2. Віды праваўтварэння (стварэння права),
праватворчасці і нарматворчасці

 

Вышэйакрэсленыя паняцці (тэрміны), якія характарызуюць працэсы станаўлення права, уплываюць на вызначэнне відаў праваўтварэння (стварэння права), праватворчасці і нарматворчасці. Пры гэтым патрэбна зыходзіць з таго, што ў стварэнні права прымаюць удзел усе сацыяльныя суб’екты (фізічныя асобы) і самыя розныя іх аб’яднанні – працоўныя і тэрытарыяльныя калектывы, народ, нацыі, а таксама самыя розныя арганізацыі – дзяржава цалкам, яе асобныя органы, установы (службовыя асобы), кааператыўныя, прафсаюзныя і іншыя арганізацыі. Дзяржава цалкам, як вядома, выступае ад імя ўсяго грамадства, а кааператыўныя, прафсаюзныя і іншыя арганізацыі выяўляюць і прадстаўляюць інтарэсы часткі насельніцтва.

На вызначэнне відаў праваўтварэння (стварэння права), праватворчасці і нарматворчасці значны ўплыў аказвае сістэма дзеючых крыніц права. Справа ў тым, што кожная форма існавання (іпастасяў) права, як адзначалася ў папярэдніх тэмах, пераважна ўвасабляецца і афіцыйна замацоўваецца ў асобных відах крыніц права. Для першасных прававых адносін найбольш прыдатнымі відамі крыніц права з’яўляюцца прававы звычай і прававы прэцэдэнт. Прававая свядомасць знаходзіць замацаванне звычайна ў дактрыне і свяшчэнных пісаннях. А для пазітыўнага права найлепшымі відамі крыніц права з’яўляюцца нарматыўны прававы акт і дагавор нарматыўнага зместу.

Разам з тым, паколькі ў стварэнні права прымаюць удзел самыя розныя сацыяльныя суб’екты і самыя розныя арганізацыі, то ўсталяваць дакладна і аднастайна сувязі паміж сацыяльнымі ­суб’ектамі і асобнымі відамі крыніц права мы не можам. Напрыклад, нарматыўныя прававыя акты выдаюцца не толькі нарматворчымі органамі (службовымі асобамі) дзяржавы, але і ў адпаведнасці з дзеючым правам іншымі органамі і арганізацыямі. Унутрыдзяржаўныя дагаворы нарматыўнага зместу ствараюцца не толькі органамі дзяржавы, але і недзяржаўнымі арганізацыямі і працоўнымі калектывамі.

Праваўтварэнне (стварэнне права) можа быць поўным (завершаным) і незавершаным (няпоўным). Калі праваўтварэнне (стварэнне права) заканчваецца фармаваннем усіх акрэсленых форм існавання права (яго іпастасяў), то мы маем справу з поўным праваўтварэннем. А калі праваўтварэнне (стварэнне права) не прыводзіць да фармавання ўсіх іпастасяў права (форм яго існавання), то мы маем справу з няпоўным праваўтварэннем (стварэннем права). З няпоўным праваўтварэннем мы сутыкаемся, калі па нейкіх прычынах не фармуецца пазітыўнае права, але часцей за ўсё у сітуацыях, калі на падставе прынятых правіл паводзін (мадэляў паводзін) па нейкіх прычынах не складваюцца прававыя адносіны. У першым выпадку, як сведчыць гістарычны вопыт, права можа функцыянаваць і аказваць рэальнае ўздзеянне на грамадскія адносіны, а вось у другім выпадку, напэўна, не варта называць створаныя правілы паводзін нормамі права, бо калі яны не прымаюцца грамадствам, значыць, сацыяльныя адносіны, на якія яны павінны ўздзейнічаць, не маюць прававой прыроды.

Што тычыцца відаў праватворчасці, то яны могуць быць вы­значаны шляхам канкрэтызацыі мэт праватворчасці. Калі дзейнасць суб’ектаў, якія ажыццяўляюць праватворчасць, скіравана на стварэнне якасна новых прававых эквівалентаў, такіх норм права, аналагаў якіх не існуе ў дзеючым праве, то мы маем справу з такім відам праватворчасці, які ўмоўна можна назваць праваствараючым (ці праваўстанаўліваючым). Калі ж дасягаецца мэта па змяненню дзеючых прававых эквівалентаў, то мы маем справу са змяненнем права (ці правазмяняючай праватворчасцю). А калі мэтай дзейнасці сацыяльных суб’ектаў з’яўляецца адмена прававых эквівалентаў, якія страцілі сваё значэнне і не адпавядаюць новым рэальнасцям, то мы маем справу з адменай права (ці праваадмяняючым відам праватворчасці). Адзначаныя віды праватворчасці з’яўляюцца агульнымі відамі праватворчасці як для правасвядомасці, так і для пазітыўнага права. Больш таго, яны ўлічваюць усе праявы адзначаных форм існавання права, а не толькі той іх часткі, якая называецца прававым эквівалентам.

