2. FONETYKA POLSKA 

ПОЛЬСКАЯ ФОНЕТИКА

 

2.1. Przedmiot badań i zadania fonetyki 

(предмет исследований и задачи фонетики)

 

Fonetyka jest działem językoznawstwa, który bada artykułowane dźwięki mowy, czyli głoski. Fonetyka zajmuje się procesem wytwarzania dźwięków mowy,  ich klasy kacją, wzajemnym oddziaływaniem na siebie (Фонетика является разделом языкознания, который исследует звуки речи. Фонетика занимается процессом образования звуков речи, их классификацией и взаимным влиянием).

 

2.2. Aparat artykulacyjny. Opis narządów mowy 

(артикуляционный аппарат. Описание органов речи)

 

Artykulacja  to zespół  ruchów narządów mowy, w  rezultacie których powstaje głoska (артикуляция – это группа движений органов речи, в результате которых образуется звук).

Narządy mowy schematycznie przedstawia rysunek 1. (органы речи схематически представляет рисунок 1).

Narządy mowy w za leżności od pełnionych funkcji dzielimy na trzy ze społy: aparat oddechowy, aparat fonacyjny (krtań), aparat artykułacyjny (nasada) (органы речи в зависимости от исполняемых функций мы делим на три группы: дыхательный аппарат, гортань (фонический аппарат), артикуляционный аппарат (основание).

Aparat oddechowy znajduje się w klatce piersiowej. Składa się z płuc, oskrzeli i tchawicy. Tchawica w górnej części jest zamknięta krtanią. Podstawową funkcją aparatu oddechowego jest wytwarzanie prądu powietrza (дыхательный аппарат находится в грудной клетке. Он состоит из легких, бронхов и трахеи. Трахея в верхней части закрыта гортанью. Основной функцией дыхательного аппарата является создание потока воздуха).

Krtań w dolnej części łączy się z tchawicą, a w górnej – z nasadą. W krtani znajdują się wiązadła głosowe. Podstawową funkcją krtani jest wytwarzanie dźwięku (гортань в нижней части соединяется с трахеей, а в верхней – с основанием. В гортани находятся голосовые связки. Основной функцией гортани является создание звука).

Nasada to wszystkie narządy znajdujące się ponad krtanią. Składają się na nią: jama gardłowa, jama ustna oraz jama nosowa (основание - это все органы речи, находящиеся выше гортани. Она состоит из полости горла, ротовой и носовой полостей).

Wszystkie narządy artykulacji znajdują się w jamie ust nej. Należą do nich (все атикуляционные органы находятся в ротовой полости. К ним принадлежат):

1)  narządy nieruchome: zęby górne i dolne, dziąsła górne i dolne, podniebienie twarde (неподвижные органы: верхние и нижние зубы, верхние и нижние десны, твердое небо);

2)  narządy ruchome: wargi (górna i dolna), język, w którym wyróżnia się czubek, przód, środek  i  tyl (obsada), podniebienie miękkie zakończone tzw. języczkiem (uvula) (подвижные органы: губы (нижняя и верхняя), язык, в котором выделяют кончик, переднюю часть, середину и заднюю часть языка, мягкое небо, заканчивающееся язычком (увула).

 Rysunek 1

 

2.3. Fazy wypowiedzi (фазы высказывания)

 

Fazy wypowiedzi to nagłos, śródgłos i wygłos wyrazu (фазы высказывания – это начальная, средняя и  заключительная части слова).

Nagłos to początkowa głoska wyra zu, np. w nagłosie wyrazu dom znajduje się głoska d~. (начало – это начальный звук слова, например, в начале слова dom находится звук d~).

Śródgłos to głoski znajdujące się wewnątrz wyrazu. W śródgłosie wyrazu dom znajduje się samogłoska -o-, natomiast w śródgłosie wyrazu domowy występują głoski -o-m-o-v- (середина – это звуки, находящиеся в середине слова. В середине слова dom находится гласный звук -o-, а в средине слова domowy  употребляются звуки -o-m-o-v-).

Wygłos to głoska znaj dująca się na końcu wyrazu. W wygłosie wyrazu dom występuje głoska -m (заключительная часть слова – это звук, находящийся в конце слова. В конце слова dom находится звук -m).

