūtus выступае ў форме аднаго дзеепрыметніка ніякага роду адзіночнага ліку або аднаго назоўніка[3]. Напрыклад: Rex audīto urbem obsidēri approperāvit. - Цар, калі было паведамлена, што горад абложваецца, хутка прыйшоў. Romulus auspicio Romam condidit. - Ромул, пасля варажбы па палёту птушак, заснаваў Рым.

 

Практыкаванні

Перакласці:

а) з лацінскай мовы: 1. Pace restitūta artes florent. 2. Hannibale duce Carthaginienses multas victorias paravērunt. 3. Gentes aliquae Galliae Transalpīnae, locis superioribus occupātis, itinere exercitum Caesaris prohibēre conantur. 4. Germāni vinum reliquasque res, ad luxuriam pertinentes, ad se importāri non patiebantur, quod his rebus animos virōrum effemināri arbitrabantur. 5. Crastino die, oriente sole, redite in aciem. 6. Ea oratiōne habita, postulantibus militibus et studio pugnae ardentibus, Caesar tuba signum dedit. 7. Milites Romāni, impetu facto, multis hostium interfectis, capto etiam nobili duce, suos incolumes reduxērunt. 8. Dicis te id, invīto me, non esse factūrum. 9. Me absente, consilium bonum captum est. 10. Fama est philosophum Pythagoram, Tarquinio Superbo regnante, in Italiam venisse. 11. Bello Helvetiōrum confecto, totīus fere Galliae legāti ad Caesarem venērunt. 12. Re frumentaria comparāta, Caesar castra movit. 13. Helvetii, Sequānis invītis, per eōrum fines iter facere non potuērunt. 14. Romāni, Hannibale vivo, nunquam se sine insidiis futūros esse existimābant. 15. Apolline adiutōre, Paris arcum in Achillem direxit eumque interfēcit. 16. Athenienses, non spectāto auxilio, adversus sescenta milia hostium in campis Marathoniis in proelium egrediuntur. 17. Caesar obsidibus acceptis primis civitātis atque ipsīus Galbae regis duōbus filiis armisque omnibus ex oppido traditis exercitum in Bellovacos ducit. 18. Graeci advenientibus Persis Thermopylas occupavērunt, sed semitā Persis a proditōre monstrātā omnes, praeter Lacedaemonios, recessērunt. 19. Persis appropinquantis Graeci Thermopylas comparavērunt. 20. Tarquinio expulso Romae consules creāti sunt. 21. Alexander Magnus, urbibus maritimis captis, interiōrem Asiam occupāvit. 22. Appropinquante autumno multae aves in regiōnes calidiōres avolant. 23. Propter muri altitudinem oppidum, paucis defendentibus, Caesar expugnāre non potuit. 24. Bello finīto Romāni templum Iani claudēbant. 25. Cicerōne consule coniuratio Catilīnae detecta est. 26. Helvetii, impedimentis in unum locum collātis, phalange facta, sub primam Romanōrum aciem successērunt. 27. Hostes ad urbem proficiscebantur nullo resistente. 28. Legionibus in hibernacula deductis, Caesar in Italiam profectus est.

б) на лацінскую мову: 1. Калі Троя была захоплена, грэкі вярнуліся дамоў. 2. У час праўлення Тарквінія Гордага Піфагор прыйшоў у Італію. 3. Калі былі выгнаны цары, рымляне выбралі консулаў. 4. Калі горад быў захоплены, ворагі разбурылі сцены.      5. Цар, калі прыморскія гарады былі ўзяты, захапіў вялікую частку Азіі. 6. Калі ўзрастае небяспека, растуць сілы. 7. Пры кіраванні Аўгуста ў Рыме працвіталі навукі і мастацтва. 8. Ворагі заваявалі горад, хаця жыхары храбра абараняліся. 9. Пры жыцці правадыра воіны храбра змагаліся. 10. Воіны, пасля таго як быў дадзены сігнал, здзейснілі нападзенне. 11. Калі Альпы былі пераадолены, Ганібал прыйшоў у Італію. 12. У прысутнасці маці дзеці гуляюць у садзе. 13. Пад кіраўніцтвам Цэзара рымскія войскі захапілі Галію. 14. З прылётам ластавак мы чакаем вясну.