Але прававыя эквіваленты з’яўляюцца сэрцавінай дзеючага права, усіх яго форм. Як вядома з папярэдніх тэм, прававыя эквіваленты змяшчаюцца, выкладаюцца ў нормах права, а нормы права знаходзяць замацаванне і ўвасабленне ў дзеючых крыніцах права.

Пры спалучэнні асобных відаў сацыяльных суб’ектаў і відаў крыніц права, у якіх знаходзяць афіцыйнае выражэнне і замацаванне прававыя эквіваленты, мы можам выдзеліць віды нарматворчасці. Існуюць такія віды крыніц права, якія заўсёды завязаны на дзяржаву, бо без актыўных і мэтанакіраваных дзеянняў з боку дзяржавы, яе органаў і ўстаноў не можа быць завершаны працэс станаўлення права і не могуць быць створаны гэтыя крыніцы права. Так, без дзяржавы не ўзнікаюць такія крыніцы права, як нарматыўны прававы акт і міжнародны дагавор нарматыўнага зместу. Разам з тым вельмі важныя нарматыўныя прававыя акты, напрыклад, Канстытуцыя краіны, могуць быць прыняты і шляхам усенароднага галасавання (рэферэндуму), як гэта адбылося ў Рэспубліцы Беларусь 24 лістапада 1996 года пад час усенароднага галасавання.

У той самы час усенародны рэферэндум можа і не прывесці да стварэння такой крыніцы права, як нарматыўны прававы акт, тым не менш яго вынікі будуць мець агульнаабавязковае значэнне па нейкаму пытанню, напрыклад, рашэнне, якое было прынята на ўсенародным галасаванні (рэферэндуме) па пытанню аб уласнасці на зямлю. Наадварот, такая, напрыклад, крыніца права, як прававы звычай, можа быць створана і без удзелу дзяржавы. Больш таго, яна і выкарыстоўвацца можа без падтрымкі з боку дзяржавы, а абапірацца пры гэтым прававы звычай будзе на прымусовую сілу з боку супольнасці.

На наш погляд, можна выдзеліць наступныя віды нарматворчасці: а) дзяржаўную нарматворчасць; б) міждзяржаўную нарма­творчасць, у тым ліку нарматворчасць міжнародных арганізацый; в) народную нарматворчасць, у тым ліку нарматворчасць шляхам рэферэндуму; г) нарматворчасць міжнародных арганізацый і недзяржаўных арганізацый унутры краіны; д) лакальную нарматворчасць; е) нарматворчасць мясцовых органаў самакіравання і кіравання; ж) нарматворчасць асобных сацыяльных груп; з) прэцэдэнт­ную нарматворчасць; е) сумесную нарматворчасць.

Усе віды нарматворчасці ў залежнасці ад іх ролі і значнасці ў стварэнні прававых эквівалентаў можна падзяліць на асноўныя і дадатковыя. Праз дзяржаўную і міждзяржаўную нарматворчасць у беларускую нацыянальную прававую сістэму ўводзіцца асноўная маса дзеючых норм права, і менавіта па дадзенай прымеце іх можна аднесці да асноўных відаў нарматворчасці. Такім чынам, падзел відаў нарматворчасці на асноўныя і дадатковыя адрозніваецца ад падстаў падзелу крыніц права на крыніцы асноўныя і дадатковыя.

Дзяржаўная нарматворчасць падрабязна і ўсебакова даследавана навукоўцамі і звычайна выкладаецца ў падручніках і вучэбных дапаможніках. Аб міждзяржаўнай праватворчасці ў агульнай тэорыі права чамусьці не ўзгадваецца, хаця неаспрэчным з’яўляецца факт, што міжнародныя дагаворы, якія належным чынам пры­знаны дзяржавай абавязковымі, з’яўляюцца складанай часткай нацыянальнага права. Дзіўна атрымліваецца – стварэнне міжнароднага дагавору, якое, безумоўна, не ўкладваецца ў паняцце дзяржаўнай праватворчасці, не выдзяляецца ў самастойны від нарматворчасці. У той самы час прыняцце адной і той самай крыніцы права – нарматыўнага прававога акта – з аднаго боку, дзяржавай, а з другога – шляхам усенароднага галасавання, не перашкаджае навукоўцам весці размову аб двух самастойных відах нарматворчасці.