Wygłos absolutny to końcowa część wyrazu występują cego przed pauzą, w piśmie oznaczoną za pomocą kropki, przecinka, średni ka, wykrzyknika, znaku zapytania, wielokropka, dwukropka, myślnika (абсолютный конец слова – это заключительная часть слова, выступающего перед паузой, на письме обозначенной  с помощью точки, запятой, точки с запятой, восклицательного знака, вопросительного знака, многоточия, двоеточия, тире).

 

2.4. Głoski polskie (польские звуки)

 

Język polski ma dwa typy głosek – samogłoski i spółgłoski (в польском языке два типа звуков – гласные и согласные).

2.4.1. Samogłoski polskie: funkcje, klasy kacje (польские гласные: 

функции, классификации)

Polskie samogłoski  to [a, o, u,  i, y, e, ǫ, ę]. Samogłoski pełnią następujące funkcje (польские гласные – это [a, o, u, i, y, e, ǫ, ę]. Гласные звуки выплняют следующие функции):

• tworzą sylaby (zgłoski) (образуют слоги).

Sylaba  to  najmniejsza  niepodzielna  cząstka wyrazu,  ośrodkiem  której jest samogłoska: ki-no, ko-chać. Są sylaby otwarte na samogłoskę i zamknięte na spółgłoskę  (Слог – это наименьшая неделимая часть слова, в центре которой находится гласный звук: ki-no, ko-chać. Отличают открытые слоги на гласный и закрытые на согласный);

• samogłoska [i] w pozycji przed następującą samogłoską miękczy poprzedzającą spółgłoskę:  babcia, Ania. Takie [i] nie  tworzy sylaby (гласный [i] в позиции перед  следующим  гласным  звуком  смягчает  предыдущий  согласный: babcia, Ania.  Такое [i] не образует слог);

• samogłoska [i] może pełnić obie funkcje. Znajduje się wówczas na końcu wyrazu  lub pomiędzy  spółgłoskami: pić, szyb-ki  (гласный  [i] может выполнять обе функции. Тогда он находится в конце слова или между согласными: pić, szyb-ki).

Klasy kacje (классификации)

• Klasy kacjа ze względu na poziome ruchy języka (классификация, учитывающия горизонтальные движения языка): 

przednie (переднего ряда) – i, y, e, ę; 

środkowe (среднего ряда) – a; 

tylne (заднего ряда) – u, o, ǫ.

• Klasy kacjа ze względu na pionowe ruchy języka (классификация, учитывающая вертикальные движения языка): 

wysokie (верхнего подъема) – i, y, u; 

średnie (среднего подъема) – e, ę, o, ǫ; 

niskie (нижнего подъема) – a.

• Klasy kacjа  ze  względu  na  układ  warg  (классификация,  учитывающая движения губ): 

okrągłe (лабиализированные) – o, u, ǫ; 

obojętne (безразличные) – a; 

płaskie (плоские) – e, ę, i, y.

• Klasy kacjа ze względu na układ podniebienia miękkiego wraz z języczkiem (классификация, учитывающая участие мягкого неба вместе с увулой): 

ustne (неносовые) – a, e, i, y, o, u; 

nosowe (носовые) – ǫ, ę.

Schematycznie dwie pierwsze kłasy kacje zostały ujęte w  trójkąt Tytusa Benniego (Схематически две первые классификации были оформлены в форме трехугольника Тита Бенни).

 

 

 

2.4.2. Klasy kacje polskich spółgłosek (классификации польских согласных)

• Ze względu na sposób artykulacji narządów mowy (по способу образования):

spółgłoski zwarto-wybuchowe (взрывные согласные) – [p, p’, b, b’, t, d, k, k’, g, g’];  

spółgłoski szczelinowe (щелевые согласные) – [v, v’, f, f’, z, s, ž, š, ź, ś, x, x’];

spółgłoski zwarto-szczelinowe (аффрикаты) – [c, č, ć, ʒ, ǯ, ʒ];

spółgłoski półotwarte (смычно-проходные согласные) – [l, u, l’, m, m’, n, n’, i , r].

