Гiстарычныя чаргаваннi гукаў 

Апрача пазiцыйных чаргаванняў, у сучаснай беларускай мове адзначаюцца i гістарычныя чаргаваннi. гiстарычнымi гэтыя чаргаваннi называюцца таму, што змены гукаў у словах адбываюцца на аснове законаў, якiя дзейнiчалi ў агульнаславянскi, агульнаўсходнеславянскi, старажытнабеларускi перыяды. Дзеянне гэтых законаў спынiлася даўно.

Асноўнымi гiстарычнымi чаргаваннямi зычных гукаў лiчацца наступныя:

1. Чаргаваннi заднеязычных з шыпячымi:

[г] - [ж] — даро[г]а — даро[ж]ны;

[к]- [ч] — ра[к]а — ра[ч]ны;

[х]- [ш] — стра[х] — стра[ш]ыць.

Гэтае чаргаванне — вынiк першай палаталiзацыi заднеязычных. Сутнасць першага памякчэння заднеязычных у тым, што гукi [г], [к], [х] у спалучэннi з [j] перад галоснымi пярэдняга рада пераходзiлi ў шыпячыя [ж], [ч], [ш].

2. Чаргаванне заднеязычных са свiсцячымi:

[г] - [з'] — на[г]а — на[з']е;

[к] - [ц] — ру[к]а — у ру[ц]э;

[х] - [с'] — стра[х]а — на стра[с']е.

Гэтае чаргаванне — вынiк другой палаталiзацыi заднеязычных. Другая палаталiзацыя адбылася перад  [i], [е], якiя развiлiся з дыфтонгаў [оі], [аі]. У гэтых умовах [г], [к], [х] пераходзiлi ў [з'], [ц], [с'].

3. Чаргаваннi зубных з шыпячымi:

[з] - [ж] — гру[з]iць — гру[ж]у;

[с] - [ш] — пi[с]аць — пi[ш]у;

[д] - [дж] — са[д]ы — са[дж]у;

[т] - [ч] — све[т] — свя[ч]у.

У мiнулым зубныя ў спалучэннi з [j] палаталiзавалiся i змянiлiся на мяккiя шыпячыя. Вынiк гэтага працэсу — чаргаванне зубных з шыпячымi.

4. Чаргаванне губных зычных [б], [п], [в], [ф], [м] са спалучэннем “губны + [л']”, якое ўзнiкла на месцы старажытнага спалучэння “губны + [j]”:

[б] - [бл] — лю[б']iць — лю[бл']ю;

[п] - [пл'] — сы[п]аць — сы[пл']ю;

[в] - [ўл'] — сла[в']iць — сла[ўл']ю;

[ф] - [фл'] — гра[ф']iць — гра[фл']у;

[м] - [мл'] — кар[м']iць — кар[мл']у.

У гэтым чаргаванні адлюстравана старажытная з'ява ператварэння спалучэнняў «губны + [j] у спалучэнні “губны + [л’]

5. Чаргаванне [л] — [ў]: пiса[л]а — пiса[ў], купi[л]а — купi[ў].

Найбольш пашыранымі беларускай літаратурнай мовы з'яўляюцца наступныя гістарычныя чаргаванні галосных гукаў:

[а] - [у] — в'[а]жу — в[у]зел;

[а] - [э] — л[а]зiць — л'[э]зцi;

[э] - [о] — тр[э]сцi — тр[о]с;

[э] - [о] - [а] — тр[э]сцi — тр[о]с — тр[а]сцi;

[о] - [у] - [ы] — с[о]хнуць — с[у]хi — выс[ы]хаць;

[о] - [ы] (у складах ро, ло, ры, лы) — к[ро]ў — к[ры]вавы,           г[ло]тка — г[лы]таць ;

[у] - [ы] —  сл[у]хаць — сл[ы]х;

[о] - [а] - [э] —  нуль гука: аг[о]нь — агню; ж[а]ць — жну; дз[э]нь — дня; гэта чаргаванне ўзнiкла пасля страты рэдукаваных галосных ъ i ь (“ёр” i “ер”), якiя маглi  ўжывацца ў моцнай: сънъ (сон), дьнь (дзень) i слабой: съну (сну) дьня (дня) пазiцыях, а затым засталiся толькi ў моцнай пазiцыi, над нацiскам. Галосныя [о], [а], [э], якiя чаргуюцца з нулём гука, называюцца беглымi галоснымi.