Дзяржаўная нарматворчасць, у сваю чаргу, падзяляецца на асобныя падвіды ў залежнасці ад той галіны ўлады, якая стварае прававы эквівалент і замацоўвае яго ў нормах права. У гэтым плане можна весці размову аб заканатворчасці, нарматворчасці выканаўчай і распарадчай улады і нарматворчасці судовай улады. Праўда, судовая ўлада стварае розныя прававыя акты. Адны з іх з’яўляюцца мадыфікаванымі крыніцамі права, а другія ўяўляюць такую крыніцу права, як прававы прэцэдэнт.

Народная нарматворчасць не можа быць зведзена толькі да рэферэндуму – нацыянальнага (усенароднага) ці мясцовага, на якіх прымаюцца нарматыўныя прававыя акты. Шляхам народнай нарматворчасці можа быць прынята і індывідуальнае прававое рашэнне (індывідуальны прававы эквівалент) па канкрэтнаму пытанню, якое затым будзе «разгорнута», «канкрэтызавана» ў нормах права. Да народнай нарматворчасці можна аднесці і стварэнне прававых аксіём і звычаёвых норм.

Да самастойных відаў нарматворчасці патрэбна аднесці нарматворчасць, якая шчыльна звязана з дзейнасцю асобных сацыяльных суб’ектаў, напрыклад, навукоўцаў і калектываў навукоўцаў, а таксама асобных недзяржаўных арганізацый, напрыклад, прафесіянальных саюзаў, кааператыўных арганізацый, царквы і г. д. У выніку іх дзейнасці могуць быць створаны правілы паводзін (нормы права) у форме дактрыны (навукі), свяшчэннага пісання (царкоўных норм), а таксама нарматыўнага прававога акта ці дагавору нарматыўнага зместу.

Прыкладам сумеснай нарматворчасці можа быць стварэнне норм права шляхам заключэння пагадненняў (дагавораў нарматыўнага зместу) паміж дзяржавай, яе органамі і прафесійнымі саюзамі ці дзяржавай і царквой. Да сумеснай нарматворчасці можна таксама аднесці, напрыклад, дагавор (пагадненне) паміж рознымі адміністрацыйна-тэрытарыяльнымі адзінкамі ўнутры дзяржавы, а таксама паміж адміністрацыйна-тэрытарыяльнымі адзінкамі, якія ўваходзяць у склад розных дзяржаў.

Да лакальнай нарматворчасці можна аднесці працэс стварэння і замацавання такіх відаў крыніц права, як лакальныя нарматыўныя прававыя акты і калектыўныя дагаворы. Калектыўныя дагаворы ўяўляюць, як вядома, разнавіднасць такой крыніцы права, як дагавор нарматыўнага зместу, а лакальныя нарматыўныя прававыя акты – гэта разнавіднасць нарматыўных прававых актаў. Тое, што аб’ядноўвае іх у адзіную падсістэму крыніц права і адначасова дазваляе выдзеліць у самастойны від нарматворчасці, тычыцца межаў дзеяння гэтых крыніц права, працэсаў і суб’ектаў іх стварэння.

Выдзяленне нарматворчасці мясцовых органаў самакіравання і кіравання ў асобны і самастойны від нарматворчасці абумоўлена тым, што гэтыя органы выяўляюць інтарэсы тэрытарыяльных калектываў і абавязаны іх задавальняць і абараняць. У той самы час мясцовыя органы самакіравання і кіравання рэалізуюць свае паўнамоцтвы шляхам выдання нарматыўных прававых актаў і прычым не могуць не ажыццяўляць на сваёй тэрыторыі тых крыніц права, якія прыняты іншымі сацыяльнымі суб’ектамі, дзяржаўнымі і недзяржаўнымі органамі.

Прэцэдэнтная нарматворчасць не можа быць зведзена да стварэння судовага прэцэдэнта. Прававы прэцэдэнт – гэта такая кры­ніца права, якая можа быць створана і іншымі правапрымяняльнымі структурамі.