• Ze względu na miejsce artykulacji (по месту образования):

wargowe (губные): 

dwuwargowe (губно-губные)  –  [p, p’, b, b’, m, m’]

wargowo-zębowe (губно-зубные) – [v, v’, f, f’]

językowe: 

przedniojęzykowo-zębowe (переднеязычные зубные) – [d, t, s, z,  ʒ, c, n]

przedniojęzykowo-dziąsłowe (переднеязычные альвеолярные) – [č, ž, š, ǯ, l, u, l’, r];

środkowojęzykowe (среднеязычные) – [ś, ź, ć, ʒ, ń, i]; 

tylnojęzykowe (заднеязычные) – [k, k’, g, g’, x]

• Ze względu na udział wiązadeł głosowych (по участию голосовых связок):

dźwięczne (звонкие) – [b, b’, d, g, g’, i, l, u, l’, r, m, m’, n, ń, v, v’, z, ž, ź, ʒ, ǯ, ʒ];

bezdźwięczne (глухие) – [c, ć, f, f’, p, p’, t, k, k’, s, ś, š, č, x]. 

• Ze względu na udział środkowej części języka (по участию средней части языка):

miękkie (палатальные) – [ś, ź, ć, ʒ, ń, i];

twarde (твердые) – [t, d, p, b, s, z, c, ʒ, m, n, v, f, k, g, x, č,  ž, ǯ, š, l, r, u̦];

zmiękczone (полупалатальные) – [l’, p’, b’, m’, k’, g’,  v’, f’].

• Ze względu na udział uwuli (по участию увулы):

nosowe (носовые) – [m, m’, n, ń]

ustne (неносовые) – pozostałe.

 

2.5. Ćwiczenia (упражнения)

 

Ćwiczenie 1. Wypełnić luki w zdaniach (заполнить пустые места в предложениях):

a)  Fonetyka bada ... .

Głoski powstają w rezultacie ... . 

b) Aparat oddechowy znajduje się w ... . 

Aparat oddechowy składa się z ..., ..., ... . Krtań znajduje się w górnej części ... .

Aparat oddechowy tworzy ... powietrza.

c) W krtani znajdują się ... ... . 

W krtani tworzy się ... .

d) Narządy mowy znajdujące się ponad krtanią to ... .

Nasada to jama ..., jama ..., jama ... . 

Wszystkie narządy artykulacji znajdują się w ... .... . 

Ćwiczenie  2. Przerysować  do  zeszytu, nazwać  oznaczone  strzałkami  narządy mowy (перерисовать в тетрадь, назвать обозначенные стрелками органы речи):

 

 

 

Ćwiczenie 3. Wpisać ruchome i nieruchome narządy mowy (вписать подвижные и неподвижные органы речи):

a) ruchome narządy mowy:

Zsuwamy się i rozsuwamy – ... .

Czasem otwieram przejście do jamy nosowej – ... .

Złośliwi mówią, ze głównie służę do mielenia – ... .

Możemy układać się w różne kształty, na przykład do całowania – ... .

b) nieruchome narządy mowy:

Jesteśmy trzema jamami – ..., ..., ... .

Mam kształt rury – ... .

Ćwiczenie 4. Wypisać zdania poprawne (выписать правильные предложения):

a)  Mówimy wtedy, kiedy wdychamy powietrze. 

Mówimy wtedy, kiedy wydychamy powietrze.

b)  To, czy z wydychanego powietrza powstanie głoska a, b, z, czy inna, zależy od układu ruchomych narządów mowy.

To, czy z wydychanego powietrza powstanie głoska a, b, z, czy inna, zależy od układu nieruchomych narządów mowy.

c)  Ruchome narządy mowy to: wargi, szczęka górna, język i języczek. 

Ruchome narządy mowy to: wargi, szczęka dolna, język i języczek.

Ćwiczenie 5. Przeczytać, wstawić wyrazy nazywające narządy mowy, by tekst miał sens (прочитать, вставить слова, называющие органы речи, чтобы текст имел смысл).

 

Cześć, jestem cząsteczką wydychanego powietrza. Oddaleni już tlen krwince i jestem gotowy do opuszczenia ... . Kiedy człowiek zrobi! wydech, wypchnął mnie z ... do ... . do ... . a potem do ... .Tam nagle widzę przed sobą zamknięte wrota ... . Przeciskam się przez nie z trudem i wpadam w szalone drgania. Dalej jest już tylko ... . Szybko spoglądam, czy ... (drugi ruchomy na­rząd kończący podniebienie miękkie na mojej drodze) zamyka wejście do ___. Wejście jest zamknięte, dlatego razem z braćmi lecimy do ... . Tu stanie się jasne, co z nas powstanie. Strumień powietrza, którego jesteśmy cząstkami, nabierze ostatecznego kształtu. Jakiego? Wszystko zależy od tego, jak się ułożą pozostałe ruchome narządy mowy: Po chwili wydobywamy się na zewnątrz. Jesteśmy głoską |a]. 