Існуе i шэраг чаргаванняў галосных са спалучэннямі гукаў, у склад якiх уваходзяць галосны i зычныя:

[а] - [iн(ын)], [iм(ым)]: м'[а]ць — разм[iн]аць;

[ы] - [ый] - [ов(оў)]: кр[ы]ць — кр[ы]ю — пакр[ов]ы;

[ы] - [ыв(ыў)] - [а]: пл[ы]ць — пл[ыв]ец — пл[а]ваць.

Шматлiкiя гiстарычныя змены гукаў абумовiлi фанетычныя асаблiвасцi беларускай мовы i вызначылi яе асобнае месца ў шэрагу iншых славянскiх моў.

 

Пытаннi для самаправеркi

1. Якiя чаргаваннi галосных i зычных гукаў называюцца гiстарычнымi?    Абгрунтуйце свой адказ.
2. Чаму пры фанетычным аналiзе слоў не ўлiчваюцца гiстарычныя чаргаваннi гукаў?
3. У чым сутнасць 1-ай i 2-ай палаталiзацыi заднеязычных?
4. Да якога тыпу змен — пазiцыйных цi гiстарычных — адносяцца чаргаваннi зычных [в], [л] з [ў]?
5. У якiх выпадках [л] не пераходзiць у [ў] ?
6. Пры якiх фанетычных умовах галосны [у] чаргуецца i не чаргуецца з [ў]?
7. Прывядзiце па 4-5 прыкладаў гiстарычных чаргаванняў зычных наступных тыпаў: губны — губны + [л], зубны — шыпячы, заднеязычны шыпячы?

 

Заданнi да практычных заняткаў

1. Затранскрыбiруйце словы i вызначце тып чаргаванняў зычных гукаў у прыведзеных словах. У чым рознiца пазiцыйных i гістарычных чаргаванняў? 

Дарога — на дарозе, касiць — касьба, касiць — кашу, лётаць — лётчык, любiць — люблю, малацiць — малацьба, мост — мосцiк, стог — стагi, стог — стажок.

 

2. Затранскрыбiруйце нiжэйпрыведзеныя словы i вызначце характар гiстарычных чаргаванняў галосных гукаў. Растлумачце, чаму гэтыя чаргаваннi галосных гукаў адносяцца да гiстарычных. 

Донца — дно, кашалёк — кашалька, рубель — рубля, вецер — ветру, свет — свецiць, проблеск — бляск, несцi — нёс — ноша, збiраць — збяру — сабраць, бiць — бой — б`ю, кiснуць — квас, жаць — жну.

 

3. Падбярыце да слоў аднакарэнныя словы цi формы слоў спачатку з пазiцыйнымi, а потым з гiстарычнымi чаргаваннямi галосных гукаў.

Пояс, сохнуць, сорт, нораў, рэзаць.

 

4. Перакладзiце словы на беларускую мову, растлумачце ўзнiкненне гука  [ ў ]. 

Завтра, лауреат, равенство, сторож, авторитет, аудиенция, аукцион, вторник, молча, шедевр, долг, равнина.

 

5. Запiшыце па тры пары слоў з гiстарычнымi чаргаваннямi [о]: нуль нука; [э] : [о]; [э] : [i].

 

6. Затранскрыбiруйце тэкст i выпiшыце словы, у якiх адбылiся пазiцыйныя i гiстарычныя чаргаваннi галосных i зычных гукаў. 

Зiма падыходзiла к канцу. Трымалi яшчэ маразы, i падаў снег, але ўдзень так прыгрывала сонца, што ў зацiшках раставала. Першыя кволыя сасулькi павiслi пад стрэхамi. Былi яны вельмi тонкiя, кароценькiя, але падрасталi з кожным сонечным днём. Паглыбела неба, вечарамi гэта асаблiва было прыкметна. Цёмна-сiняе, яно пачало адлiваць нейкiм зялёным адценнем. Папрыгажэлi ранiшнiя зоры, нiбы памаладзелi, i пачалi ярчэй ззяць (А.Чарнышэвiч).