 

DeAlexandro, regeMacedŏnum

Philippo, rege Macedŏnum, occīso Alexander regnum occupāvit. Gentibus finitimis domitis a rege exercitus adversus Persas parātus est. Alexandro bellum gerente Graeci bellum movērunt, sed devicti sunt. Hellesponto traiecto Alexander Persas ad Granīcum flumen vicit; plurima oppida maritĭma portas Alexandro aperuērunt. Rex urbibus maritimis captis magnam partem Asiae occupāvit.

 

Roma a Gallis expugnātur

Anno trecentesimo nonagesimo Galli exercitu Romāno victo ad urbem Romam contendērunt. Ubi Romam fama vēnit exercitum fusum fugatumque esse, omnes fere Romāni, qui in urbe erant, fugērunt. Pauci tamen iuvenes cum Manlio, viro fortissimo, in arcem Capitoliumque, quo frumentum et arma comportavērunt, ascendērunt. Senatōres vero in ipsa urbe manēre statuērunt et ibi adventum Gallōrum parāto ad mortem anĭmo exspectavērunt. Omnibus insignibus suis indūti in foro, in sellis eburneis sedērunt. Iterum Galli nec portis urbis clausis, nec stationibus pro muris et portis dispositis in urbem intravērunt. Ubi senatōres in sellis sedēre vidērunt, unus e Gallis barbam senatōris cuiusdam manu tetigit et statim ab eo scipiōne eburneo interfectus est. Tum vero Galli irā incensi omnes senatōres trucidavērunt, urbem ipsam concremavērunt.

Senatorĭbus trucidātis urbeque concremāta in arcem, quae saxis praeruptis et muris firmis munīta erat, invadere constituērunt, sed diu frustra eam oppugnavērunt. Tandem noctu alii alios sublevantes magno silentio in summum saxum ascendērunt et non solum custōdes dispositos fefellērunt, sed etiam canes non excitavērunt. Anseres vero non fefellērunt, a quibus Romāni in magna inopia cibi abstinuerant, quia hae aves Iunōni sacrae erant. Clangōre eōrum alarumque crepĭtu e somno excitātus est Manlius, qui ceteros ad arma vocāvit et eum Gallum, qui iam in summum collem ascenderat, necāvit ceterosque Gallos, qui post eum ascenderant, facĭle de saxo deturbāvit. Ita Capitolium Romānum ab anserĭbus servātum est.

 

De Ulixe

Graeci Troia incensa rursus Graeciam petivērunt. Multi eōrum variis erroribus factis in patriam revertērunt. Ulixes tempestāte cursum prohibente in insulam, cui nomen Ogygia erat, delātus est. Ibi nympha amōre impulsa Ulixem immortalitātem promittens retinēbat. Ulixes septem annos in insula morātus Athēna adiutrice navigium aedificāvit et patriam navigāvit. Sed ventis adversis ad Phaeācum insulam deferebātur. Ibi benigne a rege Alcinoo receptus est. In convivio regīnā monente de erroribus suis narrāvit. Tandem deis auctoribus ad oram patriae tam diu desiderātae versus est. Procis occīsis una cum Penelope multos annos suis civibus iustus praefuit.

    

Крылатыя выразы 

Actis testantibus.	Як сведчаць факты. Згодна з дакументамі.
Ceteris paribus.	Пры рэшце роўных (умовах).
Cessante causa cessat effectus.	Са спыненнем прычыны, спыняецца вынік.
Currente calamo.	Беглым пяром (спехам, нядбайна).
Mutātis mutandis.	Калі зменена тое, што неабходна змяніць.
Mutāto nomine de te fabula narrātur.	Байка кажацца пра цябе, зменена толькі імя.
Praesente medico nihil nocet.	У прысутнасці ўрача нічога не шкодзіць.
Nemine contradicente.	Без чыіх-небудзь пярэчанняў.