Ćwiczenie 6. Trenować przed lustrem  (тренировать перед зеркалом) :

a)  ćwiczenia języka:

• wysunąć język, przesuwać poziomo w prawo, potem w lewo;
• oblizać wargi;
• wysunąć język jak najdalej z ust, schować go jak najgłębiej;
• dotykać czubkiem języka na zmianę dolnych i górnych zębów;
• wysuwać język do przodu raz szeroki, raz wąski;

b) ćwiczenia warg:

• cofnąć kąciki warg do tyłu, a następnie otwierać i zamykać usta;
• wciągnąć powietrze ściągniętymi ustami;
• cmokać;
• zagwizdać parę razy na jednym tonie;
• zamknąć usta i przesunąć je w lewą, a potem w prawą stronę;
• wprawić usta w drganie;
• nabrać powietrze pod wargę górną, a potem dolną;
• dmuchać na płomień lub coś lekkiego;
• wysuwać wargi do przodu , by były widoczne zęby.

Ćwiczenie 7. Podać nagłos, śródgłos i wygłos wyrazu, a także absolutny wygłos (представить начальную, среднюю, заключительную части слова, а также абсолютный конец слова):

a)  tułów, kręgosłup, kark, plecy, barki, pupa, pośladki.

b)  Zarost  to broda i wąsy.

Typy zębów: siekacz, ząb trzonowy, kieł, ząb mądrości.

Ćwiczenie 8. Przeczytać, zapisać fonetycznie. Jakie samogłoski nie tworzą sylaby w wyrazach (прочитать, записать фонетически. Какие гласные звуки не образуют слоги в словах): 

szyja, piersi, brzuch, pępek, boki.

Ćwiczenie 9. Przeczytać, zapisać  fonetycznie. Wyjaśnić  funkcje samogłosek w  wyrazach  (прочитать,  записать  фонетически.  Объяснить  функции  гласных в словах): 

źrenice, tęczówki, soczewki, powieki, rzęsami (od rzęsy), brwi.

Ćwiczenie 10. Podzielić wyrazy na sylaby (поделить слова на слоги):

twarz, czoło, policzki, nos, uszy, usta, wargi, broda, brwi, oczy, piegi.

Ćwiczenie 11. Wymówić wyrazy: kotka, kaczka, taczka. Podkreślić dwa wyrazy różniące się tylko jedną głoską. Wymówić te głoski. Opisać w zeszycie, jak się zmienia położenie języka, kiedy wymawiamy te dwie głoski (произнести слова: kotka, kaczka,  taczka. Подчеркнуть два слова, отличающиеся только одним звуком. Произнести эти звуки. Описать в тетради, как изменяется положение языка, когда мы призносим эти два звука).

Ćwiczenie 12. Opisać spółgłoski w wyrazach (описать звуки в словах): głowa, potylica, skroń, ciemień, włosy.

Wzór:

Pora [p/o-ra] 4 litery, 4 głoski, 2 sylaby

p [p] – spółgłoska, zwarta, dwuwargowa, bezdźwięczna, twarda, ustna.

o [o] – samogłoska, tylna, średnia, okrągła.

r [r] – spółgłoska, półotwarta, przedniojęzykowo-dziąsłowa, dźwięczna, twarda, ustna.

a [a] – samogłoska, środkowa, niska, obojętna.

Ćwiczenie  13. Wpisać nazwy  części ciała  człowieka. Wykorzystać  rysunek  2 (вписать названия частей человеческого тела. Использовать рисунок 2):

a)  Źrenice, tęczówki, soczewki, powieki, rzęsy, brwi – ... .

Czubek, dziurki, grzbiet – ... . 

b)  Kończyny to ... i ... .

Ciało człowieka to ..., ..., .... .

с)  Ręka ma części: ..., przedramię, ..., nadgarstek, dłoń, palec, ... .

Noga ma części: udo (biodro), ..., ..., stopa, ..., ..., paznokieć.

Rysunek 2